Erdogan Threatens Wider War Against the Kurds - Syria’s War of Ethnic Cleansing

Turkish President Recep Tayyip Erdogan is threatening to follow up the capture of the Kurdish enclave of Afrin by launching an across-the-board military offensive against the remaining Kurdish-held areas in northern Syria and the main Yazidi population centre in the Sinjar region of Iraqi Kurdistan.

He claimed that the next target of Turkish troops would be the cities of Manbij, which the Kurdish People’s Protection Units (YPG) captured from Isis in 2016, and Kobani, which withstood a famous siege by Isis that ended in 2015. Unlike Afrin, both places are protected by the US Air Force, backed by 2,000 US specialised ground troops.

Mr Erdogan undoubtedly intends in the long term to eliminate the de facto Kurdish state that developed in northern and eastern Syria as the result of the advance of the YPG, backed by US air power, in the war against Isis. But it is unlikely that he will seek a confrontation with the US, which is sending out patrols of armoured vehicles into the front lines around Manbij, a strategically placed city between Aleppo and the Euphrates.

Speaking soon after the Turkish invasion of Afrin on 20 January, Gen Joseph Votel, commander of the US Central Command, said that withdrawing US forces from Manbij was “not something we are looking into”.

The Turkish leader threatened that his country’s troops could cross into Iraq to drive out Kurdish militants from Sinjar, if the Iraqi government did not oust them from there itself. The area is under the strong influence of the YPG, which intervened militarily in 2014 to protect the Yazidi community who were being massacred, raped and enslaved by Isis, which was then at the peak of its power.

The threat of a widening offensive against Syrian Kurdish forces is probably a manoeuvre by Mr Erdogan to divert attention from the situation in the Kurdish enclave of Afrin, which Turkish-backed forces captured on Sunday. There is a mass exodus of more than 200,000 people, according to a senior Kurdish official. “The people with cars are sleeping in the cars, the people without are sleeping under the trees with their children,” Hevi Mustafa, a top member of the Kurdish civil authority in the Afrin area, told a news agency.

The UN says that 98,000 recently displaced people from Afrin have registered with it at three centres outside the enclave. Another report said that 120,000 Kurds are not being allowed to enter Syrian government held territory and are unable to return to Afrin. The US State Department said it was “deeply concerned” by the humanitarian situation.

There may be less than meets the eye in a Turkish promise to leave Afrin once military operations are over. “We are not permanent there [in Afrin] and we are certainly not invaders,” said Bekir Bozdag, a deputy prime minister. “Our goal is to hand the region back to its real owners after clearing it of terrorists.” The reference to “real owners” may refer to a Turkish claim that many Arabs have been driven out of Afrin in the past and will now recover their homes, a form of enforced “re-Arabisation” that would take advantage of the flight of much of the Kurdish population. A Turkish military withdrawal, even if it took place, would not mean much because Turkey and Turkish-controlled territory surrounds Afrin on three sides and the Free Syrian Army (FSA) units, which would presumably stay in Afrin, take their orders from Turkey.

Turkish-led forces are carrying out widespread looting of government offices, shops and homes in Afrin as well as stealing vehicles, such as farm machinery, tractors and trailers according to the Syrian Observatory for Human Rights. It says that the looting and arrests are fuelling growing resentment among displaced people. Pictures from the area show tractors being driven away by uniformed militiamen.

The Kurdish YPG, which did not make a final stand in Manbij, says that it will revert to guerrilla warfare, something in which its commanders have great experience. But this may not be easy to do in a place like Afrin, which is isolated from the main Kurdish-held territory east of the Euphrates river. Guerrilla attacks are likely to provoke retaliation against the remaining Kurdish civilian population who might then leave Afrin and further open the door to ethnic cleansing.


It’s a cruel saga, and one that promises no immediate end. Turkey, considered one of the more potent of powers within the NATO alliance, has manoeuvred itself into a play that Washington will find hard to avoid. For Ankara, one thing must not happen as Islamic State forces gradually vanish, or more likely metamorphose into the next force they will, in time, become. It is that inconvenient matter of the Kurds, ever present, and, in recent few years ever forceful, about carving out territory within Syria and Iraq.

The United States has seen the Kurds as something of a gem, desperate, keen to fight, and often effective in their encounters with the Islamic State forces and their various incarnations. Ankara has been none too pleased with that fact. Guns, once acquired, are used; weapons, once used, are hard to put down.

NATO allies, on this score, do not see eye to eye, and have never done so. These eyes have parted even further with Washington’s promise that a 30,000 Kurdish-led border force will be established to police Turkish-Iraq borders in an effort to quash any resurgence of Islamic State forces. The promise has also managed to irk Iran and Russia, who see such a force as directed, not merely at Islamic State, but against their regional influence.

On Saturday, 72 Turkish jets targeted the Kurdish enclave of Afrin in Syria in an effort, codenamed Olive Branch, to remove, what Turkey’s Recep Tayyip Erdoğan called a terrorist threat across northern Syria. “Beginning from the west, step by step, we will annihilate the terror corridor up the Iraqi border.” Within that enclave are some 8 to 10 thousand Kurdish fighters. But added to that are 800 thousand vulnerable civilians, many displaced by the Syrian Civil War.

No more negotiations, no more chit chat or fanciful discourses about peaceful resolutions and amiable settlements – this was belligerence, pure and simple. “No one can say a word,” blustered the Turkish leader. “Whatever happens, we do not care anymore at all. Now we only care about what happens on the ground.”

Did it matter that the operation was just another example of Syria’s sovereignty as contingent, best ignored rather than respected by yet another power keen to issue its stamp on the area’s geography? Bekir Bozdağ, Turkey’s deputy prime minister, made a rather weak effort suggesting that such a military venture was temporary, a necessarily surgical move to target an infection. Once achieved, Turkish forces would withdraw.

Bozdağ proceeded to name organisations that have all found the convenient rhetorical packaging of terrorism. There are no distinctions to be had between the Kurdish YPG, or the PKK groups, nor those of the Islamic State. “The only target of the operation is the terrorist groups and the terrorists as well as their barracks, shelters, positions, weapons and equipment.”

As has been the official line in the conflicts that have mushroomed from Syria to Iraq, civilians are not targeted, even if they might be slaughtered. “Civilians are never targeted. Every kind of planning has been done to avoid any damage to civilians.”

Masks, posturing, and a good deal of dissimulation, are essential across the diplomatic engagement here. The one group that seems to be coming out of this rather poorly are history’s traditional whipping boys, the Kurds, who remain gristle in the broader strategic picture. Russia, for one, has blamed the United States for feeding the unstable situation while urging restraint on the part of Ankara’s forces.

“Provocative actions by the US, aimed at isolating regions with predominantly Kurdish population, were the main factors that contributed to the development of a crisis in this part of Syria,” went a statement.

Despite adopting a frowning line to the attacks, there is little doubt that discussions would have been had ahead of time with officials in Moscow, given the presence in the Russian capital of Hakan Fidan of Turkey’s National Intelligence Organization and Hulusi Akar, chief of staff of Turkey’s army.

Iran, in turn, has been taking the position that such incursions, rather than dousing the fires of terrorist groups, emboldens them. Careful eyes are noting the fortunes of the respective players in this latest, murderous squabble.

The attacks were far from negligible, comprising some 100 targets. Another important feature of this muddled equation was the role played by fighters of the Free Syria Army, who also participated in operations against the Kurds.

The great power play here, even in the murky bloodiness, is that no one wants a genuinely viable Kurdistan front, and certainly one that has any claim to international legitimacy. One neutralised, weakened, and preferably defanged, is a position that seems to have been reached. Moscow will be assured that future conflict can be averted; Ankara will keep its sword sheathed in future. Washington will be left somewhere in between, left behind in another play it misread. Humanitarian catastrophe will be assured.

Has Turkey Become a Fascist State?

Seventy years after the defeat of Nazi Germany, fascism has reemerged with a vengeance. This resurgence can be seen all over Europe and the former Soviet bloc, perhaps most notably in Ukraine where Nazism masquerading as nationalist patriotism has effectively embedded itself in the political and military institutions of the country, all with the backing of the United States and European Union. From racist rhetoric and xenophobia in Western Europe, to torch-lit parades with fascist iconography in Greece and Ukraine, this virulent disease is once again infecting the body politic of the European continent.



However, just to the East, and with very little fanfare from sociologists, political scientists, and the international Left, Turkey has quietly been transformed into an aggressive, and deeply reactionary, country where civil and human rights are trampled under the weight of so-called “nationalism.” Under the leadership of first Prime Minister, and now President, Erdogan, Turkey has eschewed its once deeply held desire to be accepted as a liberal democracy in the community of European nations, and instead chosen the trajectory of regional hegemony abroad and fascist thuggery at home.

Now, it should be said at the outset, that the term fascism can take on many meanings, particularly in light of its historical development and context. One must also be careful not to use the term haphazardly at the risk of robbing it of its true meaning. Indeed, it would not be fair to say that Turkey in 2015 is as fascist as Ukraine or Germany under Hitler; such a description would be grossly irresponsible and not at all accurate.

However, a close analysis of Turkey in the ‘Age of Erdogan’ does reveal a country that has given over to violence as a political tool, repression and censorship as standard government practice, and sponsorship of terrorism as foreign policy. If it hasn’t already earned its fascist moniker, it may well be on its way.

War on Civil Liberties and Human Rights

Although it is mostly ignored by the western corporate media, owing in no small part to Turkey’s position as a key NATO member state, Erdogan’s government has increasingly clamped down on civil liberties, most especially freedoms of speech and the press. Though the US and Europe browbeat Russia and the non-western world endlessly about alleged infringements on precisely these civil liberties, their Turkish partners have made such repression into standard policy.

A case in point is the persecution, intimidation, and potential prosecution, of journalists who have the audacity to report stories considered embarrassing or damaging to Erdogan and his government. Take, for instance, the public calls for the prosecution and imprisonment for life of Can Dündar, Editor-in-Chief of the Turkish daily Cumhuriyet after the publication released video footage and transcripts of wiretaps confirming the widespread allegations that Turkish trucks, ostensibly loaded with humanitarian supplies, were actually filled with arms bound for terror groups fighting the Syrian government, and that those trucks were operated by Turkey’s National Intelligence Organization (MİT). Despite calls from Human Rights Watch (an organization deeply hostile to the Assad government) and other organizations demanding that Erdogan’s government drop the investigation, Ankara seems to be pushing forward with the intimidation and repression of journalists.

Indeed, the internationally respected Committee to Protect Journalists (CPJ) reported that in 2012 and 2013, Turkey was the world’s leading jailer of journalists. Although the number of journalists imprisoned decreased in 2014 with the release of some with pro-Kurdish sympathies, the repression has taken on new forms and new targets, many of whom the Erdogan government broadly accuses of being “agents of the Gülen movement,” – the international network of schools and business ventures run by former Erdogan ally, and now rival, Fethullah Gülen. This accusation has become the boilerplate pretext for the repression of a variety of media figures and outlets in Turkey, essentially anyone who challenges Erdogan policies vis-à-vis Syria, corruption, censorship, and a host of other issues.

In fact, in December 2014, the Turkish police raided the offices of the Zaman newspaper, one of the most popular in the country, alleging that Zaman was responsible for “launching an armed terror organization.” The authorities detained the Zaman Editor-in-Chief Ekrem Dumanlı , as well as the head of the Samanyolu Media Group, Hidayet Karaca, along with a producer, scriptwriter and director.

The Turkish Journalists Association (TGC) and the Turkey Journalists’ Labor Union (TGS) released a joint statement in condemnation of the raids and the ongoing repression of journalists by the Erdogan government, noting that “Almost 200 journalists were previously held in prison on charges of being a member of a terror organization, violating their right to a fair trial. Journalists are now being detained once again. These developments mean that freedom of the press and opinion are punished in Turkey, which takes its place in the class of countries where the press is not free.”

International organizations too expressed their outrage at this blatant violation of freedom of the press. The International Federation of Journalists (IFJ), and its regional group the European Federation of Journalists (EFL), stated that, “We are appalled by this brazen assault on press freedom and Turkish democracy…One year after the exposure of corruption at the heart of government, the authorities appear to be exacting their revenge by targeting those who express opposing views…This latest act demonstrates that the authorities’ contempt for journalism has not diminished.”

Of course, Ankara’s war on freedom of speech, and the media generally, is not relegated to established media outlets such as Zaman and Cumhuriyet, but also to citizen media and social media as well. In response to the leaking of recordings on Twitter documenting corruption among Erdogan cronies and political elites within his Justice and Development Party (AKP), Erdogan attacked the social media platform, and his government immediately moved to restrict access to Twitter. Far from a national security threat, Erdogan was upset that social media provided a window into the naked corruption and criminality of his regime which has armed terrorists abroad while lining its pockets and suppressing dissent at home.

Responding to the leaks, Erdogan even went so far as to suggest a total ban on all social media sites, including Facebook and YouTube, saying that “The international community can say this, can say that. I don’t care at all. Everyone will see how powerful the Republic of Turkey is.” This sort of megalomaniacal rhetoric has become the norm for Erdogan, who sees himself as less a president and more a sultan or absolute monarch.

In fact, earlier this year Erdogan’s government shut down social media in the run-up to an important election for the second time. As usual, the government, speaking through the courts, argued that the social media platforms spread “propaganda for an armed terrorist organization” after images of a prosecutor taken hostage, and later killed, were spread online. But of course, that act provided a convenient pretext for shutting down social media networks hostile to AKP and used for mobilizing young people against the ruling party.

It should be noted that restrictions on social media sites are not, in and of themselves, necessarily all negative. In fact, countries do have the right to control their own cyberspace as a means of defending against manufactured, color revolution-style destabilizations which utilize social media as a very potent weapon. But unlike China for instance, which has a systematic and consistent control over its cyberspace, Turkey has used such control sporadically, only employing it at the convenience of the government. Rather than a coherent policy rooted in law, it seems to be at the whim of the president-cum-dictator.

Nationalist Protesters or Fascist Thugs?

Aside from the repression of journalists and ordinary citizens, Turkey has also witnessed the rise of ultra-nationalist, fascist groups that have inflicted ethnic-based violence on a number of occasions. Earlier this month, members of various fascist groups attacked a number of Kurdish political sites and Kurdish-owned businesses in cities around the country. In the capital of Ankara, a gang of young men attacked the headquarters of the People’s Democratic Party (HDP), a pro-Kurdish political party in Turkey. The fascist thugs threw rocks at the building before entering it and setting it ablaze.

Such an attack is very much in the tradition of the Blackshirts and Brownshirts of fascist Italy and Nazi Germany respectively, and is eerily reminiscent of the attack on anti-fascist protesters in Odessa, Ukraine on May 2nd, 2014 in which scores of innocent men and women were killed by Ukrainian Nazis. Indeed, the torching of the building provides a ghastly parallel between the attacks, and suggests a complicity of law enforcement which seems to have done next to nothing to either prevent the attack or intervene once it had begun.

Similarly, in the province of Kirsehir members and supporters of the Nationalist Movement Party (also known as the Grey Wolves), a fascist political formation that espouses a virulently Turkish supremacist position, attacked an HDP office. In the city of Kirsehir, their violent thugs torched at least 20 Kurdish-owned businesses in what can only be described as ethnically motivated hate crimes and terrorism. So, while decrying the Kurdish Workers Party (PKK) as a terrorist organization, and waging war against it and its supporters, both militant and peaceful, Erdogan’s government is perfectly willing to look the other way at violence committed by its own fascist rank and file.

Turkey: State Sponsor of Terrorism

It is no secret that Turkey has been one of the most vocal advocates of regime change in Syria, with President Erdogan repeatedly calling for Syrian President Assad’s ouster. In leading the charge for the overthrow of the Syrian government, Turkey has hosted a number of terrorist groups that have been at the forefront of the war against Damascus. In this way, Turkey has been the crucible of jihadi mobilization. And without getting into a semantic argument about the differentiation between Wahhabi extemism and fascism, suffice it to say that both ideologies espouse similarly supremacist and violent outlooks in their quest for dominance and power.

In 2012, the New York Times confirmed that the CIA was arming and financing anti-Assad forces from the Turkish side of the Turkey-Syria border, using long-standing connections with the Muslim Brotherhood to do so. However, thanks to the information that came out in Turkish courtrooms and on the front pages of the same papers being targeted by the Erdogan government, it has also come to light that Turkish intelligence has been arming and resupplying the terror groups such as Nusra and others.

But far from solely a covert destabilization war, Turkey has been directly involved on the ground in Syria both in active military and support roles. In fact, transcripts of wiretaps obtained by Cumhuriyet, and presented in Turkish courts, along with shocking video footage, have confirmed what numerous eyewitnesses have stated: Turkish security forces have been directly involved in shelling and support operations for Nusra front and other jihadi groups in Syria. This confirms the eyewitness accounts from Kassab and other cities that Turkish helicopters and heavy artillery were used in support of Nusra and the other terror groups during both 2014 and the current campaign.

Does the sponsorship of terrorism make Turkey fascist? No. Of course not. Were that to be the sole criteria, then every western country would be categorized as “fascist,” thereby leaving the term utterly devoid of meaning, let alone its historical cachet. However, terrorism is the means by which Erdogan seeks to remake the region in his own image, rebranding the Middle East as a neo-Ottoman sphere of influence and hegemony. Such monomania is fairly typical of megalomaniacal leaders like Erdogan, be they of the Bonapartist or fascist stripe.

However, the political repression at home, coupled with foreign policy belligerence and a complete disregard for the rights and welfare of all but his own followers, places Erdogan squarely in the fascist camp. One could make the argument that this is overstating the point, and that Erdogan should not be mentioned in the same breath as Hitler or Mussolini, or even the political leaders and oligarchs of Ukraine today – that would be a fair point as there are clear differences.

However, if you’re a journalist sitting in a Turkish prison cell, or looking over your shoulder every day on your commute home, the difference is negligible. If you’re a Syrian child who has watched your father and brother be killed by terrorists using arms provided by the Turkish government which continues to call for the destruction of your country, the distinction is irrelevant.

Put simply, whether Turkey is already fascist, on the road to fascism, or simply shifting to the right, the grim reality is that the Republic of Turkey of previous decades – the Muslim nation and NATO member that was to be the beacon of democratic liberalism and pragmatism in a volatile region – is now but a distant memory.

This piece first appeared at New Eastern Outlook.
Posted By Eric Draitser On September 22, 2015 @ 1:47 am In articles 2015
Listen to Eric Draitser interview economist Michael Hudson on this week’s edition of CounterPunch Radio.

Turkey arrests Kurdish singer and musician Kurdish artist arrest for because of singing a Kurdish song

KURDISH MUSICIAN IN TURKEY SENTENCED TO 10 YEARS IN PRISON FOR SINGING IN KURDISH
If you are planning to visit Turkey soon, keep in mind that singing a Kurdish song, choosing a Kurdish name for your child, or just saying a few Kurdish words is still unacceptable and might even constitute a crime.
Nudem Durak, 24, a musician who sings and teaches Kurdish folk songs at the Mem û Zîn Culture and Art Center in the Kurdish town of Cizre has recently been arrested and sentenced to 10.5 years in prison for “being a member of a terrorist organization.”
“All kinds of activities that Kurds engage in – cultural, linguistic or even personal ones – are used as evidence against them in their court files,” Rojhat Dilsiz, Durak’s lawyer said. “Even the telephone conversations that Durak had with fellow artists were used as evidence against her.”
Durak was first arrested in 2009 and spent about eight months in jail until her first trial, as a result of which she was released pending trial. But after the Supreme Court approved of her punishment, she was arrested again.
 Turkey arrests two wedding singers for singing Kurdish songs
 Sunday, 25 Feb 2018, 00:20
Wedding singers Ihsan Acet and Inayet Sarkic appeared before court along with Hikmet Akyol, father of the groom for singing Kurdish songs at a wedding. The court arrested all suspects for “making propaganda for a terrorist organisation”. The lawyers said that one of the singers was questioned about the  songs they played in the wedding and the social media posts about Afrin.After a brief trial on Friday, all three were arrested and sent to prison.

According to Association France-Kurdistan, between 1925 and 1939, 1.5 million Kurds, a third of the population, were deported and massacred.
In 1930 the Turkish Minister of Justice declared, I won't hide my feelings. The Turk is the only lord, the only master of this country. Those who are not of pure Turkish origin will have only one right in Turkey: the right to be servants and slaves.

For many decades the Kurdish language was ignored and banned from public use and Turkish became the lingua franca for all citizens to speak. This way, the Turkish state sought to create a nation-state based on one language and attempted to eliminate the use of other languages, particularly Kurdish, through severe regulations and prohibitions. Firstly, this thesis traces the language planning policies in the 20th century which resulted in the invisibilization and denial of Kurdish through an attempted linguicide. Through decade long oppressions which resulted in mass killings, arrests, re-location of Kurds, monopolization of education in Turkish and eventually the legal ban on Kurdish in print and media raise questions about the survival of the language in the long run. Secondly, this thesis discusses the revitalization processes that have occurred in educational and political life since 2003 for the use of Kurdish. To some extent, the survival of Kurdish still remains in doubt, despite the re-introduction of Kurdish in schools and universities since 2010. In order to assess these recent developments, I compare the different roles and positions not only of the ruling government, but also of other political parties in promoting the use and dissemination of Kurdish as a second native language in Turkey.A new Roman-based script for writing the Turkish language was formally imposed in November 1927, and the use of the Arabic-based script was banned.While Kurdish persecution became more selective during World War II, largely restricted to Kurdish intellectuals, the overall policy in Turkey has remained ... "It is difficult to understand why in a country where terrorists have always been a minority compared with the great mass of population...all public freedoms should have
A 1924 mandate forbade Kurdish schools, organizations and publications. Even the words "Kurd" and "Kurdistan" were outlawed, making any written or spoken acknowledgement of their existence illegal.

According to Association France-Kurdistan, between 1925 and 1939, 1.5 million Kurds, a third of the population, were deported and massacred.
In 1930 the Turkish Minister of Justice declared, I won't hide my feelings. The Turk is the only lord, the only master of this country. Those who are not of pure Turkish origin will have only one right in Turkey: the right to be servants and slaves.
https://www.culturalsurvival.org/publications/cultural-survival-quarterly/kurdish-repression-turkey


Young, Kurdish, and jailed in Turkey
 24 May 2010 - Berivan Sayaca is an attractive, 15-year-old Kurdish girl with black, wavy hair who loves horse-riding and playing the guitar. She is also a convicted terrorist - serving an eight-year sentence in the high-security prison in Diyarbakir, the largest Kurdish city in Turkey. How she got there is a tale that could be ...
April 30, 2015
Nudem Durak sings and teaches Kurdish folk songs to kids in Turkey. She says her work honors her heritage, but the government recently imprisoned her for promoting Kurdish propaganda.

Turkey: Kurdish singer and musician Rojda arrested
24 February 2010


Kurdish artist Rojda was arrested for ‘propaganda for an illegal organisation’ because of singing a Kurdish song entitled ‘Heval Kamuran’. Rojda was released within a couple of hours after her statement had been taken, reported Antenna.tr and Supportkurds.org
According to Antenna.tr, Rojda was arrested at her home in the evening of 9 February 2010 and was taken to Beşiktaş Justice Hall. She was asked to make a formal deposition about a song entitled ‘Heval Kamuran’ which she sang at a festival in Diyarbakır organised by Diyarbakır Greater City Council.

A few days before her arrest, Selahattin Demirtas and Gültan Kisanak, co-chairs of pro-Kurdish Peace and Democracy Party (BDP) had emphasized the importance of protecting the mother tongue.

Six months in prison for playing Kurdish music

Politician Mahmut Alinak was handed down a six months prison sentence by the Kars Magistrate Criminal Court on the grounds of playing Kurdish music on his promotion van in the run-up to the elections. The Political Parties Law and the Election Law forbid political propaganda in any other language but Turkish in the run-up for elections. The government, however, has announced that in the scope of the Democratic Initiative, measures are in progress to allow addressing the Kurdish electorate in their mother tongue.

Ongoing cases in Diyarbakır
In 2009, Rojda had been invited to a meeting of Prime Minister Recep Tayyip Erdoğan with musicians and artists about ‘democratic opening up’

Antenna.tr writes in their weekly newsletter that Rojda said, after being released, that she had ongoing cases in Diyarbakır over the songs she sang.

“As long as some laws are not amended we will continue being perceived as potential criminals. I always go and make depositions. This time I did not receive the summons thus I was arrested. The police did not question me. I only made a deposition to the court.”

Recep Tayyip Erdoğan has announced that he has organising meetings with around 160 musicians and other artists about the Kurdish opening up process. Three meetings have been scheduled, the first of which took place on 20 February 2010. Those invited include Sezen Aksu, Ajda Pekkan, İbrahim Tatlıses, Orhan Gencebay, Yılmaz Erdoğan, Emel Sayın, Orhan Pamuk, and Yaşar Kemal.


‘Turkey’s Kurdish artist arrested after being invited by Erdogan’
Hundreds of children in Turkey's Kurdish south-east have been jailed for taking part in anti-government protests, and are treated no differently from adults.

Berivan Sayaca, 15, is held at a high-security prison in DiyarbakirBerivan Sayaca is an attractive, 15-year-old Kurdish girl with black, wavy hair who loves horse-riding and playing the guitar.

She is also a convicted terrorist - serving an eight-year sentence in the high-security prison in Diyarbakir, the largest Kurdish city in Turkey. How she got there is a tale that could be straight out of Kafka, that exposes one of modern Turkey's darkest sides.

The Turkish armed forces have been fighting insurgents of the PKK, or Kurdish Workers Party, for more than a quarter of a century.


.

The inhabitants of those villages, and other displaced by the conflict, moved to places like Batman, a bleak city of dull concrete apartment blocks, surrounded by the featureless fields of the eastern Anatolian plateau.

Berivan Sayaca's family moved there in the late 1980s. But her father then moved the family to Istanbul in search of work. He worked as a construction labourer.


Mariam Sayaca travels every week to see her daughter in prison
Berivan Sayaca had to leave school and go to work in a factory at the age of 10. The family went back to Batman to stay with relatives last October.

On Friday 9 October, 2009, she went out to visit her aunt. She never came back.

Adult prison
The next the family heard was that she had been arrested by the police for taking part in a demonstration. These occur frequently in the overcrowded cities of the south-east.

Hostility towards the Turkish state runs very high in Kurdish communities, and people of all ages come out to protest, often throwing stones, and occasionally petrol bombs, at riot police, who respond in kind with tear gas and water cannon.

The only evidence police produced at Berivan Sayaca's trial four months later was a photograph of her, a scarf pulled across her face, apparently at the protest. She denies being part of it, or throwing stones.

Turkish society has a kind of paranoia about disintegration, secession. In the minds of many Turks a strong state, with a strong hand, is a must
Ergon Ozbudun, Legal scholar
But under Turkey's severe criminal code, that was enough to convict her of supporting a terrorist organisation.

More than 350 children between the ages of 13 and 17 are now serving sentences in adult prisons in Turkey on similar charges.

"It's not up to the judges, it's a question of the system," says defence lawyer Serkan Akbas.

He explained that in the eyes of the law, by attending a demonstration called by the PKK, a person is automatically treated as a PKK member.

All Kurdish protests are presumed by the state to be organised by the PKK. And membership of the PKK is a terrorist offence. Under the penal code terrorism offences apply even to young teenagers.

Mr Akbas says there is little scope to defend youngsters like Berivan Sayaca, nor can judges give less than the minimum sentences mandated by law - if they did they would almost certainly be reinstated on appeal.

"I don't feel like there's a trial going on," he says.

"I feel like there's a war going on, and these children, for protesting against the Turkish state, are being punished for being on one side."

Berivan's mother Mariam Sayaca is now staying in Batman, so she can make the two-hour journey every Monday morning to Diyarbakir for the half-hour meetings she is allowed with her daughter.

She says Berivan cries all the time, and begs to be freed. Neither of them can understand why she is there, in an adult prison surrounded by hardened criminals and PKK militants.

'Political will'
Finding officials to justify this practice is difficult.

Neither the police, the judges, nor the prosecutors involved in applying terrorist charges to children would talk to the BBC about it. They simply said they were bound by the law.

I feel like there's a war going on, and these children, for protesting against the Turkish state, are being punished for being on one side
Serkan Akbas, Lawyer for children
So what about the government? The governing party, the AKP, has promised a new beginning for the Kurdish minority, talking of a softer, more tolerant approach.

But it was the AKP which passed the severe anti-terrorism law five years ago.

"When we passed it there was a lot of unrest, with 17-year-olds throwing petrol bombs," says Justice Minister Sadullah Ergin.

"The law was intended to deal with them - but obviously it is wrong that it now catches much younger children who are only throwing stones."

But there is little sense of urgency among the politicians. The AKP accuses the opposition parties of blocking its efforts to change the law.

The opposition says that with its majority in parliament the government could easily pass a new law if it wanted to.

This lack of political will betrays the acute sensitivity of all politicians to nationalist sentiment in Turkey, which is easily whipped up and sometimes violent.



Failing to adhere to this official nomenclature is a crime. One Kurdish newspaper editor was jailed for 166 years this month for writing and activity judged to be supportive of the PKK.

A government minister had his nose broken at a soldier's funeral last month by a nationalist infuriated by what he saw as the government's soft line towards the Kurds.

'State of mind'
"Turkish society has a kind of paranoia about disintegration, secession," says Ergun Ozbudun, one of the country's most renowned legal scholars, who has long pushed for reform of the military-drafted constitution.


Anti-government feeling runs high in Turkey's Kurdish areas
"In the minds of many Turks a strong state, with a strong hand, is a must. In Europe and elsewhere in the Western world, the judiciary is primarily the protector and guarantor of individual rights and liberties.

"Here the picture is reversed, the judiciary is the protector and guarantor of the official ideology and the dominance of the state."

Poor and unschooled in the Byzantine ways of Turkey's judiciary, Mariam Sayaca has no idea how to go about campaigning for her daughter's release.

Nor how she can keep up the weekly visits to jail, with the family now split between their home in Istanbul and the house of their relatives in Batman.

"What if it was the prime minister's daughter?" she asks, clutching a photograph of her child.

"Could his wife sleep at night? Would she accept this situation?"

Related reading on freemuse.org


Turkey: Imprisoned Grup Yorum member silenced in court
“I have been imprisoned for the last 14 months, I want to talk,” said musician Seçkin Taygun Aydoğan from the Kurdish band Grup Yorum to the judge…
04 March 2013

Turkey: Pianist Fazıl Say in court for the second time
The Turkish pianist Fazıl Say will be appearing in court for the second time on Monday 18 February 2013 on charges of insulting religious values
14 February 2013

Turkey: Five members of Grup Yorum detained
Turkish police arrested 85 people, including musicians, in raids against people suspected of links to an outlawed militant group
19 January 2013

Turkey: Ferhat Tunç’s prison sentence turned into speaking ban
A court turned Ferhat Tunç’s two years prison sentence for having promoted İbrahim Kaypakkaya into a three year ban on speaking about the same subject
20 December 2012

Turkey: Authorities’ persecution of Kurdish artists continues
The first hearing of the court case against four members of Grup Yorum along with nine others was held at İstanbul No. 15 High Criminal Court
11 December 2012

Turkey: ‘Silencing Music in Turkey 2012’ – an 18-pages leaflet
The leaflet contains updates on violations of musical expression in Turkey in a period of 12 months. It was published in October 2012
31 October 2012

Turkey: Grup Yorum members allegedly tortured in custody
A singer and a violinist with the band Grup Yorum claim they were tortured in police custody after they were detained during an unauthorized demonstration in İstanbul
27 September 2012

Turkey: Dancing to Kurdish music labelled as propaganda for terrorism
Bedrettin Akyüz, 20, is claimed to have spread propaganda for PKK by dancing the halay [a traditional dance] accompanied by Kurdish songs
13 July 2012

Turkey: Ferhat Tunç sentenced to two years in prison
A court in the eastern province of Malatya sentenced the Kurdish singer on terrorism related charges due to his invocation during a speech he held in 2011
27 June 2012

Turkey: Acclaimed pianist charged for blasphemy
Composer and pianist Fazil Say faces trial on 18 October 2012 on charges of insulting religious values, with a possible 18-month prison sentence
13 June 2012

Turkey: 17-year-old charged for exchanging Kurdish songs on Facebook
Turkish prosecution wanted to imprison 17-year-old Kurdish boy for 40 years after he was accused of eight charges, including the exchange of Kurdish songs on Facebook
23 May 2012

Turkey: Students charged for singing Grup Yorum song
Three students are accused of singing an old song and chanting slogans which allegedly are “making propaganda for a terrorist organisation”
18 May 2012

Turkey: Another legal action against singer Pınar Aydınlar
A lawsuit was filed against folk singer Pınar Aydınlar (Sağ) and the Group Munzur members Özlem Gerçek and Erkan Duman demanding up to five years imprisonment
16 May 2012

Turkey: Grup Yorum member still in detention
Musician Seçkin Aydoğan, member of Group Yorum, was not discharged at the first hearing of the lawsuit against him and four others in İstanbul 15th High Criminal Court
10 April 2012

Turkey: Attack on Grup Yorum member in prison
Grup Yorum made a written statement announcing that a member of their band, Seçkin Aydoğan, was attacked in the prison where he is being detained
02 April 2012

Turkey: Prisoners punished again for singing Kurdish songs
17 inmates of Kocaeli T Type Prison have received disciplinary charge by the warden of three more months in prison for having been “singing and dancing illegally”
13 March 2012

Turkey: Şanar Yurdatapan: ‘There is a lot of work to do for all of us’
In 2012, there were no acticities marking Music Freedom Day in Turkey. “This means the work is not over yet,” wrote Sanar Yurdatapan in his chronicle on the day
03 March 2012

Turkey: Musician of Grup Yorum detained
Seckin Aydogan, a member of the band Grup Yorum, has been in detention for six weeks. Band members pledge to hold solidarity concerts
14 February 2012

Turkey: Killed for requesting a Kurdish song
A weekend in December 2011 ended tragically when a man was brutally murdered after he requested that musicians in a bar sing a folksong in Zaza Kurdish, his native language
03 January 2012

Turkey: Ferhat Tunç in court once again
Kurdish singer Ferhat Tunç is the target of seven investigations and two trials due to speeches he held during his campaign for the general elections in June 2011
16 December 2011

Former British soldier held in Turkey over 'pro-Kurdish propaganda'
Joe Robinson arrested on holiday in Turkey accused of posting photos on Facebook wearing Kurdish militia uniform
A former British soldier who fought against Islamic State in Syria has been arrested with his girlfriend and her mother on holiday in Turkey after being accused of posting pro-Kurdish propaganda on Facebook.

Joe Robinson, 24, from Accrington, Lancashire, was on holiday in the town of Didim, about 62 miles (100km) north of Bodrum, south-west Turkey, when police raided the resort in which he was staying with his Bulgarian girlfriend and her mother.

Mira Rojkan, who has since been released, said police swooped as the three relaxed on the beach, confiscating their mobile phones, computers and other digital material before taking them away for interrogation.

After taking them to a local police station for questioning, Turkish authorities released Rojkan, a law student at the University of Leeds, and her mother, but have accused Robinson with “being a member of a terrorist organisation”, according to Rojkan.


Guardian Today: the headlines, the analysis, the debate - sent direct to you

In a text message to the Guardian on Friday, Rojkan confirmed that her boyfriend is in prison. “It was just awful. They said someone had sent them an email saying we were terrorists about to do something in Turkey. They wouldn’t say who it was from. It is absolute nonsense. They arrested us on the beach while we were vacationing with my mother.”

Rojkan, who lives in Leeds with Robinson, ended the short conversation explaining that she needed to keep her phone free.

A Foreign Office spokesperson said: “We are aware of the detention of a British national in Turkey and have requested consular access.”

Robinson, who toured Afghanistan with the Duke of Lancaster’s Regiment in 2012, travelled to Syria two years ago and served as a combat medic alongside the People’s Protection Units of Syrian Kurdistan (YPG) against Isis militants during one of the civil war’s bloodiest periods.

It is believed he stands accused of sharing photographs of himself wearing a YPG uniform and other material relating to the Kurdish militia.

Advertisement

Turkey has long argued that the US-backed YPG is a terrorist organisation affiliated with its own Kurdish insurgent group, the Kurdistan Workers’ party (PKK), which has waged an insurgency against the Turkish state for decades. The YPG denies any affiliation to the PKK.

Mark Campbell, a Kurdish rights campaigner and co-chair of the Kurdish Solidarity Campaign, said: “Unfortunately, Joe has gone on holiday to Turkey not realising the kind of state it has now become.

“Turkey continues to criminalise the Kurdish question and has jailed tens of thousands of Kurdish people, including elected MPs and mayors, simply for peacefully campaigning for Kurdish rights.”

Robinson travelled to Syria in November 2015 after growing increasingly incensed by both Isis’s gory propaganda videos and what he saw as Britain’s inaction in Syria. He told his family he was joining the French Foreign Legion and returned to the UK after five months.

But upon landing at Manchester airport, he was arrested on suspicion of terrorism offences. After spending 10 months on police bail, all charges were dropped. After his release : “I’m just happy that the restrictions placed on me have been dropped and that I can finally move on with my life.

“I went to Syria to fight against terrorism and to protect the civilians caught up in the fighting who have had to endure the most horrendous experiences and living conditions imaginable.

“I love my country, I am ex-military and served my country in the Afghanistan conflict, but to be accused of terrorism by the same country I fought for for simply trying to help those in need has been extremely harrowing and made me think twice about the morals of the government in the UK.”

Mesela Rençberi ’be Toxım u Hardi (The Parable of the Sower)

The Parable of the Sower
Matthew 13 That same day Jesus went out of the house and sat by the lake.2 Such large crowds gathered around him that he got into a boat and sat in it, while all the people stood on the shore. 3 Then he told them many things in parables, saying: “A farmer went out to sow his seed. 4 As he was scattering the seed, some fell along the path, and the birds came and ate it up. 5 Some fell on rocky places, where it did not have much soil. It sprang up quickly, because the soil was shallow. 6 But when the sun came up, the plants were scorched, and they withered because they had no root. 7 Other seed fell among thorns, which grew up and choked the plants. 8 Still other seed fell on good soil, where it produced a crop—a hundred, sixty or thirty times what was sown. 9 Whoever has ears, let them hear.”

10 The disciples came to him and asked, “Why do you speak to the people in parables?”

11 He replied, “Because the knowledge of the secrets of the kingdom of heaven has been given to you, but not to them. 12 Whoever has will be given more, and they will have an abundance. Whoever does not have, even what they have will be taken from them. 13 This is why I speak to them in parables:

“Though seeing, they do not see;
    though hearing, they do not hear or understand.

14 In them is fulfilled the prophecy of Isaiah:

“‘You will be ever hearing but never understanding;
    you will be ever seeing but never perceiving.
15 For this people’s heart has become calloused;
    they hardly hear with their ears,
    and they have closed their eyes.
Otherwise they might see with their eyes,
    hear with their ears,
    understand with their hearts
and turn, and I would heal them.’
Mesela Rençberi ’be Toxım u Hardi 
Eke zaf dewa ra xêle mılet ke dormê dêde êno pêser, o cırê jü mesela qesê keno: “Rocê mordemekê de rençber ono, toxım erzeno hêgaê xo. Eke toxım erzeno, tenê pı kino raê ser, bınê lınga de pelexino, çuçıkanê asmêni rê beno qut. Tenê toxımi ki çarçê hardê torjıni beno, firıg dano, hama hardê beji de vê eno, maneno. Tenê toxımo bini ki çarçê wertê teli u tuli beno, werte de hakasino, maneno. Hama toxımo bin gıneno hardê rındi ro, beno khewe, jü ra sed dano.” Nae ke vano, vengê xo keno berz, vano: “Kamo ke he naene rê go ê xo estê, wa go do!” Isa manê mesela rençberi ’be toxım u hardi keno araze agırtê Isay cıra pers kenê: “Manê na mesela çıko?” O cüab dano: “Heq sırê Hukumdarenia xo ımarê keno ayan ke ıma bızanê. Ê binarê ki mesela de ano ra zon ke, ‘vinıtene de mevinê, he naene de fam mekerê.’1 Manê mesela ki nao: Toxım vatena Heqia. Toxımo ke kewto rae ser, zê êwê ke vatene he nenê, hama eytan ‘ke êno, qese zerrê dinara fino ro duri ke iman ro cı miyarê u ra mexelesiyê. Toxımo ke gıneno hardê torjıni ki, zê êwê ke vatene he nenê, abiyene ra cênê ro xo ser, hama bêbıngewê, opê pê inam benê, hona waxtê cerrebnaene de imanê xora kunê duri. Toxımo ke gıneno ro wertê teli u tuli ki, zê êwê ke vatene he nenê, hama rae ra derd u bela, kêf u e qê dina u dewletenia dina de nêrewinê, nêresenê. Hama toxımo ke gıneno hardê rındi ro, zê êwê ke zerrepakiye u ra tiye ra vatena Heqi he nenê, qori kenê, xode vındarnenê u ebe sebri rewnenê, resnenê. ncila Luka i ra gore
8:4-15 1 Kıtabê Peyxamber Ye aya 6:9 Horace Knowles* Pi ’be dı lacanê xora (Laco vindbiyae) Đsay qesey kerd: “Dı lacê jü mordemi benê. Ninara laco qıc piyê xora vano, ‘Bao, mılkê mara hesa mı çıka, bıde mı.’ Pi ki mılk wertê dı lacanê xode pare keno. Naera dirê roci tepia laco qıc her çiyê xo ano pêser, bar keno, şono jü welatê de duri. Uca rehetiye ra hesa xo çarçur keno. Waxto ke her çiyê xo xerc keno, her caê ê welati de ki veşaniyê de gırane kuna karre; o ki beno motacê her çi. Nae sera şono lewê mordemê de ê welati de vındeno ra. O, laceki keno şüanê xoza, ruşneno hêgaanê xo ser. Veşaniya xo dest êno o hal ke endi werdê xoza rê ki beno razi, hama ê ki kes dest nêdano. Aqılê xo ke êno sare, vano, ‘Honde xızmekari çêverê çê piyê mıde benê mırdi, hama ez ita vêşaniye ra mıren. Raurzi, şori lewê piyê xo, vaci, “Bao, mı verva Heqi u verva to guna kerde, qusurê mı esto. Ez endi leeqê to niya ke, vaci lacê tuya, namê tora bêri wedardaene, mı xorê zê xızmekarê çêverê xode bıvındarne ra.”’ Uşto ra, gıno be rae ro, şiyo lewê piyê xo. Lac ke duri ra aseno, pi vineno; cırê zerrê xo vêşeno. Vazeno, şono lacê xo keno vırana xo, phaçi keno. Hama lac cıra vano, ‘Bao, mı verva Heqi u verva to guna kerde, qusurê mı esto. Ez endi leeqê to niya ke vaci lacê tuya, namê tora bêri wedardaene!’ Hama pi xızmekaranê xora vano, ‘Rew ra, qatê kıncanê rında biarê, pıra dê, iştanê bêçıke kerê, cıtê çarıxa lınga kerê! Nala xurte biarê, sare bıbırrnê; burime, kêf bıkerime; çıke, no lacê mı merde bi, reyna ame ro xo; vindbiyae bi, reyna asa.’ Nae sera kunê kêf. Lacê mordemekiyo pil hêga de beno. Eke cêreno ra verva çêi êno, vengê kay u kêfi heşneno. Xızmekara ra jü venga cı dano, cıra pers keno, ‘Çıko, çıvao?’ Xızmekari ki cıra vano, ‘Bıraê to peyser ame çê, se ke weş u war ame, piyê to ki cırê nala xurte sarê bırrnê.’ Laco pil hers beno; nêwazeno ke zerre kuyo. Pi vecino teber cêreno lacê xo vero. Hama lac piyê xora vano, ‘Qaytê, ez honde seriyo torê xızmete u kar u gure ken. Qe waxtê ogıt u şiretê tora nêveciya. Hama mırê qe rocê bızêkê de to çinêbi ke mın u havalanê xora pê kêfê xo biardenê. Hama no lacê tuyo ke mılkê to ebe cêniyanê serevda da werdene, hona peyser ame çê, to cırê nala xurte sare bırrnê.’ Hama pi êra vano, ‘Tı, buko, her waxt lewê mıdera. Çıkê mı esto, ê tuyo. Mınasıb niyo ke ma ki reê kêf bıkerime, şa bime; çıke no bıraê to merde bi, reyna ame ro xo; vindbiyae bi, reyna asa!’” Đncila Lukaşi ra gore 15:11-32 *Horace Knowles © The British & Foreign Bible Society,1954.1967.1972 Additions and amendments by Luise Bass ©The British & Foreign Bible Society, 1994. Used with permis

Kurdish Dersim Dialect Zaza Bible

http://kurdisite.com/?q=language/zazaki

Mesela Rençberi ’be Toxım u Hardi

Eke zaf dewa ra xêle mılet ke dormê dêde êno pêser, o cırê jü mesela qesê keno: “Rocê mordemekê de rençber şono, toxım erzeno hêgaê xo. Eke toxım erzeno, tenê pışkino raê ser, bınê lınga de pelexino, çuçıkanê asmêni rê beno qut. Tenê toxımi ki çarçê hardê torjıni beno, firıg dano, hama hardê beji de vêşeno, maneno. Tenê toxımo bini ki çarçê wertê teli u tuli beno, werte de hakasino, maneno. Hama toxımo bin gıneno hardê rındi ro, beno khewe, jü ra sed dano.”

Nae ke vano, vengê xo keno berz, vano: “Kamo ke heşnaene rê goşê xo estê, wa goş do!”

Isa manê mesela rençberi ’be toxım u hardi keno araze

Şagırtê Isay cıra pers kenê: “Manê na mesela çıko?” O cüab dano: “Heq sırê Hukumdarenia xo şımarê keno ayan ke şıma bızanê. Ê binarê ki mesela de ano ra zon ke,

Horace Knowles*

‘vinıtene de mevinê,

heşnaene de fam mekerê.’

1

Manê mesela ki nao: Toxım vatena Heqia. Toxımo ke kewto rae ser, zê êwê ke vatene heşnenê, hama Şeytan ‘ke êno, qese zerrê dinara fino ro duri ke iman ro cı miyarê u ra mexelesiyê. Toxımo ke gıneno hardê torjıni ki, zê êwê ke vatene heşnenê, şabiyene ra cênê ro xo ser, hama bêbıngewê, şopê pê inam benê, hona waxtê cerrebnaene de imanê xora kunê duri. Toxımo ke gıneno ro wertê teli u tuli ki, zê êwê ke vatene heşnenê, hama rae ra derd u bela, kêf u eşqê dina u dewletenia dina de nêrewinê, nêresenê. Hama toxımo ke gıneno hardê rındi ro, zê êwê ke zerrepakiye u raştiye ra vatena Heqi heşnenê, qori kenê, xode vındarnenê u ebe sebri rewnenê, resnenê.

İncila Lukaşi ra gore 8:4-15

1 Kıtabê Peyxamber Yeşaya 6:9

 Pi ’be dı lacanê xora (Laco vindbiyae)

Đsay qesey kerd: “Dı lacê jü mordemi benê. Ninara laco qıc piyê xora vano, ‘Bao, mılkê mara hesa mı çıka, bıde mı.’ Pi ki mılk wertê dı lacanê xode pare keno.

Naera dirê roci tepia laco qıc her çiyê xo ano pêser, bar keno, şono jü welatê de duri. Uca rehetiye ra hesa xo çarçur keno. Waxto ke her çiyê xo xerc keno, her caê ê welati de ki veşaniyê de gırane kuna karre; o ki beno motacê her çi. Nae sera şono lewê mordemê de ê welati de vındeno ra. O, laceki keno şüanê xoza, ruşneno hêgaanê xo ser. Veşaniya xo dest êno o hal ke endi werdê xoza rê ki beno razi, hama ê ki kes dest nêdano. Aqılê xo ke êno sare, vano, ‘Honde xızmekari çêverê çê piyê mıde benê mırdi, hama ez ita vêşaniye ra mıren. Raurzi, şori lewê piyê xo, vaci, “Bao, mı verva Heqi u verva to guna kerde, qusurê mı esto. Ez endi leeqê to niya ke, vaci lacê tuya, namê tora bêri wedardaene, mı xorê zê xızmekarê çêverê xode bıvındarne ra.”’

Uşto ra, gıno be rae ro, şiyo lewê piyê xo. Lac ke duri ra aseno, pi vineno; cırê zerrê xo vêşeno. Vazeno, şono lacê xo keno vırana xo, phaçi keno. Hama lac cıra vano, ‘Bao, mı verva Heqi u verva to guna kerde, qusurê mı esto. Ez endi leeqê to niya ke vaci lacê tuya, namê tora bêri wedardaene!’ Hama pi xızmekaranê xora vano, ‘Rew ra, qatê kıncanê rında biarê, pıra dê, iştanê bêçıke kerê, cıtê çarıxa lınga kerê! Nala xurte biarê, sare bıbırrnê; burime, kêf bıkerime; çıke, no lacê mı merde bi, reyna ame ro

xo; vindbiyae bi, reyna asa.’ Nae sera kunê kêf.

Lacê mordemekiyo pil hêga de beno. Eke cêreno ra verva çêi êno, vengê kay u kêfi heşneno. Xızmekara ra jü venga cı dano, cıra pers keno, ‘Çıko, çıvao?’ Xızmekari ki cıra vano, ‘Bıraê to peyser ame çê, se ke weş u war ame, piyê to ki cırê nala xurte sarê bırrnê.’

Laco pil hers beno; nêwazeno ke zerre kuyo. Pi vecino teber cêreno lacê xo vero. Hama lac piyê xora vano, ‘Qaytê, ez honde seriyo torê xızmete u kar u gure ken. Qe waxtê ogıt u şiretê tora nêveciya. Hama mırê qe rocê bızêkê de to çinêbi ke mın u havalanê xora pê kêfê xo biardenê. Hama no lacê tuyo ke mılkê to ebe cêniyanê serevda da werdene, hona peyser ame çê, to cırê nala xurte sare bırrnê.’ Hama pi êra vano, ‘Tı, buko, her waxt lewê mıdera. Çıkê mı esto, ê tuyo. Mınasıb niyo ke ma ki reê kêf bıkerime, şa bime; çıke no bıraê to merde bi, reyna ame ro xo; vindbiyae bi, reyna asa!’”

Đncila Lukaşi ra gore 15:11-32

*

Horace Knowles © The British & Foreign Bible Society,1954.1967.1972 Additions and amendments by Luise Bass ©The British & Foreign Bible Society, 1994. Used with permission.



Ebe Ware newey ma ancia bime.,...,,..,..., şıma. Axlri, helme bo. ki, ebe bo.a zon ne ma şıma teynabiyaene ra fime d nia tene rüye şıma bıhuyo. No. amo.r de ancia xeyle nuste weşi este, hem ki zaf h eta ra, zaf feka de ame nustene: rız, Çermug, Çewlıg (Bıngo.l), Varto., Mamekiye ra ma dest. Şıma mka vane, Şıma defe ene haiıde serre Ewro hao. Şı Destqılenn.... Sertale Qeremani.4 Dewa Bistin... Egit Eskarıj 7 Mı Nezana na Roje (kılame).. ibrahim Doğan 12 Pelga Jüru (Zuran)... ~ Heseno Jiret 13 Ra u ne Welati ra... X. Setkan 14 Ap ismail u Berbise Gay... C. Çarekız 20 ileyna (kılame)... Ali Himmet Dağ 21 Hete Çermugi dı Kay... Roşan Hayıg 22 Mesela Rençberi 'be Toxım u Hardi ineili ra 27 Gırotena Roci... Mesude Keşki 28 Siyaçermı (kılame)... L. Hughes 28 Qewğa Alu 've Demenu sero... Eve Ale Morri Reprotaj 29 Varto ra hire Meseley... Ali Kızılgedik 33 Cenge Riye de Gaffar Dırvetıno... M. Tülek 34 Hale Ma u Ne Ondere Teknoloji... Haşo Dızd 40 Mel:>erve,Buko, Meberve! H. Çağlayan 41 Gavare Çheme Muzıri....;. X. Çelker42 Ro Dersimi ra dıkılami ŞanıkaDivdivi be Devera... Areker: H. Özyurt 44 Bengiboz (sanıke)...: Areker: U. Pul ur 45 Serbestiya Koane Ma (kılame) Torne GeyaliUşen 47 Mesela Bava Gele Çüliye Hesene Keşki 47 Sanıka Sae Moru Areker: H. Tornecengi 48 Hewa Bava Şükri u Mexbula Çe Pori ra Sava Şükriye Çüliye 57 Mezele Ma Çine 1 Wir haben nicht einmal Graber M. Aslan 57 Mori 'be Ewliya ra Munzır Comerd 58 Her Çi Zamane xode Sait Çiya 70 isaneteni..... Can Yücel72 Raa Demoqrasi..... Mehmet Tülek 73 Zar u Zon... K. Xamırpet 74 Eve çıme Khuru Zazaki Ali Gültekin 75 Serninere Zazaki '99: Proje Qesebendi 78 Nisane Çhekuye... C.M. Jacobson BO na mara çiye kewt.sere şıma, xo., game, dı gami hete ma ser bere. Wa u bıraene,.şıma gereke hebe lei-ze bıkere... De bıwane, ma bıwanime;.de bmusne, ma bmushime Franfsfurt, Gulana 2000L Qeseo Perabeste (Zi:/TrUDf). Y Hesell~ Reqasa88 Pia-Cia Nı.ıstene AsnıeiJÔ Bewayir 94 Perse Estebiyena Heqi. s: Srecht 105 Zazaca'nın Tarihsel Gelişimi Prof. Dr. J. Gippert 106 Kurmanci N eza ni (Türkçe l Zazaca) K. Kahraman 114 Yeni birdönem, Yeni bir Dersim U. Pulur 118 Yılan ve Tarikat Değneği BebeğimNeğenime (şiir) Munzır Comerd 121 O. Gültekin 129 Düzgün Dağı... Nehir Gökçe 130 Dersim-Otonom bir coğrafya Dr. Hüseyin Çağlayan 131 Veng u Vaz/Vac-Kısa Haberler Kurznachrichten i!!ju Iliı~ lranische Religionen und iranische Sprachen 147 Tschapachdschur und Dersim Dersa Zone Ma - Zazaki für Anfanger... Rozşene Resme qapağe veri: Şair Sılemano Qız (Arşive Cemate Dersımiye Kölni ra)

4 Mektuve Wendoğu/a ~ Okur mektuplan / Leserbriefe Değerli Asmen arkadaş, Ware, amore 12ine de na mektuve ke vejiye, ez sas biyu. Mı va, na alvoze mae redaksiyoni, ya xevera Gönderdiğin dergiler için çok teşekkür ederim. xo çiye ra çina, ya ki zerreweşiye ra nia kene. Hama Yokedilmek istenen bir kültürün dergilerine, "cılız" i ki nıka venene ke na rnektuva ke Daimi rusna, seslerine ilgimin 'oldukça derin olduğunu bilmeni rnektuva de thala. Serva veng u name xo rusna. Mı isterim. Bu bakımdan sevindim. hata nıka newast ke ververe Daimi bine. Hama hen Hakkımda çıkan eleştirilere haksız da olsa hoşgörüyle axseno ke, tae eke cüav cı neda, zone xo beno yaklaşmaya alıştınyorum kendimi. Toplum, derg. benim içkili, kadınlı, kızlı, kumarlı bir atmosferin dışında olduğumu biliyor. Keşke birden çok sevgili Wendoğe delalil olsaydı, herbirinin derinliğinde yatan sırları, felsefeieri keşfetmeye çalışsaydım, değişik güzellikleri yaşasam, özümleseydim. Tüm içkileri tadabilseydim Sıma ki zonene ke na zon u kulturi sera kar u gure mı des u phonc serru ra raveri sıfte kerdo, hana ki dewam keno. Ez wayire de tae prensibune. Ninu ra jüye ki keşke. Kumarcıların dünyasını çok yönlü tanıyabilseydim. Zazaki de nustena mına. Qelema mı 'ro tırki necerena. insanın tüm eylemi, akla gelmedik çılgın Coka zone xode nusnon, zone xode qesey kon. Waxte düşünceler romanın alanına girer. Roman kaçamaz bunlardan. Kaçarsa roman olmaz. de Daimi ame lewe mı, vake; "Mıre yardım bıke, ez tenge deru... Nia... Hen..." Mı ki cıre (her het ra) tene insanı afallatmayan, ayağa- kaldırmayan, tartışma yardım kerd. Qapağe kaseta dey vırast u filme qapaği anaforuna sokmayan, insanın çelişkilerini çoğaltmayan, day vetene. Bado vake, "Mı resmi onte, filme (negatif!) insanı buhrana düşürmeyen, berraklaştır xo nejdi de kune ra mı dest u tı şikina i resmu ra tayi mayan sanata ilgi duymadım hiç. ne bijere." Filme resmu ke ardi day mı dest, mı pera Dergilerin sürekli çıkmasını dilerim. berdi day vırastene. Nejdiye 700,- Marki mesref ke mı Arkeolajik kazılarını sürdürmesini, yaşayan aksakallı da, resmi gureti. Mı ke tey niada, di ke; ses-hawt resmu sözlü kültürü yazılı hale getirmesini... ra qeyr resme rındi tey çine. Jü resme de kemaneci, resme de jüna mordemio ke thamır dest dero, o mıre Muzaffer Oruçoğlu rındek ame. Zovina tede resmi; resme çe dey, resme sare dewa xo u resme çhepçiyune tırku bi ke, tede "yürüyüş-mürüyüşu" de onte. Mı ki, i resme dey peraeve negatifu pia- peyser day cı. Xeyle waxt ra tepia, mı Wendoğe delali i ses-hawt resmi perlada Berhem'e re rusnay. Mustafa Düzgün ki i resmi Berheme de tewerte ra veti. (Dı Zon u zagone Kırmanc-Zazau sera kar u gure roştber u doskarune ma, zonzonağ u nustoğune ma rae fişta ra xo ver, sona. Bergeo ke Ware u Tija Sodıri kerdo ra, eve Vejiyaişe Tiji/Tij Yayınları hao dewam keno. Endi Kırmancki-Zazaki de kıtavi vejine. Kıtave des u çarine na nejdi de vejino. resmi ki werte nuste Cemşit Benderi de veti vi). Kılrnek ra, M. Düzgüni resmi kerdi vi tewerte ra. Tae resme ke mı ve xo anti vi, bıne dine de ki "Foto: Daimi" iıusnay vi. Bado ke vejiya, na qesey ra peda bi. Endi Daimi vake "kaynak fotoğrafları m" zovina thawa nevake! Mı ke Daimi cae de di, qesa ke reyna ame ra; mı cıra Pi-khalıkune ma:,kemera çengi hurendia xode gırana" vake, şero Mustafa Düzgün ra pers kero. Eke ke vato, na qesa de raştia. Bızonime ke, mordemi ke kara de rınd ard werte, mılete xore, zone xore wayir vejiya; name dey werte qome dey de vind nebeno. kerdo, ey hem kerdo. Alvozu ra tayine. xuya Daimiya nianene zonıtene. Ez ke şine xuya dey ser, mı xoxode: "ne xere dey, ne ki şerre dey!" va u alaqa xo cı ra bırrne. Daimi zoneno ke, arşivo ke mı arda werte, eve resmune Hama çı esto ke tae zafzonaği(!) wazene ke kar u gure ra jeder name u venge d ine bıvejiyo. Her ca de i bere qeseykerdene. Mordeme nianeni her ca de yene diyaene. Fayde mordemune nianenu coru qome xo nereseno. Mordeme nianeni peyniye de dey nejediyo. Mı ve xo emeg do cı, ceve xora pere kerdo cı, arda werte. Na riwal ra beno ke, M. Düzgün "arşive Tornecengi" name kero. Hama Berhem'e ke tırkiya de kerde yasağe/tomete, endi reyna neşikiayme vejime. bevın çarnene ra areye sari ser. Daimi ni resmi day mı ke, ez cae nustu de vejine. Mordemune nianenu ra jü ki Daimiyo (Daimi Cengiz). Derd u talase dey; kam se keno? Aceba se bıkero ke, verva jüy çiye vazo! Pisikologi na hali jü neweşiye ra say kene. Neday mı ke, ez ine arşiv erjine, va bıpoyiye! Nae sera, mı ki jü nuste xode "Folklore Dersımi de Cae Lawıku" Tıja Sodıri, amor 1 de sıfte kerd; uza resme kemaneci u resme jüna mordemi ca da cı. Daimi oncia vake "kaynak fotoğraflarım" Nae sera Tıja Sodıri amore 4ine de Berime rnektuva ke Daimi redaksiyone Warey re rusna, dae ser: ma cı ra "Haq raji bo" va u name dey ard ra zon, mesela "Foto: Daimi" ki uza qapa biye. 2

5 ğım, daha etkin bazı kültür dergileıi ile günlille gazetelerde... yaymlama olanağım olduğu halde, yayınlamayı düşünmediın" Ez vaji, na "daha etkiıı... günlük gazete..." o ke vano, çıke? Eke name bıkerdene, dayna rınd biyene. Na qezetune ke o vano, qezete tırkune ke o dırna nevışiııo, perlodune mara cora u hewl veneno, iye. Hata ınka fayde qezetune tırku "zof sıkır!" qome ma neresto. Zerar u asiınilasyon ra qeyr, thawae dergi u qezetune çhepçiyune tırku hcina hata nıka qome ma neresto. W are, amore 1 liııe de ke jü lawılm Ali Aydıni mı eve dı kılamune Ahmed Arifi ra çarne zone ma u eve name "Veyvıka Dersııni" vete; Daiıni oncia vejiya weıie. Her kes zoneno ke, a lawıke sıfte xeyle narnu ra vejiye. Xeyle sayiıu, "dengbej" u gunıbe muzilm na lawıke lmsetune xode vate. Ni vatoğu ra Ş ivan u Daiıı-ıi ki je tae mordeınu name "Küı dün Geliı-ıi, Buka Kurdistani, Mıınzur Kızıl" ra vate. Rama roze venge Daiıni seveta na lawılce nevejiya ke, ma ki bızonime ke qeyde a lawılee ey vırasto. Ez ve xo ki lawılm nevan ke, vajiııe ınuzik/qeyde ye ney u ye deyio. Mordeıno je Ali Aydıı-ıi eke ke lalaıne vano, qeyde ki eve xo vezeno tıro. Wendoğe qedırgırani! Ez newazon ke na çiye çhırt-phırti sero sare bıdeznine. No çiyo nianen ki kare Warey niyo, nara tepia ki W are de ca neceno. Çıke çiyo nianen qedre Warey dano waro, fayde xo zovina thaway re nebeno. Bıwane u bıınane weşiye de! Gulane 2000 Hawar Tornecengi Sehr geehıie Damen und Henen! Von einer Bekannten ekam ich das Exemplar Amor 9, Gucige 1996 Ihrer Zeitung "Ware". Seit Mitte Februar küınmere ich mich um eiııe Familie aus Biııgöl, die Zaza spricht. Bisher hielt ich sie iınıner fi.ir kurdisch, beınerlcte aber, dab die beiden kurdischen Alewite-Faınilien etwas Abstand hielten. Dies fülırte ich auf die Religion zuıück. Durch ihre Zeitschrift weib i ch nun, dab Zaza eine eigene Sprache ist und dab si ch hiııter Zaza ein anderes V o lk verbirgt, von dem ich leeine Ahmmg habe. Ich würde mich sehr freuen, wenn ich ein neues Exeırıplar der Zeitschrift "Ware" bekormnen kömıte. Die Faınilie aus Bingöl würde sich sicher auch freuen, weım sie Kontalct zu Iln er Organisation bekame. Ebenso were es ilir den Rechtsanwalt dieser Faınilie selır hilfreich, weım er melır Infonnationen über die Zaza hatie. Mit freundlichen GrüBen, H. Kramer Dersim semıaye olunca, talancılar paylaşmaz mı? Asırların bitmez tükenmez sennayesidir Dersim. Kimi onu korumak için canını vermiş. Kimi bu uğurda namusunun kirletilmesini önlemek için Dersim'in yalçın kayalarından kendini Munzur'un kanlı akan sularının derinliklerine bırakmış. Kimileri idam sehpasına çıkarken Dersimli olmamn somınluluğunu bir an bile unutmadan ak alın ve dik başlılığın en yücesini sergilemiş. Kimi Buyer Dağı eteğinde kopup gelen kışın gazabına uğrayıp süıiiklenen gerilla çadırına sarılı kalıp tam 1 7 gün kar altında yaşam mücadelesi venniş. Kimileri Dersim'e saldırıken canından olmuş. Kimileri deli falıri gibi sonuçsuz bir istila seferinde dayanarnayıp kriz geçirip ölmüş. Dersim'de yaptıkları katliamların boyutuna göre rütbe alanları, Dersimli Kızılbaşa ve Kürde yaptığı düşmanlılc sayesinde politika salınesinde kalanları, Dersimi "çapulcu, eşkiya, sergerde ve haydut yatağı" olarak yazan tamtan kaleınşörleriıı taltif edilmelerini, Dersim' deki kelle avcılarından, meclisteki Dersim asıllı kan tüccarlarına kadar bu sennayeden pay alan niceleriıli gördük ve duyduk. Tarillimiz bu sermayeden pay almaya çalışan yeni tüccar tipine tanık olmaktadır. Bunlar kitapları üzeriııe cilalı bir Dersim cümlesi yazarak işe başlarlar. Ve bu ürünlerin alıcılarımn yüzde doksandokıızu Dersimli, Kürdistanlı ve Türkiyeli ezilen, sömürülen rejime muhalif kesimin insanlarıdır. Diyeceksinizki bımda garip olan ne? Bu tür kitapların kapaklarıyla okuyucular arasında biı çelişki göreıniyebilirsiııiz. Ancak; kapağı açıp içine baktığınız zaman, kapak ile içerik, okuyucu ile yazar arasındaki dünyaların farklılığı karşısında şaşkına uğrarsmız. Bakınız Muzaffer Omçoğlu diye biri neler yaratmış. Adaının hayal dünyasındaki seks fantazileri normal insanın asla hayal edemiyeceği boyutta ağır bunalımlı bir kişililc arzetmelctedir. Tabii ki bu bir kişilik sorunudur, fantazilerinin boyutu dünyanın en çarpılc ve çelişkili pomo filmlerine taş sölctürecek boyutta rezaleti sergilese bile. Yahu böyle düşünemezsiıı veya yazamazsın diyemeyiz. Ne var ki bay Oruçoğlu sapık fantazilerinde kullandığı kahramanları Dersim'den seçmiş. Hayal dünyasmın pornosunu Dersim'de canlandırmış. Üstüne üstlük seçtiği dönem insanlık tarihinin en belirgin dramlarından birinin yaşandığı 1938 jenosidi dönemidir. Bay Oruçoğlu yer yer sinsice Dersim düşınanlığını satırıara dökerken, yer yer pervazsızca açığa vurınaktadır. Sözü Seyid Rıza'ya getirdiğinde ise onur ve haysiyet kavramlarının zenesini bile düşünmeden onu küçültınek ve çirkinleştirmek için elinden geleni yapmıştır. Seyid'in can düşmanı İhsan Sabri Çağlayangil dahi Seyid'i nasıl darağacına çektiğini anılarında anlatırken onu lcüçültme cesareti göstermeyip ipi boynuna geçirirken söylediği son sözlerin bir kısmını doğru yazacak kadar düıüst davranınıştır. Sözde "devrimcilik" adına Dersim'de kalan Diyarbakır zindamnda İbrahim gibi bir değeri yitiren bu kişinin Çağlayangil kadar dürüst olmasını bekleme hakkımız olmalıydı. O, bu haktan bizi yoksun bıraktığına göre her onurlu Dersimli'nin ona söyliyeceği bir sözü olmalıdır diye düşünüyomın. En azından onurlu Dersimliler'in bulunduğu her alanda bu kişinin yazarlığından asla ve asla bahsedilmemelidir. 3 Meme Jele, Almanya D

6 D E S T.Q I L E R I Şodzr şewra donımıane dewz ze hergz roc onlige siay gw-eti pzra, yaxalzğe sisi kerdi vzle xu, kıtabdeftere xu kerdi bın e çenge xu, voşti, şiy nıekteb... Dewa Prodiyan (Sarız-Qeyseriye) dewa Kırmancana. Jü dewa dı qıcı biye. Hata serra 1957i mektebe xu çine bi. Dewıcan domane xu nışne111 dewane nezdiyane kı dewe Kırdasane. No ki damanan ra çetın amem. Seba ki damane Prodiyan Dımılki qese kerdem, Kırdaski 111zaıi.e111, waxto kı i dewe kı Kırdaski veng kene (qese kene), inan dı qese kerde111, hete jüy ra Kırdaski muse111, hete bini ra ki Tırki. Mekteb dı mecbur Tıı ki muse111 kı dersane xu bıwane, dewı dı ki mecbur Kırdaski musem kı dewıcan dı, çeo kı tedı meymane, inan dı qese kere. No ki seba damanan waxto dı teng dı xele zor ame111. Peyda dewıcan pero pia ebı erğat guriay, jü bon vıraşt, şiy hukumati ra muracat kerd kı mektebe inan hazıı o, va dewı ra malım bınışne. Jü sem ra tepia inan ra maluno dı vekil nışna. A ro cı, na ro ca; dewı ra tıını jü vekil nışna. Qa, tu vana qedere na dewı vekilan sera biyo ya. Hata a s em jü malıma kı mektebe malımi ra veciyo, nesibe Prodiyan nebi bi. A rocı jü maluno dı newe amay bı dewı. Maluno veren vekil bi. Dı hefti veyra şi bi esker. Tatile mekteban ra ki dı aşmi mendi bi. Malıma kı şi bi esker, B ertale Qeremani Tırk bi. Hete 'Çuxuraba'ra amay bi. Dı sen i dewı dı mend. Sena sıftenı, tene ebı ters dewı dı mend. Seba kı dewı dewa Kınnancana, yane dewa Elaviyana, zeıte malımi dı tene ters o xof bi. Dewıcan ki pe yi leqe xu kerdenı, o tersnem, pe huyenı. Peyda, gıran gıran dewı nas kerdı, xu da re cı, musa dewı. Kefe xu ama hurendi. Dewı ra, dewıcan ra xele ki hez kerd. Rama seba kı kara xu ebı raşti maluniye nebiye. Roca xuya eskeriye kı ama, nışna esker. Dewı oncia bemalım mendı. Mudure marifı, ye qeza; Kırmance dı Qoçginc bi, ebı Kırdaski qese kerdem. Jü werazae yi dı serı i raver mektebo weıien, serra dıdi111 ra wendenı ca verday bi. Ebı raşti nışikiay bi kı bıwano. Marif mudıri o laceko des o heşt sen eo kı neşkiay bi kı mektebc xu bıqedno, ze vekili, malım ruşnay bi na dewa Prodiyan. Damanan ki zof merax kerde111 la hala maluno dı çıtono. Jüyo dı zanao yon ne? Jüyo dı hersına yon nenno? W elasıri d omanan en zof ki, iye sen a peye- 111, yane hao kı phoncim wanene, inan merax kerde Çıkı a sem, sena inana peyena. Ekı mekteb ra verdi ra, klme imtane 'Pazarören Muallim Mektebi'. Ae ra tepia i ki bene malım. U waxt dı çıme dewıcan dı karo enmexbulmalıminı say kerde111. Xerca malıminı ra kes i zof thaba nızanenı. H ete bin ra ki wendena,malim Mektebi" hepere b iye. Y ane e bı va tena verem,meccane" bi. Na sebebi ra ki çıme damanan pero mektebc malımini dı bi. Çene dewı, ye ozeban ki, ğeyal kerdenı kı jü malım dı bızeweciye, malımılle o kar o hega o reçberiye ra raxelesiye. Ha rocı ro ca pey yeniye (ş em e) b iye. Yan e hata peroc mekteb bi, peroc ki bayrağı ontenı. Y ane darde kerdenı, mekteb kotenı tatil. Zıngıle dest pe kerd, cınıt. Damani pero koti zene, Her kes cae xodı nişt ro, raa ınalıme newi piyenı (pitene). Seba kı teyna jü ınalııne melctebi bi, ph on c sınıfı jü oda dı pia wendenı. Malım kot zerre, dom- 4

7 ani pero uşti rı pay ser. Malımi ebı Tıı ki va:,günaydın". Domanan ebı vengo dı berz va:,sağol!". Ae ra tepia, malımi sond da werdem. (Sondia Tırkan hao kı vane,ez Tırko, raştio, gureoğo..." Nezon çı...) Peyda ki emır da, va kı;,ronişe"! Domani nişti ro. Malıme newi jü bı jü name domanan wend,,yoxleme" kerd. Peyda tene xu ser qal kerd. Name xu, nezo domanan ra çı wazeno çı nıwazeno, nezo çıxa seıio, çi-miyo nahanen. y ane e bı raşti, tene ters da domanan kı do m ani vace:,nu malım çiyo dı zof serto, ma hadare xu bimı, kotegan mewerimı". A rocı, dersa sıftem, ye 'phonc'an bi. Matamatig de 'ponc koşe' o 'şeş koşe' çıton yeno vıraştem, nezo rüye xu çıton hesab beno, çiyo nahanen. Malıme fıqare 'gureoği' şond ra xu hazır mkerdi bı. Belkia ki omre xo dı qe mmusay bi. Domanan rew ferx kerd kı malım nızaneno kı şeş koşe çıton vırazino. Sere texte siay dı nata, bota qeyret kerd. Ebı pergel cedvel xeceliya, ne! Nebi. Ae ra tepia domanan ra pers kerd, va kı: "kam wazeno kı şeşkoşe vırazo? " Domanan pero beçıka xu dardi we, yi venga Çaqoy da. Çaqo tene ki ebı kef o çalım, şi vere texte siay, hem şeşkoşe vıraşt, hemı ki, ze kı o be xu malımo, jü bı jü, tarif kerd. Xu bı xu guman kerd kı malıın xele ebı yi qail biyo. Ae ra tepia şi, cae xu dı nişt ro. Malım jü het ra baro dı gıran ra reiay bi ra (xelesiay bi ra), jü het ra ki çıme domanan dı 'mılamet' bi bi. Se kerd kı nunaha (nia) nebeno, phoncan ra va kı:,kıtab o defterane xu vece, xu bı xu beveng tene matamatig bıguriye!" Na rae cera rı çoran kı ebı inan ra dersı bıkero. Oncia malımo 'pet' xele tenganiye dı mend. Ser kerd kı domane 'phonc'i yi goş dane, bıne çıman ra ki pe yi lmine, phoncan ra va kı;,şuna şere teber! Hata kı mı veng da şuna, m ere zene! Hadi şuna serbes te". Domane phoncim kı veciay teber, pırqi koti rı inan. Hergı jü h ete ra pe malımi huino. Texlide yi vecene, pe leqane xu kene. Domanan hama nae ser nam eo dı newe na rı malımi. Seba kı ser destane malımi tene qılaşiyo ra, sia oseno, name yi kerd,destqılerın".,nerow" vatem,,nu destqılerın honde ma mzaneno, hona mzaneno çı ton şeşkoşe vırazino, nu çı ton ma ra malıminı bıkero?! Ekı naha bi, ma eınser qe jü ki nişkinimı kı pazar ören kuyimı." Ebı na hal, hata dersa çorim, yane hata dersa peyenı, domane phonci teber dı veti. Kesi veng mda kı bere zerre. Dersa çorini neme ra tepia, ınalımi zerre ra jü doman ruşna teber kı venga domanane phoncinı do. Laceko kı ama teber, va kı;,malımi başqan pers kerd kı jü rae,istıqlal marşi" wendenı do, prova bıkero, ma cı ra va kı:,domane phonci teber dere. Başqan ki inan ra jüyo'. Nu hers bi, qariya, bana, qina, va kı; 'çıton yi xu ser tebera manene? Herbi şo, venga inan dı'. Malım zof qariya, nıka şuna pero kueno". Ters kot zene domanan. Ama 'çı fayde', destbera inan ra thaba nena. Domani şiy vere çebere sınıfı kı çı bıvene:,destqılerıni" çüyo kı bayrağı kerdenı pıra, domanan cı ra vatenı,dııne bayrağı", o çü guı eto xu dest, vere çeberi dı vındeno. Doınani jü bı jü amay vere çeberi. Destqılem ki honde kı quweta xu esta, honde dem bı dı destane domanan ra. Hergı dest dı ree dem pıro. Domanan dı hal mınendene. Hao kı çü werd, beno zibı ziba xu, kuno zeıte, destane xu mişt dano, berbeno hama çı fayde, thaba desberra nena. Çaqo başqane mektebi bi. Xu bı xu qariya, Destqılerıni ra xeberi da. I-lama thaba rae nediye kı raxelesiyo. Sıra kı ame yi, deste xu kerdi derg. Çıme xu tikmişe çımane Destqılerıni kerd. Hurdmeni destan ra dı çüy werdi, waxto kı verd ra kı şero zerre, reyna cera ya, çııne xu ebı inad çamay rı çımane Destqılerıni, gıran gıran şi cae xu, nişt ro. I-lama ne berba, ne ki vengo dı bin fıst n xu. Na çeşıt domanan pero kotege ınalıme newey werdi. Şiy, cae xo dı nişti ro. Destqılerıni va kı,başqan ra urzo, ma ree zeıte dı,istıqlal marşi pırova keriını!" Çaqo cao ronişte dı va kı;,ez nızanono ha marşı çıton yena vatem, hem ki ewro ra tepia ez başqan niyo. Ez başqane malııne vereni biyo. Tujüyo dı bin xo ra bıvenı!" Qe cae xo ra ki mlewiya. Destqılerın hesiya pe kı,isyan" nezdiyo, venge xu bınna. Doınani veti te b er. V ere ustına bayrağı dı are day. Be xu marş da vatem. Domanan ra tu vana qe veng nıveciya. Malıın bı vengo dı nerm,paydos" va. Domanan ra oncia vengo dı gıran,sağol" veciya. Ae ra tepia domani vıla biy. Domane phonci ze kı veyra qerar guı eto, qe kes cae xo ra nılewiya. Dom1e Çaqoy dı amay peser. Çaqoy va kı:,low nu leyre lmtıki ewro nışono Koyri? Ez şono ware dı raa ni bınnono, ramon dı gımaste piye ni yeno. Kes kı mı dı neno, va qe ki mero". I-Iergı fek ra qesa veciyenı. Jü vano:,zore ma nışono cı". Jü vano:,maa mı, ını mverdana kı ez beri". Jü vano: piye mı, ını kueno". Her kes çiye vano. Axıri, Çaqoy va: -"Va se beno, bıbo. Ez şono çe, kıtahane xu non ro, sapana (kılasınga) xu ba çüye xu 5

8 ceno, şono ware. Hata kı,destqılerın" dewı ra veciyo, ez raa kılmı ra xu erzono ware. Qe kı thaba destbera mı neama, e bı sapanı kemer kono, qafıka yi şıknono. O dürira mı çıton nas kero? Hae kı mı dı yene, va bere, kam kı terseno, o mero! Hama kami kı dewı dı jüye ra vat, ez yi ra ki pey da pers kon o.." Nae sera domanan tainan meraxi ra, tainan ki jone destane xo ra, qerar da kı şere. Gore qerare domanan uca pero vıla be, şere çe, kıtahane xu çe dı ca verde, sapanan o çüyane xu bıcere, peye bone 'Şe man' dı bere are, pero pia şere w are. Raa Koyri (Sarız) zene wari ra verena ra. Kam kı şono Koyri, mecbur werte wari ra ravero. Domanan hini qerar da kı şere ware, bolıkan dı xu wedaı e, key kı Destqılerın ware ra verd ra, yi kemeran ver şane. Pilane domanan naha bi. Domanan dest dı 'sapan'i biy. Sapanı yon (ya) muyı ra munene, yon ki tene parçe dı çermey bınnene, ten e kı inan ra verd ra, domani düri ra hem xu wedare, hemı ki kemeran ver şane. Ekı naha bi, malım nışkino kı domanan bıveno, nas kero. Domani bıne a dan dı saate ra zede mendi. Rae ser kes nıosenı. Domanan endi ıınd qenat ard kı, xebera dewıcan domanan ra esta. Werte ra zofnıverd, domanan di kı phonc mordemi hao hete wari ser herbi herbi yene. Domanan xu şaş kerd. Vat,Low ni Fıstoe namusızi xainiye rı ma kerdı. Ma ixbar kerdiinı. Destqılerıni ki dewı ra çor ciaınerdi gurete lewe xu, yeno. Ma nişkinimı kı thaba bıkimı, nae sera ki şondı kı şimı dewı, ma o piye xo ra kotegan wenimı. Şuna di, ni mızewıri çı ardı rı ma ser!?" Domanan qerar da kı ware ra tenena düri kuye. Bıne merxane puncıkan dı xu wedare, bela kam yeno. Domanan di-re deqi peyda di kı dewı ra çor moı deman Destqılerın şano werte xu, hao ware sera yene. N inan ra jü ki Ezize Ali Heydio. Mesela daha bi bi hondı kı jü leemera dı ze gozı bıcero. Ae ra tepia dı het ra, dı lonan kene ya, dı laane dergan koşan ra gıre dane. Lao jü ebı jü helqa, beçıka deste raştia Cae xu dı xu dard we. Peyda ki, hata kı roc şi doni, nezdiye dewı dı xeceliay. Peyda jü bı jü şiy çe xu. wertenı ra gıre dane. Kemerı kı kerdı sapanı, zerre cae verıni, ye çenney yon ki muyı, lae hete bini ki cene deste xuyo raşt. Laan nnd kene verane. Boziye Ha şewı çond domanan çe dı kotegi werdi, çondinı newerd, kes i jübini ra pers nıkerd. Ro ca Phoşembiye xuye raşti ebı quwetı ze helqa çerexnene. Ae ra domani şiy mekteb. Destqılenni kesi ra thaba pers tepia, key kı waşt kı leemen berze, lay verdane ra. nıkerd. Teyna jü rae tenefı.ıs dı şi lewe Çaqoy, ebı Seba kı heto jü beçıkı ra gıre daiyo sapanı dest ra vengo dı gıran va kı:,waxto kı mı da deste to ra, ez nıveycina, hama leemen ze qurşını virrena, şona. hesiyo pe kı tu çiye bıkere". Jüyo kı nnd kemer ebı sapan erzeno, şikino kı di-re sey metro düri berzo. Ekı rınd raşt qafıka mordemi bero, beno kı mordemi bıkişo. Domane dewı pero ki hete sapanı ra kemer eştenı, xele hostay bi. Zobina qe kesi ra thaba nıvat. Lace Ezize Ali Heydi,Fısto" sorepişte o çımemosae ama mekteb. Yi ra ki kesi thaba pers nıkerd. Ezize Ali Heydi kami ra pers kerd, se kerd, peyda nıkerd kı kami lace yi ardo o hal. Zerre dades deqan dı domani pero amay peye bonane Hama dewı pero ki zanenı sebeb çık bi... " Şeman. Teyna lace Ezize Ali Heydi Mıstafa nia may bi. Domanan va:,low, işe ni 'Fısto'y beli nıbeno". Domanan leqeme yi,fısto" nay bi pa. Jüyo dı 'tersonek' bi. Tainan va:,tersa, niaına" Melbourne AUSTRALIA Tainan va:,piye xu nıverda". Daha kı çıra Metin&Kemal niaınay bi kesi ntzqnenı. Oncia ki domani pe KA~ RAMA M guvan niardenı. V at kı:,seba çıki beno, va bıbo, ma fıreqet (hadar) vındimı. Belicia ki xainiye keno, dewı ra vano. Ekı dewı dı jüye eşna, bestqılenn teyna neno. O çağ ma ki nişkinimı kı thaba bıkerimı." Domani rae ra nışiy. Düre raa wari ra tenena kese (raa kılmeke) ra şiy ware. Diare w ari dı bın e jü dan dı nişti ro. H ete dewı dı rae ;Piay kı, malım kı düri ra osa, şere zen e bolıkan dı xu wedare. Key kı malım ama zene warey, roşti. 6

9 Vato Verin Zon u zagoni ma, eru ze }u 6Jew) xızineka mmti veri çımon ra qelb de (thalde dere). Ma ra nieseni (neasene). Zeni gımerdumek lznge xuz erdi sera nu, vaju; gele mı/et! -ju x1zinek honya bmi Imge mı da (dera). lvfa bcrvver keni, x1zina bzni Imge yı dıra, Iabele ma ra niesena. Çı qedı a x1zina ma ra niesena, zagon u tarixi ma zi, eru veri çımoni ma ra qelb de. Ina ju ra, gıteri (gzrwe;) nuştoğoni ma zaf zuari, çımld veri ym ıd (vere inan dz) orıjini çini. Gere yz bı xuı, bıbi orıjini xuz. Xuera mesela tiya dzra; eg (eke) matiya texuye (verdi ra), ma reseni x1zina, tena vetışi kup monenu. Ma veri ciyon dewon ra dest ke pe. Devvon ra destpekerdzşi ma }u plane/w vzraştz nyeb. Ze g1 ez devvoni Çermug ra de-vve Bistin dz biya, çilw (çiye do) ru?win anız mı vir. lvft va, gere ma coğrajjje welati xuı bınus, ve} medon u mı dest kerd pe. Co gıt (cao ke) ez tedz biya, mı wıja ra dest kerd pe, a ju ra mz Bistin nuşt. Gani ma welati xuı, şanston (suk) bı şarıston, dew bz dew, mezra bz mezra, ku bz!at, deşt bz deşt, çem bz çem, guel bz gıtel, lalme qzsi, gom bz gom bzşznasnz u bzdz şmasnayiş (naskerdiş). E (ez) bcrvver kena ku, şmasnayiş, pe gerayiş u wend1ş, şznasnayiş dayiş pe nuştzş benu. Ina }u ra, gere her nuştoği ma, çz ce (cae) welati di, gere cad (herbina) bmusu. Şanston, dew, fat, çem, deşt, ça (kati) benu wa bzbu ferq nikenu. Ma şi ça, çz ca di, şznasna gani ma diyayişi xuz, weri (werdişe) qeleme xuz la (kerime), pe weri mezgi şari bu, pe ma beşla (bışildme) coğrqfye welati vejz medon. Zqf wexti ma çinu, gemi ma zka ra (nzka ra) dest pe la. Ma bawer ken, zon u zagoni ma Zazon guerelw nevvfn ri nuhtacu. Aga, ma ri kuena; gere ma, ma nuhtaeiye zon u zagoni xw vim la. E texmin kena ku gıtere/w newo (kare do neweo). In nuşte xuz d1 ver ciyon ma, ce dewo coğrqfi da şınasnayiş. Aju dzma nrfıtsi dew, haciyon muessese devv, czra dzma czt u tucaret dew de şznasnayiş. Rek pô1i d1 zi ma tek (tae) edeti dew nuşti I I Egit Eskarıj l. com 1. COGRAFYA a. Ce (cae) dew: Dewe Bistin, dewoni Çennug ra deweka delala. Xuı ser ju muxtarika, beste Çennuga. Tırki cı ri voni Aynalı. Bınate Çermug o Sewreg da. Wext, tı Çennug ra şıni, kilometre desıne nye (raa) Sewreg ra, kışte dewe Nişnig ra, çep ser gerena, dı kilometre rıya heryina gı miyoni yegon (hegaan) ra bena derg, teqip keni, şıni ıniyoni dew. Rıya tom ıniyonciye dew ra vyerena ra, Belwon ra şma Qelecux, oja razi şma resena nye Alos. Dew, gılyeşoni kuy Ziyar ser biya ava. Paştiye xuı şawa Kuy Ziyar. Co gu ( cao ke) dewıjon tedı boni vıraşti kendalu (çengelo), raşti ser bon çinu, raşte Bistin ze her dew piyeru yege/ğele (hegae). Varueji (veroce) dew dı yege (hegay) esti, tene yegon ra cyer, ju la (çhem) esta, cı ri vonile Qızılçıbux. Zıme dew ıd, K.uy Ziyar estu. Kuy Ziyar zıme dew tyedır qewno. Ruejawoni (ğerbe) dew ıd, nye Sewreg u dewe Nişnik esta. Ruejvetışi (şerqe) dew ıd, mezre Belwoni, tene cı ra wet zi, dewe Qelecux esta. Pe dew ıd, ju ku eshı. Cı ri voni Kuy Ziyar. Pyeşi kuyi gı nya (rae) ser lcuenu, cı ri voni Kaş, piyeşi bini n voni Ken. Oja dı, ıniyoni keron ıd şıkefti (kafi) esti. Pe ın kuy id ju medoneko hira eshı. Xueıii tedı top kay keni, hel kay keni. Re re musaoği (talebe) dewe Bistin o dewoni binon - e dewoni nızdi- şıni, ıtya pikıük keni. In kuwa Bın i Mazyeri eshı, Iabele zaf tayo. b. Mezeli: Mezeli miyoni dew ıd feki rıya de. Ruejawoni (ğerbe) dew ıd, pyeşi dewe Belwoni ser kueni. Mezeli zenginon u feqiron ze pi ni (ze jübini niye). Ogo imkoni ce (cı) eshı, mezeli xuı vırazenu. Berkolon domı vıraştış, ser nomı domı nuştış, dorpe mezeli dı cağlemo asınin domı vıraştış, seri mezeli pe çimonto vırazenu. Egı imkoni ce çimı kı, dorpe mezeli nivırazenu, tena dorpe mezeli dı ryezek 7

10 (reze) keron nonuru u dı heb keron tatkinon (phanan) kenu berkolı, seri keron ninusenu. Seri mezeli pe her gueroni vıncyewek-dı vıncyewon kenu berz. Rınd dawesneni pe her vıla nyebu, mezel ra nişyeru. Dorpe mezelce (guerıston) pe dyes omo guretış. Miyoni mezelon ıd tek dari esti. Dewıji, niverdeni pes (maldawar) şyeru miyoni mezelon. Mezelon sera gerayiş guına hesıbyenu. Dewıji mezelon ri gelele hımnet keni. W ext ş mi miyoni mezelon, yon zi ver mezelon ra vyeren ra, duon wonen. Şew, ço (kes) miyoni mezelon ra nivyerenu. Tari dı şar mezelon ra tersenu, niftonu (nethawreno) nızdi ra ravyeru. Eğleba (zede waxt) ın qedo, Iabele tek merdumi tom tena pekiye ma ju; wext, tari dı tebera mendi, xuı het mezelona kaş keni. Voni; mezeli ma paweni. Rueşonon ıd (rocşena de), her kes mıheqqeq şınu mezelon ser. SersıM ro, badi nımaji rueşoni ra şıni mezelon ser. Şeker beni mezelon sera noni nı, qıji ( domani) şıni, doni ari. Mezelon ser dor wonen. c. Ziyar: Pe dewı dı Kuy Ziyar estu. In kuwa (no koy ra) ju Ziyar esta, mılet ma ziyar tevrık qebul kena o cıri hurmet kena, ce ziyara ju dara sızyer esta, dewıji şıni, pa çırbulon gırı doni, xuı ri duon ken, Home ra xuı ri rındi u reheti wazeni. V atış on guerı; Şewe yeni ju ına ziyar ra vejyenu, ju çılek desta wa, yenu yene (heniye) kışte dew ser desmaj genu o rene gerenu a, şnıu lewı, oja dı benu vin. Dew ra çend tenon diyo. Dewıji pe bawere gı, aziyar dew pawena. Ze dewlet dew kerdin veng (thal), Bistin ti nida. Şare mıntıqi vonu; ziyar dew pawıt. Ziyare kuy ziyar mıntıqı dı menşura. d. Mezre dew: Mezre gı beste muxtariye dewe Bistini, dı hebi. Name ıni mezron hıne (niare): 1. Belwon: Name mezra verin Belwonu. Tırki cıri voni Bereketli. Miyone Belwon o Bistin deqqe yon oncenu yon nioncenu. Belwon ıd, tyedır (tede) da çores-poncas ki (ke) estu. Belwon ıd mekteba verin esta. Daçoras heb musaoği (telebey) dew esti. Vıjyayişi sere 1999 ıd da 50 raye ına mezra bi. Belwon, hema hema vaj hemı hetya (pero het ra) monena Bistin. Itya zi boni kendala ome vıraştış. Raşte pyeru yege (hegae). Şıkli bonon, idare dewıjon ueb. hemı eyni ze Bistinye. 2. Çopi: Nome mezre dıyıne Dewe Bisitin, Çopiwa (Çöplük). Çopi, mezreka zaf qıja. Belwoni guerı Bistin ra gelele duıya. Mezra d tyedır des-poncyes ( ) ki esti. Çopi dı mekteb çinya, qıji gı şıni mekteb, yon suk ıd yatli de, yon zi şıni Bistin. Çopi zi monena Bistin; ju ferqiyeteko ımıhim miyoni yın dı çın u. e. Aw: Dew ıd aw taya (kemia). Her ki dı aw çinya, zafi dewıji awe xuıy weri (werdene), comıra beni. Çend ki awe xuy weri, awe Kuy Ziyar ra geni. Dew miyon ıd ca ca bir ( quyi) esti, dewıji ınon ra zi aw ben, feqet ma aw eğleba qe şıtışi (şütena) çi-mi beni. Awe wer pes zi zaftaya, bıniye (bıneniya) dew ıd le (çheme) Qızılçıbux esta, feqet azi zaf duıya. Eğleba (zede waxt) dewıji, biranimiyon dew ra aw oncen, keni fıraqon, pe pesi aw doni. Dew ıd zaf pes çimı. Ina dew ıd hennde pesi, cıt guıreta. Dewıjon, bm bımo, erd kerdu yega. A yo (ju) ra, erazi zafi ce zutu (ruto). f. Rıyonti (Ulaşım): Rıye dew esta, feqet berina. Her vıjyayiş ıd siyasi yeni dew, suezi asfalt doni, Iabele çe taba ti nidyenu. Zaf zaf kardiyek doni rıya nı, tek keni umar, hındek. Ju dolmişe dew esta. Ruej dı hiri dori şma suk, yena. Dewıji sersım (şodıra) şıni suk, şond yeni. Tek zi şıni guri xuı vinen, rene dalmiş dır geren a, yen dew. Tekı dewıji, ehtiyaciye xuıwa ze suk ra geni, pe dalmiş oni dew, tekı zi pe motor oni. Ma vajı, ze ardan, çay-şeker u zobi zexirı. g. Şıkıli bonon: Boni dew, pyeru dıqati. Qate bıni guemo, qate diyari kiwu (keyo). Ce desmaji (abdest) zi qate bıni do. Boni dew, eğleba hiri çıme. W ext, tı c yenı nerdwonon ra şıni lewı, ju bersıfo (berge) hira es tu. Tı ewıli ş mi ın bersıf. In bersıf ra dı beri (keberi) beni a. Berek benu a, şınu het ki (kışta keyi; bane çei). Het ki dı enbari ardan, aldon, duy, pıxeri (qulba), saleb estu. Etekın (e taine) het ki yın rakerde (rafiştiye), e tekın aridaye. E gı ııet ki keni ra, tedı palason keni ra (fine ra). Berek zı 8

11 (kebere) benu a, wade (oda) myemonon. W ade miyemonon gelele gırdu. Zere wadi dı palasi (xali), cacımi yon zi xalçe rak erde. V eı-veri dyesi kulab rakerdo, kulabi sera tek kiyon dı xalçe bare rakerde, tek ki yon ıd minder runaye. Pe yın ıd çarkenari wadi balişne runaye. Dyesi, kerı ra u hira ome vıraştış. Zere ın dyeson ıd dulabi esti. Gueşe wadio zeni pencera ser lcuenu Qur' on dardkerdo. 2. DEMOGRAFY A Dew epe gırda, dew ıd da 300 ki estu. Nıfusi dew, dorpe 1800 do. Vıjnayişi 1999 ıd tyedır 500 raye dew bi. Da heb musaoği dew esti. Dewıji gı teberayi zi ge leke. ı 800 gu (ke) ma vatu, ege dew ıd nışeni nı. E texmin kena ku eg ma ayi teberi zi ınon ser kı, 111 reqem epe şınu cuer. Dewıji zafi ce şıni Edena, iabele biya Edena, şehı oıı binon dı zi geleke. (ze İzmiri, İstonbueli, Onqarya, Mersin, Diyarbekır ueb.) a. Tarix: Dewıji, esli xuı Çennugıj ni. V atışani extyaroni dew guerı, bakali (pi u khalıke) yın, tiya ra da seni ver, miyonte Pali u Çolig ra, dewe Tewreg ra ome ıtya. Ce xuı bedelno (vumo) iabele esıli xuı nibedelno. Miyonte zoni yın u Pali dı, miyonte zoni yın u Çolig ıd ferqiyeti esti. Labele mi ferqiyeti zaf muhim ni yi. Zaf rehet n ye bu zi, rene eşkeni, jubin fom bıkeri. Dew, ıka (nıka) u ce xuıwo verin ıd niya. Co ewılinu gı dew tedı vıraziya ıka biyo xırabı. A herınd ıd tena ju bonek pay ra mendu, e bin şiye ra u terk bi. b. Eşiret: Dew dı, dı ezbeti gırdi esti, biya ın wırdin (ne lımdemenan ra qeyr) hiri-çar heb ezbeti qıji esti. Ini ezbeti qıji, eğleba xuı ser ti nigeren, wırd ezbeton pilon ra het juy gen i. Miyonte ın wırdi ez beton gırdon ıd, ı 00- ı 50 ser ra nat guıni esta. O wext ra nat miyonte ınon ıd dışınenati/neyaıii esta. Gerçi me tom belu nikeni, iabele ına neyaıiiya nımti re re kuena teber. Ze temomi welati, ına nyeweşiye mawa gıron tiya zi esta. Mesela; ri ına kindari ra vijnayişi sene ı 999 ıd, muxtari ser ju myerdı kışya. c. Zon: Dewıji, Zazaki qıse keni. Zazakiye yın şive Çeımug ser hesıbyena. Semedu gı Sewreg ra nızdi, zoni yın tay monemı zoni Sewreg zi. Wextu gı xuı myon ıd mıjul beni, zoni xuı ri voni Dımılki, xuı ri zi voni Dımıli. W exhı gı şari ğerib dır mıjul beni, Zoni xuı ri voni Zazaki, xuı ri zi voni Zaza. Qıji dewıjon, ewıli Zazaki ınuseni. A ju ra wext mektebe yın dest kena pe tay cefa onceni. Zoni yın nibedılyo (nevuriyo). Kelıınon verinon/royinon ra be lu benu gı zoni yın ma çend se serra bena zi çend bezari sena nibedılyo. Vewoni dewıjonıd lawukdari Zazakiwa. 3. MUESSESE b. Comi: Dew ıdju coıni esta, male comi estu, muezıni comi çinu gı, tena qadro imoınti estu. Comi bıniye dew da. Awe coıni esta, ce desmaji şıtışi (çırıki) eshı. (zobi miyoni dew ıd çırıki çini), hıwalet comi esti. 4. CIT U TUCARET a. Cıt: Dewıji zafi ce, pe motoran cıt ken. Dew ıd qe çini, hirıs-çoras heb motor esta. Dewıji wexhı gı cıt ken, engazi ken pawa. Bacyon (badena) wext, herqılon gırdoıı ken werdı, sak ken pawa. Dewıjon ra tekı zi pe gon cıt ken. Pe engaz keneni, pe sak keni umar. E a. Mekteb: Dew ıd mekteb esta, ma mekteb verciyon tena verin bi (ilk bi). Ika ıniyonin (oıia) zi kerda a ( ). Da musaoği, 5 ten ınusnaoği (malımi) mekteb esti. Ju baxçeke mektebo zaf gırd eshı. Baxçe meteb ıd hı yeri (dare tü ye) esti. In tuyeri her sen bol bol hıyon tepşeni. Dewıjon ra, koın bıwazu, komu gı rıya ra ravyeru, eşkenu şyeru dar, hıyon bıweru. ~v'lıli dewe, ze mera. Baxçe ınekteb ıd re re dewıji yen piyser, kay ken, nışen nı, diwon keni. Dı lojmoni ınekteb esti, feqet eru wırdina oncax ju yena şıxulnayiş, a bin biya xırabı. gı yege yın qıji, eğleba pe gon cıt ken. Cıte gon, cıte motor meqbulera. Bistin dı ço (kes) pe ashıeron cıt nikenu. Hema hema vaj temoıni dewıjon pe.cıt idare xuı ken. Semedu gı dew ıd aw çinya, cıte dew beja, awi niya. Dew ıd rezi engur zafi, engur ra bastyeq, dııns (rıb; bekmez), leesım vırazeni. Dew ıd voınyer (dare 9

12 vame) zafi. Zaf vomon tepşeni, ın vomon beni suk (Çeımug) ıd meşeni. Wextu gı wesar verin ıd, newı newı vomyer vomon geni, cı ri voni çağala. In çağalan ra tırş vırazeni, yon ız keni mıcyez. Zobi dew ıd tuyer zi zafi. Bmgyer (dare hemge) zi zafi. Dew ıd Meir (incir) zi beni, dew miyon ıd gelek heciıyer esti. Dew ıd ğelı (genım) kaneni (romeni), doı-pe dew, pyeru yegae. Yon ğelo, yon cew, yon beşila (qawun) yon zi zebeşu (qeı-puze). Tek dewıji şıni Sewreg, Viranşehir u yınon ıd erd icarı keni, pemı (pamux) romeni/kareni. Re retekı şıni Qerecdağ dı erd ican keni, çeltik romen. Dewıji mehsuli xuı yon xuı bı xuı beni suk rueşeni, yon zi tucar yenu dew ıd gemı. b. Malcıti: Dew ıd pes tayo. Dew ıd dewar, bız, myeşne/mey yeni pawtış. Dewıji bızon nipawen, tena sare ki ju-dı he bın pa w en, yın zı qe (qay, serba) reberti pawen. Bıza gı miyoni meyon da, kuena vemi, rebeıii kena. Dew ıd zobi zi tek merdumi; kergon, hındiyon, werdekon, qonzon (qaz) weyi ken. Dew ıd, etekın beri, e tekın zi astuer/beygir esti. Şari dew, pe barberon eğleba debare pesi kıryeşenu. Dew ıd; pendir, tonhır (thoraq), qatıx (mast), herış, mn, du ueb. vırazyeni. Dewıji cı ra weri xuı vejeni, o gı zyedı bımonu, beni suk (Çermug), meşeni. c. Dıkon: Dew ıd şeş hebi dıkani (beqal) esti. In dıkanan ra hema hema vaj tı çıta wazeni eşkeni peda bıkeri. (mes, cığarı, hıp, çay, şeker, sabun, hak, qatıx, şıt, du, çi-mi kaye qıjon ueb.) Heto le derzin zaf çi tı dıkanan ıd peda bıkeri. eşkeni ın d. Qehwı: Dew ıd dı hebi qehwe esti. Dewıji şıni tedı nışeni m, çay şımeni, kağıd kay keni. Re re çay ser kay keni, re re loqumi ser kay keni. Hına çiyo qıji ser kay keni. Şari dew omnonı eğleba zere qehwi dı ne, veri dyeson ıd nışen nı. e. Fırun: Dew ıdju fııun esta, Iabele ma fının ıka nixebıtyena. Dewıji eğleba ki dı non pojeni, ege ki dı nipojeni, sersıbe dalmiş dır şıni suk, noni xuı geni yeni. Dewıjon ra e gı noni xuı zafi ce pe toq/tir (saci) pojeni, ıni non ri voni noni tir. Telcı pe temsi pojeni. Tiya tendur çinya. E gı ki dı non pojen, hım ardani cıt şıxulneni, hım ardani fabırqi şıxulneni. Tekı ın wırdin keni timiyona, newı alawen (lüne ra). 5. W an u Gurbet: Omnonı, dewıjon ra zafi şıni warı, tay şıni Gurbet -Edena, İstonbuel, İzmir, Mersin o caon binan- qe guıriyayiş (xebat). Xebata gı dewıji dıına şıni eğleba, yon pemo yon zi inşahı. Dew ıd tay merdumi ıka Almanya de, tay zi şi ome. Hot hebi ware dew esti. Şari dew wesar, şınu warı, payiz tepya yenu dew. Name ın waron hınai: I. Bistine Xırabe 2. Yeni Heci 3. Pe Kemere 4. Kepuran 5. Gol e Baxçi 6. Pe Mazyer 7. Salıncı 6. Edeti: Ma ıtya dı edeti pyem ninuşti. Ma tena çend edeti gı ze xuı zaf bel u k eni nuşti. a. Diwon: Zımıstoni, eğleba şari dew hemı batalu (thalo). B adi nımaji eşe 1 ra, şıni kik ıd (keye de) di w on doni pem. In diwonon ıd dewıji yeni piser, mıjlayi keni. Çı hewadis esti, pyeru tiya yen qısekerdış. Çayi u cığare şımyeni, vomi u eskıji weıyeni, bıni du-dukalık id diwon benu vıla. Eğleba xuerti ciya yen piser, extyari ciya yeni piser. Wayeri ki pe beri dı nışenu nı. Xızmeti diwoni aidi wayeri ki do. In diwonon ıd eg cini bıbi, yı zi peniye wadi dı nışen nı. Labele eğleba, diwoni cinyon ciyo (ciao). In diwoni, beton nime şew dewom keni. Diwoni xuerton ıd kayi zi esti. Kayi gı xueıii kay keni telcı cı ra me: tonu, newık, hink, çarık, mift ueb. b. Zewaj: Yereiyon kena vinen, belu keni, bacyon (bad laji ra voni, zafi ce yon way yon zi vewe lajek lajek ra vona; ma şın:i tııi fılon kena wazeni, tı voni se? Egı va,temom", yı şıni wazeni. 1. Rı ye ki: B adi ına ju ra ju ( eğleba zomae ki) ' nıınace eşay: ya ts ı namazı 10

13 şınu ki babi (piye) kena, vonu,ma fılon Ruej yeni ki şıına. Eg zere yın çinye bu Rwuje ewıli, yon voni kene ma qıja yon zi voni kene maya dayiş çinya. Eg zere yınu dayiş bıbu, voni re ma xuı miyon ıd mışon bık, ma kene xuı ra pers, ma şıma ri xeber şıraweni (nışneme). In yew egı qırari dayiş da voni,,wa lajek b yenı, ma bıvim." Eg zere kena bı bu, vona şıma zoni. Eg xeber omi, va byeren, temomu, nye ki omya guıretış. 2. Waştış: Ki laji, şıni ki kena, dakara (deker) oni ra, voni,ma kene şıına laji xuı ri wazeni". Eg yın da, rueji dewa ııoni nı. Ki laji helqek keni kenawa, şıni ki xuı. 3.Dewa: Ki kena ven doni (veng dane) merdumoni xuı. Heti laji ven doni eqreba u cirononi u nas duesti xuı. Voni,,fılon nıej byeren, ma şıni şironi şımen". A şew babi kena, engıştom (niştane) kenu zome (zamay) dest, dade (maa) laji zi engıştom kena vew dest. Ini engıştoni ri voni helqe nişoni. Zem wazeni, çi-mi zere ki wazeni, heqi şıti wazeni, qalın wazeni, penı wazeni. Çi-mi ciyezi wazeni. Merdumoni xuı ri fistoııon wazeni. 4. Qalm: Bistin ıd zewaj biya (be) qalın nibenu. Seni gueşt u nengı ciyo niben, Bistın ıd zewaj u qalın hına ciyo nibeni. Babi kenek qalın wazenu. Babi lajeki tela dewa dı donu, o bin vew ıd domı. Qalın her sen zidyenu, belu ju rayişek estu. Wext qalın oını waştış cem'et lmenu miyoııtı tekı kemı kemi. Kenara kena qalın bedılyenu. Kena gı jiyat bu yon rınd bu yon zi ki babi ayi zengin ıb, qalıni ayi zyede qalıni kenoni binonu. 5. Heqi şıti: Heqi şıti dadi ııişon ıd gena, pe ciyezi kene xuıhadımena (kena hazır). Sen ra sen zidyenu. Ze qalıni, rayişi heqi şıti zı estu. A serr şar pyenı ze pi genu. Dadi vaju çendek, oqasu (hendero). Taba tera nyeni war. In heta ze qalıni niyo. 6. Peru 1 Xelati bıre (bıray): Bıre kenek ju tıfıng yon ız dem on çı ( debançe) wazenu. Ini rı voni xelati bıre/peru. Heton penı nyenı, hem nyedoni desti vew ra. 7. Şewe heni: Şewe vewi (veyvi), şewe heniwa. Şewe heni ki babi kena dı bena. Şirom vırazyenu, benu vıla. Guevend kay bena. Kelomi vajyeni. Destoni vew hem keni, ce vewa guevend ken. Heqi heni: Wexti heni, ze wazeni destoni vew hem bıkeri, vew desti xuı a nikena, çıınki gere heqi heni byeru dayiş. Ju zerdek yon engıştonek yon ız tek peron oni doni vew. Badi heni ra ın yew hem keni gılorek, mumon coni pedı u vew sera mumoıı çameni. Tabi muınon kene ezebi çameni. 8. Vewı: Yo bayreqek suerne (sivıge) ki lajya daleqnen ( darde kene), dı laji dı kene miyoni dew ra gereni, voııi,eınşu vewo, biyeren vewı." Sersıbe non doni, mala (mıle) coıni ra veyn demı, vonu,,byereıı, non bıweren!" Badi noni ra, tek kay keni u sıra yena berdışi vew. Taxım doni pera.yı sera zi, ze monti ze fistoni pueteka siya doni pera, ıne n voni çarşef Çita sur/xolı oneeni sare, Iabele vew nidoni. Çımki heqi leeberi wazeni. 9. Heqi beri: Çita sur oneeni vew sare, la vew nidoni. Çımki heqi beri (keberi) gere byeru dayiş. Heton heqi leeberi nyedi, niverdeni vew teber kuenı. Vıston heqi keber donu, newı vew beni. 10. Heqi Sonduq (Heqi Quti): Vew beni teber, yeni qe (seba) quıti, quıti beri, bırae vewo qıj, quıti ser mşenu nı, heqi sonduq wazenu. Heton heqi sonduq nyedi bıra quıti sera niwırzeııu. V ıs ton yen u heqi sonduq don u, b ıra wırzenu heına newı quıti beni teber. Wext doni ra, qıji yeni verniye vewi bırneni, peron wazeni. Peron doni qıjon, viyeren ra. Heto peron nyedi, qıji verniye vewi ra ca nidoni. 11. Xele wew: Wext şıni veri beri, vew nyena war. Oja, yon mongek doni cı, yon bız yon ız mey/ınyeşna doni cı. La eğleba ınonga doni cı. Hına şıni, reseni ki. Wext şıni veri şemıgı, şuşek keni pm, şeker doni vew, vew şuşı dona erd nı, şıknena şeker benu vıla, qıji doni ari. Vew şma zem, ser ju kuırsi wa (ra) mşena nı. Vısturi, yena tera persena, vona; tı wazena qıje tıwa verin lajin bu yon leeneyine bu. Ma vaj; vew va laj, vıstuı i ju qıjeko lajin hiri dori nona vew vera u vera gena. B adi ına ju ra, vew şma ver her ( vere keberi) wade xuı, hiri do ri lınge xuı erzena veri şemigi u tepya oncena nar şemigi. A, wext hına kena, vısturiye ay Quıron nona seri sare aya, bena zerı. Vew ciyezi xuı kena vıla, komu gı omo vewı, ciyez ra her ju çile (çiye) cı ri kena hedya. ll

14 c. Cini- comyerd: Cini u comyerdi yega dı tyedır xebıtyeni. Cini vaş/ğelı çineni, comyerdi doni ari, keni patos rı. Cini pes-i weyi keni, dueşeni. Qatıx hal keni. Guıri zere ki cinyon sero. Cini onyeni qıjon ra ( qayte damana kene). Cinu u canınyerdi tyedır şıni pemı. Comyerdi şıni ğurbet qe xebat. Wayeri ki comyerdu. Ki dı vate comyerdi viyerenu ra. d. Vew- Vıstori: Vew vıstori dır non wena, qıse kena. Vew vıstori het qıjoni xuı nona xuı vera. Ze tek con (ze tae caan), şenneko gıron miyonte yın ıd çinu. e. Aw eştış: Wext varan (şiliye) nivaru, qıji ıniyoni dew ra gereni, çi-mi doni ari. Wext çi xuı guıret, koti veri beri, wayer ki aw kenu qıjon nı. Dewıji bawer ken, egı hına bıker varan varenu. 7. Teknoloji: Dew ıd ceron estu. Dew ıdju tyel estu. Her ki dı radyon u teyip esta. Heına heına vaj, her ki dı televizyon esta. Dewıji pe antenon gırdon tv ser keni. Pe ın antenan eşken televizyonani Avrupa zi ser bıkeri. Dewıjon ra e tekın video yın ız esti. Vato Peyin: Gele wenduğom ereyayan (wendoğe defali)! Ma ın nuşte xuıdı, dewe Bistin da şznasnayiş. Ma nişken vajı, çi ko gere biyeru nuştış, hındelw. Lahele ma bawer keni, çi ko ma 111 nuştz dı gere bıomen nuştış. Ma qebul keni ku kemaniye ma geleka. Lahele ın qebuli ma, gere Zıngani ma sıst nikeru. Gele vvendueğon, byeren, ma her kes dewe xuz, şanstani xuz, bınust. Byereni, ma edetoni xuz bmusz. Ma çarlcenari vvelati ra, her ju ca ra resmek bigz (btgirime), ma ın resman biya tyeklşt d1 ruenu. Ma o wext resımi nnletek vinen. Kom kemaniye ma, pe ma bzdu zonayiş ma zafpe beni şa.!ka ra ma czri teşekkur keni. O 12 MI NEZANA NA ROJE Mı nezana na roj e verniya mı de ra Ez Mecnune to biyo, cereno serekoa ra N as u dosta ra pers kerdene, qıj u pile Gad:ıja ra Yara mı kotira, ama, kamci rae ra şiya Ax, ap Mikail, tı çı heqıqi dost u yara To va, lao be, meşo, tı bena perışane welata Zeman xırabo, şar pexm dana nona to ra Mı va, ez şono lewe yara xo, lew nano to dest ra Ez biyo Ferhad, mı yare kerde Şirin Axina mı cigere mı kerdi khul u bırin Aqıle mı vınet, çıme mı bi hesirın Heskerdena mı çine biya le zalıme de N e hevalo, ne hogıro, mendo be çare Mı bırae xore telefon kerd, bıruşne pere İnsafsız yara mı, ez do polisa, eşto zerre Ebe bebexti u zura ez kerdo gerre Dılbırin mendo bekes tebera Hewar kerdo Meme Koskorta re Vano, mare bıbo pi u bıra Wa dost neberbo, dışmen nebo şa Ez inam nebeno ziar u diara ra Tı zaf hes kena X1zıre cirani ra Dawa to dana diwane U sene Kerbelay ra Pers kero cirano Ermiş Ocaga Sey Caferi ra Sey Nesemi pire de pilo, pire welatio Mı hewne xo di, çe khalıke tode Hesire çımane mı biyo laser, verva cı şiyo Mıra vano, talıbe mı meberbe, mı hale to diyo... İbrahim Doğan Pelge mae interneti: net/foru mlar/vengema tande.com/zaza www. dersim.org /www.geocities.com/ Athens/ Acropolis/8944/ -adresa Warey:

15 p E L G A J u &O RU M es ele Musa U s tay Hete ma de, Pz!emoriye, Dere Balabanu de }ii Musa Usta es to. Dewe de Aifusa Ustay zafeştene, peeke heru szlatene. Laze amzke Heseni vati, 1111 ki ni dı mese!ey nusnay (yazmis kerdi). Hete ma de tunel kerdi vi ra. Ez tunel de feteliyene. Kutune tunele xo, ınoğorbeo, çım çımi neveneno. Mı ki hona ağwe kerda xo re. Werte na hermane 111ı hurino, rıske, aspıze, çıke? Dest erzon cı bıkıni, deste mı nereseno cı. Neyse, mı tunel xelesna. I-Ieve roşti ame çımane mı ver, mı şer kerd ke Ekspreso, vereniya xo esta 111ı ser, tekero jü rae ra vejiyo! Makinistı k' vano,musa Usta, sen Allah'tan hiç mi kork111uyorsun!?! Bu kadar yolcu şehit oldu mu ne yapacaksın?!!" f5.2jtst Esker derune. Çaus ame, vano,bana üç tane korucu lazım, yalnız sert biri olacak! Sıraya geçin!". Pero dizmise sıra kerdi. Çauşi qasatura guı eta xo dest, eke dano kami ro, o dem dino, gıneno waro. Se ke sıra ame mı, xız guret qasatura ra, da şene mı ro, va ke,zingg'. Çhiki perren e! Reyna xız guret ame, da pure, qasatura biye ze çolıxe. Va lee,bunu odama çekin!". Des u çar roji uza araşüne ra. ~1-!-+-H-l-!-l-1+!-l-l-H+ l--!+l-l-!-l-!-!-!-!-!-!-1-1-l-!-l-!-l-l-l->, Heseno Jiret heni aseno ke çırağe dey biyo. Na ki mesela deya... Mesela miya kokıme Dewa Şindoru de veyve bi. Mı vat halete re miya de mawa kokıme tey beri. Ma sanıt cı, kotiıne ra rae. Ez h ona domanune, Muquf ra şiyene Şindoru, cao düri niyo. Miye biya tesane, hard de kota ro, kuxais gına ra cı. Duman 111ı mecero! Mı miye di-re ga111i berde, qa guce mı 111iye nesono, hona domanune, da! Kuxena kuxena. Hata hope ver ma pia şime lee, pire to bo, miye lınge este hard. Amnano, germo, endi neşkina şero. Nefes cao bin ra cena. Bereket bo ke lınga Xızıri de (kefe xo bzrrneno) hope esta, ağwa xo ki serdına; ağwa melıneketi zana. Hevıl(e ağwe gurete, nata sane miye ser, dota sane sare ıniye ser, ını ekane h bı ı nimefl Vatoğ: Çe Aliye Uşene Çorşi ra Heseno Jiret Nustoğ: Asmeno Bewayir vat:»qedae to kon bıza kole ser!«şere çıınane mı kerd, şere çımane 111ı kerd, va lee:»ero, Hesene mı; xatırane to ra ki di-re game bini son, hunde emege to mı ser esto«. Hevena mı berde; qayt büne lee çare xo çino, kuxe, gıne waro. Vostune, xıla Xıdır Çauşi büne. Miye sona (mzrena), beme rejil. Ape 111ı Xıdır ame, rest miye, va ke:»oğlım vınde, cigera m', ez na deıjeniane xo beıji ağwe, heve bıgıriyo; tı na Aspirine bere miye de, hata lee ez restııne! Des deqey ra tepia uzarune!«deıjeniu erzeno ağwa gıriaiye ke heve bıgıriyo, mikrobe xo cı ra vejiyo. Mı Aspirine berde, de miye, heve ki ağwa serdıne de cı. Ae va lee:» Heq to ra raj i bo!«, o sır e un cia ni şte ro. Ap e mı rest, hire deıjeni sanıti cı. Ma niştime ro, cığara xo sımıte. Tutıne ki mi ye re pişte tera. Miye va lee:»qayte qusıri me be, xora mı ke na tııtıne sı111ıte, Muquf nereson, weıie sari de rejil 111ebime«, qa aqıl dana mı. Ma uştime ra, şime çe bone kewrae mı U şen Bektaşi. Heq rama xo cıdo, vengo berz ra va lee:»teew, teew, teew, tew! Ocağ be kor bo! Dıdane miye veze, koliy dıdanane miye ra beli bene! Biare çe Ali Bavay! (Dıdani lewiyene coka koliy kerde werte. Dzdani ki Pzlemoriye de avukate day bi vıraştene). «Arde peye boni, kote ro, vana:»ez neson!«, düngürçiye biye mı vera, vana»düngürçüne, mı astor ser de bere!«ayağa bax, yer miyim! I-Ialbıse miye de teqete nemenda! Heq rama xo cıkero, Aliye Gule zurne cınıtene, va ke»thüüthiri thüüthiri thüüthiri«, cero vejiya, ame. Miye hunnetıı ra xo kerd top. I-Iesene Demenıji qatıre ard,»imane tüye tersi..!«vat. Miye ne re qatıri ser, hata vere çeveri arde, ne ro, kerde axure. Şerefsızu, miye 47 sen i dera. V ana:»hire sen i tepia kım teqawıt, mı bena koti?«. Mı va ke»hesabe xo makeme Pılemoriye de kena, ınıre neınaneno«. Ma düste pilu de nevejime, se vaji?! 'ınade ke ji.iye erzeno, yane jüri (zuri) keno, e ı re van e, peekane lıeru s1kneno. O

 Seveta To ll I X. Sefkan Jü lawılce esta, vajina ya:,ez qurvete de nine, qurvete zerre mıdera!" Ajiye dez dana isoni, zerre isoni hencnena; çhikele perreno zerre isoni, eve asnm, serru vesneno. We nesono, je tırram i! Des u phonc serri ra dım e h ona sıfte bese kon ke şeri welat. Dı-bire roji ke hewne mı neamene. Bijelm dıme bervaene, mali şiyaene, bırru tırru ra vostene sıng u rıvesu are kerdene, vas u hegay çinıtene, cün çarnaene, aree de hev raridene, vore estene, çığır rakerdene, arjele ra vas warestene, koçen mali ver kerdene, melctevo vıren şiyaene, eyra dıme ki Mamekiye de lise şiyaene- ni pero vere çımune mı de am en e, şiyene! Se ke na kasete ke qediye, eve ho oncia amene ra vıreniye. Ez werte dı dinau de vine: jü na dina, jü ki dina ma, dina welate ma! Coru ke se kerdene, ho 'ro na dina nedene. Adet u tore ho, ciraniya ho, dostenia ho je ye ma neviye. I-lama ez çae amey vi nazau, qeyvate mı çık vi? Gerza mıra ki xeyle ımiete ma welati ra vejiay vi. I-lama qe keşi ki eve perse ho nevejiay vi, eve zerre ho nevejiay vi. Coka nia ax u tase welati mendi vi! Endi ye mı dırveti gome gıreday vi, mı bora guma kerdene. Aqıle mı werte i kou de kılıt na vi pa, hewno botın çıko ke, hewno botın de bile, day veterde, conı zovina cae hewne hode nediyene. Aqıle mı uza de bi, roe mı ko u ra bi. Ondere Estomoli de di-re roji ke mendune, mı hore bileta ho gurete, niştune re tomofil, hete Erzıngani ser bime raşti. Hewn coru muyune mı nekot. Şevaj i ra k e verdim e ra, endi des ta sodıri vi, asmeni ra astarey bereqiyene; sae ke sere sare ınıde vi, deste ho 'ke berz keri, pe cion. Koy gıran gırs qılatey vi, her ke şi, biye- Divane olmuşımı welat Aşiona düştüğüm hasretim İçimde kanayan bir yara Cihan-i alem üfriik olsa Sönmez bu yangın derin bir yara ne nejdi, beli biyene. Ez hurendia hode netewetiyene, le sa mı lerzene. Eve na to re fej i re so dı ri sana cı. Xımale vaz e, ko e mm e! Ca ve ca gem e para, ca ve ca vas pa khewe keno, ca ve ca vore pa sıpe kena. Beveng u bevaz sıpedera tijia sodıri 'ke est, kotiıne Erzıngan. Qarajia Erzıngani de amune war. Ho ere raa terminali guret, ş eri hor e bilete bıj eri, ş eri suka Mamekiye. Biletçi ra mı 'lee bilete pers leerde, dota mıde xori xori nia da. Vake,,Thılea ra vesait Mamekiye nesono. Otobuse ma hete Şevaji ra cerene, sone Xarpet. Ses, hot sate de son e!" Ae de mı h eni zona lee, tencıke awa serdıne cor sare mıde leerde pıro, vejiye! cer lıngune mıde Teseliya mı 'lee kute, peyser cerune ra, dı gami 'lee şine, peyser qayte terminalu bine ke, hire terminalu ra tomofili sone Xarpet, Diyarbekır u Edene. I-lama name,tunceli" tede çino. Mı heni zona ke, sae zoniye mı şileiye. Beleeşiye, bephoştiye, çinebiyaiye leoti vo, isoni sero beliya. Zerre mı gırgıriya we, wast lee bıbervine, va venge ını kou sera berz vo. Mı solıxe ho 14

17 guret, şine qerajia Pılemori u Pırdosuri. Şine ke, çı şeri, qeraje ip u isıza, ne mıleto vıren esto, ne ki tomofile vıreni. Ravera dı otobuse şirkete,tuncelililer"i, dı otobuse Pılemoriye u Pırdosuri, dades teni ki minibuşi gureene. Şirkete,Tuncelililer"i otobuse ho darde we, neseme otobusune ho wendene nino. Otobuse Pılemoriye u Pırdosuri ki çine, eke hora jü minibuso gureeno. Na minibus ki hata Pılemoriye sono, cer Pırdosuri nesono. Çıke Pırdosuri de kes nemendo, dewi butu tholie. Xımale dina! Ax! Waxte de Pırdosuri Pılemoriye ra jede gurlağ u şen vi! Nıka, qule Haqi nemendo, xan u xıraveo! Uza qeraji de mı jüye ra pers kerd, thoa otobuşi thau ra sone Mamekiye? Va ke,,ne, ne, bıra, hora jü minibııso gureeno. o ki sodır sate hot u nem de po s te ben o, zovi ki çine." Hore bileta ho gurete, niştime re minibus, gıra gıra Erzıngan ra vejiayme. Rae asfalta, taf de ameyme Pırde Muti. Muti de hete raşti ser 'ke cerayme, çe vesaiya dina Haqi vuriye, sae ke kotiıne zovi jü dina, zovi jü astare; hewa ho vuriye, ray vuriay, koy vuriay. Ae de minibuse ma bi yawas, rae sere cendenney beli bi; eve çheku vi. Aıney vere ıninibuşi, nıfıse ma mara gureti, ma ardiıne war, sere ma sae kerd; nıfıse ma ki berdi zerre de qeyd kerdi. Nem sate ra resm: X. Setkan dııne nıfıse ma peyser ardi, day ma. Ma kotiıne 'ra rae. Mı uza jüye ra pers kerd, her roze nia vındarnene, sae kene? Va ke,heya, daymena ki niaro, endi ma bezar kerdiıne." Hudute Tunceliye de beliyo ke, hona orfi idare ronao. Ray çıqa lee vıraste, qum kerde ki, beliyo ke, jede arevey neame, neşiye. Donne rae de çei nemende, boni butu gıne pıro, biye pagi. Minibuşi fıtıl da ho, vejiya Canqutaran. İsoni ke Canqutaran ra qayıt kerd, naym de hete Erzıngani, doym de Pılemoriye je tase asene. Pılemoriye cer sae ke bıne lıngune isoni dera. Waxte de na rae ra zofi otobus u tomofili, zofi makiney (qamyoni) verdene ra. Çıke hete Xarpet u Diyarbekir, Erzurum, Erzıngan Trabzon sere şiyaene re teyna jü na rae biye, coka zof gurlağe viye. Canqutaran de ki cendermu ma vındarnayme, sae kerdime. O ra tepia ameyme Pılemoriye. W axto k e kuna zerre Pılemoriye, uza ki rae sere tae cendennu ve polesu ra holıke sana pe, eve çheku bıne holılce de vi. Hama ine ma nevındarnayme, verdime ra, şime zerre suka Pılemoriye. A sewe Pılemoriye de mendime, uza oldığiye gurete. Vatis ra gore, raa Pıleınori u Erzıngani par bire as mi doros bi ya ( arevey neguree). Ye serrune vırenu ki durum qe nnd nebiyo. Haına esıner her sere ra rınd viyo. Gegane tek-tuk arevey yene, (>One. Hama makinee ke yene, sone ki, ye Mamekiye. İye teveri qe nine, nesone. Otobuse Tuncelilileri ya ki ye pesey qe nine, nesone. Çıke tivar nekene. Vatis ra gore, domane koy neverdane. Na vatis ra gore, zerre mordemi ra goni sona. Çıke aravey sone Bingol, sone Qereqoçan, Xınıs, sone Qers, sone Urfa, sone Mardin, sone Heqqari, velasıl sone her suke. Her cay re vatena huye, ae Tunceliye re ambarno ro. Tunceliyeraçı wazene, dawa çmay ne? Sare Tunceliye amekiye) çıwo, dewete re gureeno? Çıwo, oruceni keno, çıwo, te dewlete dero? ewro vıren ra hata serbestiya Dersuni sare no ro? Nae ra ınılet dest livaeno. doınanune Sıpedera uştiıne ra, ara ho kerde, areve guret, mı va, şeri zerre suka Mamekiye. Pılemoriye ra ke vejiayme, Revete Pılemuriye de ki cenderınu rae gureti vi. Ma vındarnayıne ke, ma ye Pılemuriıne, sae nekerdime, va ke,,ravere!" Revet ra verdiıne ra Aliqerema, dewe ye dorınu thıp-thole. Paı diye, Tosniye, Yasa de butu gıne pıro. Ora dıme 15

18 Pırdosur de vejiayme. Cendermu rae guı eti vi. Ma ardiıne war, ' nıfıse ma gureti, berdi, zerre de geyd kerdi. Mara pers k er d,,kata sone, key yene?" Ma ki cüav da cı. Niştime re areve, bime rast. Bıne Pırdosuri zof rındek tedust de vıraşti vi, heni hurendia hode vınetey vi. Boa binau sa e k e keıte guı eti vi. Rewra çıxae gurlaği bi, şen bi! Nıka beveng u bevaz vi, ho mınıti vi! Hegao Derg, Zağge, Pırde Markasori, Revete Ceri, Yolçatiye Najiına, cafe Qutuderey (Çheme Şerxanu), taa hata zerre suka Mamekiye butu xan-xırave vi. Je vıreni ne rau ra otobus u toınofili verene ra, ne makiney verene ra. Ravera her ca aravey vınetene, gul amene war, gul niştene re cı. Rew ra ınal u gay bi, gatıre barkerdey rau ra bi. Qe, ge thoa je vıreni nebi. Waxto ke kotime suka Mamekiye, eke u~a ki rae sere cenderıney 've polesu ra este. Ine ki ma nevındarnayme, şime zerre suke. Suke de aınune war, sodır sate deşine ra hata verasoni sate phoncine zerre suke, pero malu feteline. Şine vere Lisa Mamekiye, vere Mekteve Senatie Lazeku (Erkek Sanat Okulu), vere Mekteve Senatie Çeneku (Kız Sanat o.~culu). Bovera şine vere Mekteve Malııniye (Oğretmen Okulu); uza ra lee vejiay, biyene malım. Butu beveng u bevaz vi. Mekteve Malımiye de hire hazari, Lisa Mamekiye de dı hazar u phonc sey, Mekteve Senatie Çeneku heşt sey, mekteve Melcteve Senatie Lazeku de hazar u bire sey televey bi. Melcteve malııniye gapa kerdo, eskeri tey vındene. Na mektevune binu de ki, gos mede, dire televey mende. Zerre suke isızo. Hazar new se u hotae de, ma 'ke wendene, zerre suke gurlağ vi, şen vi. Eke postexane ra verdune ra, çıme mı bovera Mekteve Senatie Lazeku de mend. Ma mektev de vime, kam vi, jüy va,,yege nao cero yeno!".ma doınoını pencere kerd ra, waxto lee o kot vere pencerey, ma va,yege, Yege!" Avoro gayite ma bi, va ke,, Y ege de ma e, Y ege de wae!..." H ama ben o derd lee, ey xeveri day! Avoro si. Ma ki sime tever, bovera Mekteve Senatie ÇSneku ser ~eng da. Çenu vake,,sa vane?" Ma va,,yege hao cero yeno, cıra vaze, Yege!" Çenu va ke,ayvo, o xeveri dan o!" Ma va,,eyra çı vejino, Hag kene, c ıra vaz e, Y ege!" O çutır k e k ot ver e dine, çeney perperay ra, huyay, vake,,yege!" Qayite dine bi, va ke,,yege de sıma, Yege de uza!" Çeney huyay, peyser remay. O ki avoro hore şi. Mozık bi. Camoka bi; perey dene are. Sey Uşen bi, ho 've ho gesey kerdene. Heykele dey Reise Belediya Mamekiye Mazlum Asiani 've Qemer Gençi ra do vırastene. Azrail bi, o ki 20-25 serre de bi. Vatene hire rey çeney waste, hiremena ki merde. Ey ki gar kerdi vi, her roz sarav sımıtene; jüyo de bari, lese ra derg vi. Fotera de Meksika nene ho sare, zerre çarşi de feteliyene. Bava Bertal bi, jüyo de lese ra derg vi, budelae Wayire ho vi. Waxte de Xarpet de resme Bava Bertali onto, Hezreti Eliyo, vato, roto mıleti. Jüyo mao Dersımız diyo vato,lao nu koti Hezreti Eliyo, no Bertaıo'! Jü ıci Feti bi. O ki lese ra mırd vi, hama guvetın vi. Çuale ardi (75 kilo) kerdene phoşti, berdene,dağ Malesi" de nene ro, amene. O waxt hona şirkete Tuncelililer çine bi, name ho Munzur vi. V ere garaji de bırrene, vatene,,munzurlar, Munzurlar, her tarafa gider Munzurlar!" Bava Xıdıro Çolax bi, eyre ki vatene, Estemol de gevedaeni kerda, xeraz werdo. Becıke ho ra nebiyene, her waxt je gırınıke' vınetene. Mordemo de gıran vi. Polesu ra gariyene. Ree o şi geregol Ma ki dıma şime. Paskule ra cever kerd ra, perune ra mılgi kerd, va,,ero 'sıma kame, mıra gesu vane!" Oncia bi tever, ame. Zerre Mamekiye nia şen vi, kel-kelawut vi. 16

19 Zerre Mamekiye de xorti, gos mede, kemi vi; jede mordeme qerti vi (orta yaşlı). Hama jü çi re zerre isoni beno şen, oroşino ra, o ki mılet pero zone ho qesey kerdene.,kata sona?",be, şime!",xiyari çond kağıte?" iye ke kağıte kay kerdene ki, eve zone ho qesey kerdene.,phoncas u heşt, şeşt u dı, ez jü son, mıre jüye bınusne." Sa te am e devadeve phoncine, şin e çe mordeme ho, deste boveri, lee mekteve malimeni. Uza ki pesewe hata sate des u jüine tevera niştiıne ro, hore qesey kerd. Çheme Muzuri vere made rezeno; beveng şiyene, hama yel dene 'ra ma, honıkiya ho amene ma. Uştime ra, şime zerre; endi sewe şikiay vi. Sodır uştime ra, lıngu ra amııne zerre suke. Bileta ho guı ete, davacer hete Tepebaşİ ser bine hira, reyna naver, bovera mırd nia da, amune kotune minibus, hete Pılemoriye ser bi rast. Eke çete raa Najıniya ra verda, koy ho seretik, bene berz, koy xofine; sene roji na kou ra verele ra!... Na kou ra ez ki zofi şi vi sayd. Came aravi ra çıqa ke bese kerd, ho sere tik nia dene; çıke endi reyna thau ra kam çı zoneno, key yen, son, k ey çıme mı reyna gınene 'ra cı. W axto k e televe vine, her hefte na rae ra amene, şiyene; her fitıle rae (viraji) je zerre kafa ho zonene. Nıka ça nia bi, na ğeriveni çıka? X of am e mı ro, ters am e ınır e, terse şiyaene, terse dürikotene. Ca ve ca ho dıma nia dene. Arave ma fitılu de dem diyene, boğazune tengu ra gıra gıra onciyene, şiyene. Jüyo ke raa Pıleınoriye ra şiyo hete Mamekiye, zoneno, na rae tae zof tenge; honde lee raa makinawa, naverboveri ki koe. Koy ho sero vejine re erşi, vejine re asmen, zu asmen aseno; zovina thoa nevinena. Ho tay u jü fıkır s are mı de cerene, ez hode ne bine, ho 've ho ğeyal de bine ke, arave ma vınet. Oncia cendermey asay. Ae de amune 'ra ho; thıka Pırdosur vi. Oncia ma sae kerdime, nıfıse ma gureti, qeyd kerdi. Şime Pılemoriye. Roza bine Pılemoriye de tae seker, vase çay, tene zarzawut guret, va şeri dewune Pırdosuri. Ye Pırdosuri nejdiye vişt u phonc dewe ho bi. Na dewu ra Mazra de phonc çei bi. Harşiye de çor çei bi. Jü ki Aşkireg de nejdiye vişt u phonc çei bi. Gerza na hire dewu ra, dewe bini butu thıp-thol, xan u xırave vi. Pırdosur depeye pırdi de cendermu ez vındarnu, araveo lee mı kampila kerdo ki sae kerdi, phonc kilo seker ve phonc paketi çay ra di. Mıra va,ni ye tüye?" Mı va,,h eya." Va lee,,nine honde se kena?" Mı va ez son ınazra, uza phonc çei este. Her sare çei re kiloe seker 've pakete vase çay ra tey bon. Va ke,,ne, tı neşikina nine bere!" Dı kiloy seker 've dı paketi vase çay ra da mı. iye bini mıra gureti. Ora dıme ez guretu sorği.,çae sona Mazra." Mı va,,dewa ma Mazra ra çewres u phonc deqa dota. Son, Mazra de manen; uza ra ki, musaele bıdere mı, son dewa ho venen. Son mezelune ho ser!" Qomutani mıra va lee,,dewa sıma hawa hot senrio thola, boni gıne pıro, uza yasaqo, maneşikime to bıseveknime. To neverdan. Eke be xevera ma sona, na vıle de eskeri este, nane tora, ma mesul nime. O ra gore bızone." Mı fam kerd lee no mı neverdano. Mı va qomutan, qomutane thay tıya?",ez heni iman ken lee, tı 'ke bıwaze, mı rusnena. Çıke idare itay to dest dero. Kerem ke, ez şeri, hore dewa ho bıvini, uwo lee hata tha heware bine! Sandaley de ho vezna ra, şene ho dariya we, herme ho bi berji, vake,,meste so." Dıma ki qese ho kerdi tamam vake,,tı çond rojinazade manena?" Mı va,,honc-ses roj i." Ey ki qeyd kerd, nıfısa mı mıra guı ete, va ke,,key 'lee peyser ama, şiya, be ita, nıfısa ho bıje, so." Yanekılıniye ra, viza esta, viza 'lee gurete sona. Aravey ra şine Mazra. Pero kokuıne, cenc kes çino. Heni ra awe sıımte, dorıne hegau de, dorme bonu de feteline, qayte dewa ma bine. Bone çatıli heni vınetey vi, iye bini gm e pıro. Verva verasoni tij i ko u ra gıra gıra şiye. Tiji 'ke kou ro şiye, şiya kou ki gıra gıra nejdiye dewe biye, ame dewe ser de. Venge lulıku bntiya, çızayise themuji vışiya. Asmen qırrkhewe vi. Astaı ey heni zalal beli biyene ke, belicia nejdiye des u heşt serrio newe asmen nia khewe, astaru ki nia zalal venen. Hama düri ra dewu de çıley nevesene, dewe de venge çhel-çhuki neamene. Mı va,,hewno vinen, ya ki raşto! Mı le w e ho fişt are, heya, hewn niyo; dewi thole, kes çino!" Wayire çei nejdiye neway u phonc serri de vi. Hete bini ra ki, çe ağiere aşire ra vi; mordemo de zonoğ, mordemo de baqıl vi. Ma zone ma, kulture mara ke qesey kerd, va Ice,,Heya cigera m', qese to butu heqo; waxte de ma snna cencu ra vatene, hama keşi gos 'ro ma nenene. Zone ma bi vindi, xorte ma şi welatu, dewe ma thıp-thole. Tı bekeşiya mare vaze, sonele qayt beme, çıle dewe nevesene. Sıpedera urzeme ra, lozıni dü nekene. Beme wayire meraxi, beme wayire derdu. Na dewe ele ma kokımime, qedere hore bime raji, se vajine!" Ey 'ke qese ho qedena, ceniya cley gııla ho kercle pake, va Ice,,Cigera m', na clewe 'ke biye thol, 17

20 thol nebiye, zıınustu' honde vore vorena, coru jü reçe cae nevinena. Ne coliye, ne lüye, ne theyre! Gezeve Heqio, eve asınu vore sere reçe çina. Ma, ravera thowa nia bi?. Tora se vaji!" Sodır fejir 'ke sana cı, lel ra ustne ra, kınce ho kerd pay, heni de dest u riye ho şüt, ho çama hete roji. Peye koy ra tiji hona nevejiya, haına koy ser de sur kerdene. Gıra gıra tiji peye koy ra vejiye, sewle da. Gennenia tiji ison hode beli keno. Tene 'ke tiji biye hira, hore uşire (çüye) gurete, hete dewa ma ser kotune 'ra rae. Suse ra oncine, şine werte mezelu de vınetune. Jü ınezele biye, rameti khalıke mı vati vi,,en ınezela khane nawa, mezela khalıke Butina, mezela Ale Maınia. En raver o aıno naza, haına çond sey serro, kes tam nezono. Lee a ınezele de vınetune. Tı heni zona hana newiya, cae ho qe botıl nebiyo, keınere sere ınezele hona pay rae. Mezele butu solune gırsu ra nıınıta; her sole nejdiye ınetree esta, je roza ewroene beliya. Ae sere 'ke tene eyle bine, aınune vıle dewe. Uza rabover koe Xıncoriye, Vıle Mexşi, taa hata Gola Buyere xeyle koy asene. Koy khewe kene, gemi khewe kene, gıle kou ra vore sıpe kena. Oncia şine sere jü boni. Dıınıke gına pıro. Oda pay ra viye. Lınge ho kerdi ho. bın ra, sere boni de aınune hard, vere ho çama ra kou tey qesey kerd.,naza şine mali, naza şine gau, naza ra vas çinıt, ard, nazau ra feteliuel Male ma kuyo, çhel-çhuke ma kuyo, ınılete ma kuyo? Bone ma ça gınay pıro? Sıına ça lee ho de qarınis nekerdi? Hem van, hem berven. Sae ke ını qersune werda, heını ki sere zerria bele de; aciye sare ınıra onciye, aıne qelve ını, çıınune ını ra verdiye de, je goni u reıni! o bervais de werte dızanune ınıra eve Tırki na kılaıni vejiay: Dağlara baktım çocukluğumu hatırladı.m Köyü gezdim kimseyi bulamadım Başum avuçlarıma alıp ağiadım Acıyı ve ölümü kucaklayan dağlarını Ben burada şafakta güneş/e doğdum Dağlara baktım ve bir ah çektim Ayrılırken Tez davranıp ölümden önce Ölmeden döneceğim Ustune ra, werte dewe de feteline. Boni butu gıne puro. Haına iye ke çati kerde, pay ra vi. Ray botıl bi vi. Werte dewe de bırr uşti vi ra. Je vıreni ne ınirçıki, ne qılancıki çine bi. Haına şüye ve şüye oncia phephugi wendene, je vıreni; eve venge zalali bekesenia ho u ğerivenia m are... O h eni welağ de ca verda, ez peyser cerdune ra. Peyser cerdune ra, aınune suka Erzıngani. Şine qaraji ke, hore bilete bijeri, eke otobuse,tuncelililer" tabela ho wanina. Vane,,Sımare mijdani, nara tepia otobuse ma sone Esteınol!" Mı h eni zona lee perr u qenati nişti mı ra, sa bine, zerre mı bi hira; Haqi re ınınete kerde. Name Tunceli nara tepiya thıka wanino. Zovi ki olvoze mı bi, ma çor bileti gureti, namliye rae ki dacı, xeyle ki jüvini de qesey kerd. Damane mae ke qaraji de vi, i ki sa bi. Çiye ma guret, made bi raşt; ma jüvini ra xatır wast, niştiıne 're otobuse ho. Qaraji ra o waxt nejdiye hot, heşt otobuşi pia bi rast. Olvoze ma mare deste ho sanene ra. Çımune ını mızğeley kerdene, sae ke tiji ceriya. Dumano de şia nişto re kou, zerre mı ra bervais yeno. Qe iman neken ke, asmen raune ez, nazau raune. Je merden u mendene! Otobuse ma Erzıngani ra vejiya. Qe keşi ra pızıne nevejina. Her kes mırozuno, beveng u bevazo. Na ğeriveni, na qurvete şiyaene re solıxe ho pılosno ho ro, pencere otobuşi ra çıqa ke bese kerd, na heti ser, do heti ser, ho dıma, xori xori qayte donne ho keno; peyser qayte Erzıngani keno, qayite kou keno. Sofoı e otobuse ma ki, sae ke na beveng u bevajiye de zerre ma wendo. Kaseta Enver Çeliki na vera: Bir avuç toprağına hasretim Ölürüm ben sana ölürilm Dersim Zalim sebep oldu seni terk ettim Ölüriim sana öliiriim Dersim Koe Muzırio, Koe Muzırio Koe Muzıri hesreta zerre mmo No ğerib, ğeribe welate su/w Koe Muzırio, Koe Muzırio, Ke Xzzzrio Dilan dzlan, Dilan dılan Ölüm gerçek her şey yalan Sensiz hayat bomboş yalan Tedıma oncia vano: Göğsümde yırtıldı çığlığın sesi Bağazımda düğümfendi nefesim Yüreğime akan şu kam kesin Yediğim kurşunu sezlnedim bugün Hora raşti ki, nejdiye hirıs teney otobus de bi, 18

21 gula perune gıre bi vi. Perune sare ho sanene lawıka Enver Çeliki. Koe Sakaltutani re 'ke vejiayıne ser, kou ser de dem diayıne, endi Erzıngan ra kotiıne düri. Bovere ınıra jüye ınıra pers kerd:,siz nerelesiniz?" Mı zone ma va, Pıleınoriye raune. Çıke ını heni guınan kerdene ke, qulo pese Tuncelililer neniseno, ni pero qoıne ınao. Hora raşti lee heni vi. Na hayliıne ki ını c ıra pers k er d, s ıma koti ra e? Va k e,,ma Kelkit rayme." Mı va,,ne bıra, Kelkit de mılete ma esto?" Va lee,,heya, xeyle dewi zone ma qesey kene, bu tu ki De sım ra ame." Mı va,,rınd ke na Tuncelililer kot na rae, gegane ınılete ma hore otobuse hora sono, hore zone ho qesey keno. Vake,,Hora raşti ki h eni o, ez ş ine lee firma... ra bilete bıj eri, çı me ını gına 'ra,tuncelililer", ez a firına neşine, şine,tunceliler" ra bilete gurete. Ma ki phonc tenime, Alamanya ra ameyme izne, nıka peyser some. Wayire a firma otobuşi ki Kınnance, biyağki niye, mordeme, pera veyva mıne. Haına çııne mı 'ke gına 'ra nuste, Tuncelililer", zerre ını tam ıl nekerd, ş ine,tunceliler" ra bilete guı ete. Mordem gonia Kemera Qusağe mende Verdu ra, ezo dewe vera Bon sanıt pe des u kemer ra Surüney onte, kiht no çeveri ra Ağwe desu ra şiya, qusaği ta diye Deşi njiye, kemeri teser de şiye Olxey dem diye, ustmi ver vejiye Boni gıne pıro, çerangi tikmis biye Usaro, dina çe ves aiya klıewiye Bılbıl waneno seveta ğeriviye Dina mı sero biya xan u xıraviye u şiaiye Ağme bime, eve şin Ala koti plıoşti sanerne lıarde vesaiye Xeri ra dı kılami ho neerzeno, o nuste,tuncelililer" esto ya, o her çi re beso; seveta ye nusti ki vo ison cane ho dano." Qese ho ce nevısna! Va lee,,bırae ın', ez Kelkit de bine, uza bine pil şine Alaınanya. Hama mı zone ho ca neverda, domane ını ki zone ma qesey kene. İye ma, khalike ını, Xozati ra ame na dewa ma. Hama ma 've derezaune hora jüvin vindi nekerdo. Koti beno, bıvo, ez van, ez Desıın raune, esle ho inkar nekon, no mare ayvo." Ma nia derga derg qesey kerd. Neoz çond sate verde ra, otobuse ma ınola de. Gıra gıra otobuşi ra ameyıne war. İ otobuse bini ki aıney, mola de. Haına çıme butıne otobuse made ınende, se 'ke ga kardi de nia dano! Hama çı beno, bıvo, kam sa vano, vazo, waxt ke ame, merdene thoay ver de niya. A sewe heni ğeyale welati ra kerd ra sodır. Sıpedera toınefile ma ame, rest Estemol. Her jüye ma jü heti ser perra, bime parçey, reyna çıme keşi ve keşi negına; je hewne sewe... 19 20.09.1999 o Niştme n

22 ay C. Çarekız Is Iili m il u erbis İsani ke zordariye, zuqimine u zorbajiye kerde, albaze xu bene kemi. Jü ferdi lee behed u be hesab ra neheqiye ke kerde, cirane Xl/ nebene. Mordem ke telejkerdoğ, bebext, xırav, bederman, mızmzz, nezanoğ u beserm bi, doste xu qe nebene. Xuya isani ke rmd u rast biye, i isani re tebiate isani wes yenıt. Terbiya gureten u terbiyain, her daim çiye de rzndu. Vane, "cae isane rzndi, her daim ebe rzndiye ra biyu berz". Co/w raa Heqi de ewliyay, piri, rayveri, jiari 11 diari peru ebe rmdiye ra mertebe xu guretu. İsani ke isani ra hes kerd, weşiye (tebiat) u heyat ra ki hes kenu. Asme ra, roji ra, asmeni ra, kou ra, theyr u thuri ra, isanun u heywanu ra hes kenu. İsani ke hes kerd, avva qulencıne be na zelal... Ap İsmail (İsmail Balcı), Dewa Pile ra bi. Heta merdena xu ki Dewa Pile de ebe araqe çare xu guriya. Conu de, hegau de, kou de, çe de ap İsmail tım guriya. Ap İsınail senıle kotene ra, sefaqe sodn i de ki heına ustene ra u vatene: - Ebe sa biyaene isan ke kot cıle, eke isan zerrreweşiye ra hewne xu guret, i isani re çar saati hewn ki besu. Ap İsmail her daim sefaqe sodn i de ustene ra, şiyene werte ınal u naxıre xu. Mangi, mi, bıji, voreki, here ap İsınaili, bızeki, kerg u gae ap İsmaili, peru jü ca de, jü axure de bi. Her s odır Ap İsmaili hal-mezale ınal u naxıre xu pers kerdene u ınale xora vatene: - Sodıre Heqi sıına sero wes bu. Mal u naxıre xora ap İsınaili zof hes kerdene. Name bızu, name miyu u name mangu bi. Herg jü, jü name ra name biyene. Venga lcamci heywani ke da, i heywani veng vetene u amene lewe ap İsmaili. Heya, ap İsmaili je kulfete çe xu mal u naxıre xora hes kerdene. Eke biyene son, ap İsmaili axure de mal u naxıre xu jü be jü sae kerdene. Hal u xatıre male xu pers kerdene, kamci mal newesu, kaınci naxır beteqetu tey nia dene. Tepia sonde hona ke neşiyu cıla xu, mal u naxıre xora xatır wastene u vatene: - Sewa Heqi sıma sero wes bu. Herg usari ebe kulfete çe xu, ap İsınail şiyene ware. Jü asıne Dasaxur 1 de mendene. Tepia ki şiyene Mendeke 2, Mendeke de hire-çar asmi ınendene. Jü roze Mendeke de ceniya xu Saraiye ra pia ap İsınail şi gorra malikemale xu bıdose. Ap İsınaili vıle bızu pe guretene, Saraiye ki bıji dotene. Tepia dı tene mori aınay, koti bıne pese Saraiye! Do man i m oru ra zaf tersay bi... İmı ki damanan e xora nia vati bi: - Meterse, ni ınori ame ıneymaniya ma, thoa be ma nekene. Hazar u newse u heştae (1980) de dewa Mılku de ez ıneyınan mendene. Asma çeliye de xele vore vora bi. Dewu de zunıstani ki derg bi. A serre, serra 1980 de, sımere ap İsmaili senıle bi. Ap İsmail şi werte qewaxane xu. Şi ke ınal u naxıre xore koçen biaru. Ap İsmaili qewaxu ra xele koçen ard cer. Peye coy uncia apure jü qewaxa derge da, wast ke qewaxe ra tenena koçen biaru cer. Qewaxe derg biye, ap İsmail ki endi kokıı11 bi, uncia ki ap İsmail qewaxa derge ra şi c or. Şi u rışt nıkıle, rışt nı çıka qewaxe... Çı hef ke dewa Mılleu re xebere amiye u va lee: "bere, ap İsmail qewaxe ra gıno waro; reşto rama Heqi". Na hadisa ser dewızu ap İsmaili re şin gıre da. Şin u şivan deguretene de ceni, ciamerd u damani ap ismaili re berbay. Wefate ap İsmaili dıma, mal u naxıre ap İsmaili, ap İsmail i dı ma berba...! Hale i mal u naxıri e be çımane xu mı di. W efa te ap İsmaili mal u naxıre ap İsınaili leerd persan. Mi, bıji, gay wefate ap İsmaili re zaf bi pozxın. Ap İsmaili re naxır leot şin...! Werte ni mal u naxıri de jede ra gao Altun ap İsınaili re vesene. Gao Altun wayire xore zaf berba... H eni berbene lee çı mu ra gurr-gurr hesıri çarç biyene. Gao Altun kındıre xu rew-rew qurfnene u ebe çolıxe ra xu estene mezela ap İsmaili ser. Mezele senı berbene, berbene u berbene..! S are xu leerde- 20

23 ne mezela ap İsmaili ra e be lıngu ra mezele kınıtene. Wastene lee cendege ap İsmaili bıvenu. Tainu nia va, "cendege (meite) ap İsmaili mezele ra vejime Altuni musnime". Tainu ki va lee, "gunao, cendeg mezele ra nevejino". Peye coy Altımi cendege ap İsmaili nedi. Xebere amene vatene, "gao Altun uncia şiyu mezela ap İsmaili ser, mezele seru berbeno". Ma des ciamerdu gao Altun mezela Ap Ismaili sera jü saate de zor u bela kerdene cia. Xorte dewa Mılku be xortane Dewa Pile ra pia, ma dorme re Altuni guretene, gao Altun ma heni kerdene axure. Hazar u newse u heştae de ebe şin u şivan gao Altun ap İsmail i re zaf berba. " 'Dasaxur: H ete Kae Dmdzle de (nejdiye 2680m. berza) }ii caa. İta de halılee ap İsnıaili este. Asma Nisane de ebe çe xu ra pia ap İsmail şiyene Dasaxur ll Dasaxur de jü asme men dene. 'Mendeke: H ete Kae Gw gu de (2688m) }ii caa. Halılee ap İsmaili Mendeke de ki este. Asma Gulane de ap İsmail amene lvfendeke ll ita de hire asmi mendene. ~-c-r.:z2j'f:zi.fi~jsw.'f!jz:zjjfffz:f?f:!'fs?f%:t?f%:zi&fj1sif%%:zi51pf#%:zi:zj2ff :,.<;;c%cj&%1it:fff!fff%:zi:z:zj.,."'f2f:ff:fif:z!0z:zi%:ziff%:?f%zz:z:?f:f fifir#:zi:zj%%:%:zi.f Z:ZiZ:f?f:ZZ... İL E y NA : aı-aqe ma beqane çarfeke re bi şiraniye beçıke mane ke pore jümini de qefeliya bi tarixe jii eşqe de kılmi bi mas i, reşti dengızi Ali Himmet Dağ 1- ae ra mıre jü resme de khan mend sata de germıne kağıte ser jü hüyaişe de sia o sıpe hedi hedi beno çeqer hona ke İleyna ena mı viri jü dılopa aşme gınena qenefçe şewe ra hem şewe veşena hemı Id ez ae ra mıre jü çhik mend werte adıre cenemi ra kristale şewo cemediae ebe tania çhild heliya letıke soze eşqi kristale şewe ra gmay wara astıke mı begoşt mendi 2- İleyna jü theyre biye jü theyra kaleka dengızi peı-re dae kefe awe bi eke ae hes bıkerdene be sindor hes kerdene be lome hes kerdene çı waxt ke dengıze ruti hewre xo çımane ma vera dardene we imga 1 cane daya sıvıke zere mara dariyene we, şiyene 3- ma o amnan pia viarna ra tlıamarane mermere awe ı-a dı qelbe dıı betmi kmıti ebe zengene de jengıni ma seba helmta mare hesere newi day ardene seba adıı e dewreşi dare mazenie huşki waire kerametane khana Pandora wele ra kupe şerabi potene seba mara ma hete ra şerab şımıtene hete ra cüaniye 2 xuye qemerp ramıtene deyşta gunana derge de verba herami ma be her guna taena biyene isan 4- j ü des te şodıri çıla ş iye xo ra a roja siae dengızi İleyna xeneqne (tae ji van e, ez biyo sebebe qetle da e) pey de jü kılama neme mende a şiye, ez biyo kemi a aşıqa deııgızia nndeke ra mıre jü resme ğeyala mend kıle ke lojıııe ca verdana atmosferi de bena lete lete hardleı-ze eşqi peyda beno sere mermere khewi de na çend serri ra tepia hona çıla çımane İleyııa şona xo ra çıla rüye dae teyna zere mıde veşeııa 06-12-/998 1 imga=trk. imge, hayal 'cüani= tay ' açık kahverengi 21

24 Hete Çermugi d1 y LO LO ŞIWANE Kaykerdena na kay dı çend ınerdııni bene, wa bıbe, kay bena. Merdııne kı qande kaykerdenda na kay yene peser, inan ra zew beno Şıwane, zew beno wahere mali, e bini zi bene mal, çarwey. Qande kaykerdem ne pepey dı rez bene. En verni dı wahere mali, ey dımı e kı biye mal u en peyni dı zi şıwane vındeno. Ne pero pey ra perene pe u pedımı rez bene. Zew peyra pereno waherde mali, e bini zi pey ra zew bı zew bı rezena pereno ey u şıwane zi pereno e en peymyeni. Bı no hesaba zey rezıla (zmcıle) ne heıne pepey dı rez bene. En vemiyen, yane waher kewno ray, ne zi pey ra, bı cı tepıştena (pegırotena) cı dımı şıne. zew zewi nevırado. Labıı e vane çıçi beno, wa bıbo, Dı a çerxbiyayenı, doşbiyayenı, rayşiyayem u geyrayem dı waher veng keno a şıwani, veyn dano u vano: - Lo lo şıwane! Şıwane zi vano: -Ey wahere mali, vajı! Wahere mali vano: -Çağo kı ma fılan ca dı mast werd, bahde werdem to koçılca mı se kerdı? Şıwane vano: -Mı tore de zu qeylam. Wahere mali vano: -To qeylam se kerdı? Şıwane vano: -Mı tore de pastex. Wahere mali vano: -To pastexe ını se kerd? Şıwane vano: -Ma da helawı (helwa) Wahere mali vano: -To helawa mı se kerdı? Şıwane vano: -Mı de mc ili... u bı no hesaba çıçi yeno şıwani fek, vano, wahere mali zi perse e çi keno. En soym dı şıwane fma ageyreno qeylam ser u vano: -Mı tore de qeylam. Wahere mali fma pers keno u vano: Rosan Hayuı -To qeylana mı se kerdı? Na persı sera şıwani re dıha çiye nemaneno vajo, mı de fılan çi. Qande kı kay weş bo, germı bo, sere dane na ray ro. Tabi bol çi esto vajo u pepey dı rez kero. Labıı e fına ageyreno qeylam ser kı kay şem bo u leje nabende ey u waherde mali dest pe kero. Wexto kı fına bahdoyem wahere mali vano: -To qeylana mı se kerdı? Şıwane vano: -Mı qeylana to kerdı pıne fısa kunci (yan zi fısa şeytani) u kerdı to zınci (pırmke). Wexto kı şıwane wına vano, na vatem sera wahere mali hers beno, çıwey xo, xo dest dı şaneno, lerzaneno u bı e çıwede xoya gan weno peyni, şıwani ser kı bı e çıwede xoya şıwani ro do. Wexto kı no çıwey xo, xo dest dı lerzaneno, şıwane zi xo keno hadre (hazır) kı ey ver xo bıpawo. Wexto kı no gan weno şıwani ser, şıwane zi cı ver remeno kı no cı nereso u bı e çıwede deste xoya cı ro nedo. Labıı e wexto kı no wahere mali verni ra ageyreno peyni ser u nano şıwani dımı, vane zew zewi nevırado u a tepıştena inan bı o hala bıramo u dom kero. Wexto kı wahere mali şıwani fetılneno, kes kesi pe ra nevıradano, pet tepşeno u e zi waherde mali dıını bı eya remene, bı eya çerx bene u o hete koti ya şmo, ne şopa (reça) ey ramene. Şıwane zi deste xo e verde xora nevıradana u o zi bı o hesaba cı ver remeno. Wahere mali şıwani fetılneno kı cı reso u ey koteki kero, şıwane zi cı ver remeno kı o xo cı neresno u derbı pıro nedo. Wahere mali na kışt, a kışt, na doşi ser, a doşi ser kewno şıwani dımı u ey fetılneno, şıwane zi naşt-daşt çıwi dano xo u cı ver remeno. Şıwane wexto kı cı ver remeno, tım xo çewt keno u zu zu fım zi xo nano e kı, cı ver inan pey kı wahere mali fırsend nevino u derbı cı neresno. Zu zu fım wahere mali derbı erzeno cı, labıre o xo çewt keno u a derba ey gunena malde cı ro. Zu zu fını zi ano fırsend u derba xo resneno cı. Wırna heti zi vane bol çapıle hereket bıkere. Wahere mali çapıle hereket bıkero kı, xo cıresno, şıwane zi çapıle bo kı, bışo, xo cı ver bıreyno. Ne wımaye kı rolde Şıwani u waherde mali dı kay kene, vane bol şit u çımakerdey be kı, kay genn u weş kere u pe bıfetılne u inane peyni u vemida xo bı xo ya bıedızne (bıqefelne) u hele ra 22

25 bıfine. W exto kı w alıere mali çapı k hereket keno yan zi şıwani xaın keno u kışte ra beno şıwani ser u xo resneno cı, bı e çıwede xoya çend derbi pesero pey ra dano kulınekande (gırınıkane) şıwani ro. Hende çend solıxan na kay bı no hesaba, bı pe fetılnaena, doşkerdena, çerxkerdena raınena. W ah ere mali tım şıwani fetılneno, şıwane zi tım cı ver reıneno. Bı no hesaba kes çend deqiqey bıwazo, hendna kay kay keno. Sinore cı kes bı xo ronano u kes bı xo peyni dano cı. Tabi govenda na kayda Lo Lo Şzwani zi esta. Ferqe nay u Lo Lo Şıwani noyo kı, nay dı ınal rol kay keno. Kay bı no hesaba kay bena. Na kay dı zi fına zew beno şıwane, zew wahere mali u e bini zi heme bene mal u zey a kayda verem pey ra pe tepşene u pepey dı rez bene. En verni dı wahere mali, ey pey dı mal u en peyni dı zi şıwane pereno e en peyniyeni u kay de st pe kena. W alıere mali şan en o ver, e bini zi nane ey dımı. No çene beno, doş beno u geyreno. Dı a çerxbiyayenı u geyrayenı dı fınena hers beno, çıwey xo, xo dest dı lerzaneno, bureno u qireno ş ı w ani ser u gan w en o cı ser. W exto kı no fınena bureno u qireno, e kı biye mal, e heıne fınera bı rezena çewt bene u çok dane. Tabi vane, na çewt biyayenı u çok dayenı bı usul u rezena, zey govenda bıbo. Kes deste kesi nevırado u heme piya çewt be, çok bıde u werze ze kı kes kay kay keno u govendı anceno, zey ey. Wexto kı ne çewt bene u çok dane, dı o maben dı u o sıre dı wahere mali gan weno şıwani ser kı, bı e çıwede xoya derbi ey ro do. W exto kı no xo resneno ş ı w ani u dan o ş ı w ani ro, bena haho hahoya şıwani u şıwane cıver remeno kı xo ko telcan ver bıreyno. W exto kı şıwane remeno, şıno e merdıınande çokdayan ıniyan kı xo jewi pey dı, yan zi inan ıniyan dı bınımno u xo kotekande waheri ver bıreyno. Şıwane xo bı inana mahfeze keno. W exto kı şıwane kewno inan mi yan u xo nıınneno, wahere mali zi çorşıney e mali şıno u yen o kı ey mali mi yan ra te b er do u pırodo. W exto kı şıwane kewno inan miyan, e ge werzene pay, ge çewt bene u çok dane u ze kı govendı bance, wıni çok dane u werzene. Labıre vane na çokdayen u werıştena ninan bı duzen u usulena bo. Qande coy zi ewro bol ınerdııni na kay nezane u aıneya virakerdenı. Çımkı rewnao keso na kay kay nekeno u bol ınerdııni zi nezane, seni yena kaykerdenı. Qande coy aıneya virakerdenı u biya vıni. NIMITENA SİY A GERMI Na kay şewı yena kaykerdenı. Wexto kı şelıg yeno pe ser u wazene kı na kay kay bıkere, veri şerte xo ronane kı ka kaın qezenc bıkero, do çıçi bıde cı, ey dane bellikerdenı. Şerte xo ronay, tepeya, ne şıne siyenda sıpe gene, ane a siyerı kozde adıri ıniyan dı kene genn u ay gene, bene cae dı, taldeye dı nıınnene. S iyen (k em ere) k en e genn kı kaın bıvino, bızano kı a siya. Qande e hesabi, siyen kene genn kı kes hile nekero u sinada sıpeya zey a siyen niyaro u nevazo naya. Nişane a siyen zi gerınkerdena a siyera. Merdııne kı şıne u a siyen nıınnene, e ınerdımi yene koşeye dı ronişene, e bini zi şıne geyrene a siyerı. O kı a siyen vineno, o a kay qezenc keno. W ext ben o bı seatana geyrene cı, kes neşeno bıvino u bı no hesaba peyni dane kay u kes zi qezenc nekeno. Na kay zi bı no hesaba kay bena. HEREKA DERGI Na kay kaykerdenı dı bene dı qefley, dı gurubi. Bi dı qefley tepeya ne xo miyan dı hi-zıwa (yane yazı türe, qırş degrotenı, veng-pırr) kene. Dı a hi-zıwa-kerdenı dı bi maya lee se, e ınerdııne e qefli heıne pepey dı, hende di-re gaman bınabena rez bene. Rez bi tepeya xo çewt kene, serey xo cınene xo ver, destane xo nane xo kulemekan ser u behereket henında xo dı vındene. Merdııne qeflede bini zi zew bı zew bı rezena yeno xo zew bı zewde ninan sera, ze kı kes nışeno herekı, bı o hesaba lıngane xo pera aleerde çıtme erzeno a kışta cıya binı. Zewi ra ravereno zewnay, zewnay ra zewnay u bı no hesaba, çı tın e çekerdena kaya xo ram en o. W exto kı zew neşo, xo zewi sera çıtme çe kero, yan zi lınge cı caye de e çewtkerdi ro gune u bıkewo, yan zi ey xo bın dı din do erd u bıvino, o qefleyo kı pay rao, yane e kı xo çıtme çe kene, qefley inan pero veşeno; no fın nobetı yena e qeflede xo çewtkerdi u bena may inan. Qefleyo kı veri çewt bı bı u e binan xo cı sera eşte, e werzene, no fın e bini çewt bene u ne xo inan sera erzene. Ninan ra zi zew bıkewo yan zi neşo xo çe kero, no fın ne veşene, nobetı yena e binan. Bı no hesaba na kay yena kaykerdenı. Qande kı kes kesi re neheqey nekero u heqe kesi newero, zew-dıdı zi bene hekem. Na kay zi rewnao aya nina kaykerdenı dew u sukande ma dı. [ 23

26 ÇEKÇEK U ZIM Dı kaykerdena na kay dı çend merdımi bene, wa bıbe na kay kay bena. Qande kaykerdenda na kay, kaywani rezena pepey dı vındene. Kaywano en sıfteyen xo çewt keno, çok dano, o kı ey pey dı vınderdeyo, destane xo dano miyanede ey ser u xo ey sera çıtme çe keno. Xo çe kerd, tepeya o zi di-re gami eyra duri xo çewt keno, çok dano, oyo kı ey pey dı bı, o yeno e sıfteyeni u ey sera xo çıtme çe keno. Xo çe kerd, tepeya o zi çend gami inan ra duri çok beno, o bin yeno xo, e bire hemını sera çe keno. O en bahdoyen xo hemını sera zew bı zew çe keno. No fın o sıfteyeno kı en veri çewt bı bı u çok da bı, o werzeno xo ser, o xo e hemını sera çe keno. No fın o kı ey dıını xo ey sera çe kerd bı, o werzeno xo ser u xo inan sera çe keno. Bı no hesaba nobetı vırnene u xo pe zewbini sera çe kene. Babetna de na kay esto. Dı na kay dı zi en veri kaywani xo miyan dı qırş degene, bena maya ke se, o şıno xo çewt keno, çok dano, serey xo cıneno xo ver, destane xo nano xo kulemekan ser u behereket vındeno, e bini zi yene, xo bı rezena, bı sıreyena ney sera çe kene. Kaywane kı pepey dı rez biye inan hemını be kewtenı xo çekerd, tepeya no fın o kı çewt biyo, o tenelma dıha xo keno berz u ne fına dest pe k en e u xo ney sera erzene. w exto kı zew neşo xo çe kero, bıkewo yan zi e merdııne bınde xo bıfino, no fın bena may ey u o şıno çewt beno, çok dano u e bini yene xo ey sera çe kene. Hendı kı hemını xo çe kerd u zew zi nekewt, o kı maya cıya, o tım xo keno berz. Heta wext beno kı, bı xo berz kerdena, berz kerdena tam pay ra vındeno u ne xo cı sena çe kene. Hetan kı zew nekewo ne tım xo e merdımi sena çe kene u kaya xo ramene. Kam kı neşo xo çekero, ya bıkewo yan zi o kı o xo cı sera çe keno ey xo bın dı bıfıno, no fın bena may ey u o kewno henında ey. Nofın o kı veri çewt bıbı ey u e kaywanande binana xo ey sera çe kene. Bı no hesaba na kay kay bena. Na kay hım qeçeki, hım xorti u hım zi resaey kay kene. Na kay babetede kayda herekda derga. ÇAL EK Na kay en bolki qeçkan (domanan) miyan dı yena kaykerdenı. Qande kaykerdenda na kay des çaleki hem\1erde pe (peqarşiya) vırazene u panc si (kemeri) debene hergı çalekı miyan. Si debyay çalelcan miyan, tepya qande kaykerdenı qırşek degene, ka kam do en sıfte dest bıkay kero u kay bıkero. Qırşeko degırote ke (kami) re kewno, o dest bı kaykerdenı keno. O kı en sıfte dest bı kay keno, o kışta xora zu çale miyan ra panc si geno u sıreyena, rezena e siyan zu bı zu çalande binan miyan dı ronano. Siya soyını (peyenı) raşte!camcin çalı ame, kamcin çalı dı rone, o e siyane a çalı perını geno u bı no hesaba zu bı zu hergı çalı dı ronano u kaya xo rameno, dewam keno. Hendı kı siya cıya soyını raşte çalda vengı (thal) niro uraşte çalda si tey estan biro, o tım kay keno. Wexto kı siya cıya en soyını raşte çalda vengı yena, eger çalda qarşıde (hemverde) a çalı dı si bıbe, e siyane a çalda qarşi geno, eger çme be se, o dest bı kay ra vıradano, no fın zewna dest bı kaykerdenı keno. O zi bı o hesaba, bı o babeta kaya xo rameno. Kes dı na kay dı si buro zi, newero zi heqe her merdımi yan zi qeçeki esto kı zu fını a kay kay bıkero. Kesi teberde kay dı neverdane, hemını dane kaykerdenı. Labıre e kı şexse cı, sıhude cı esto, e raşte çalda si tey estan yene u bol fıni kay kene, e kı raşte çalda venga besi yene, e zu fını tenya kay kene. Wexto kı si çalan dı qedene, kay zi qedena. Zew zew qeçek sıhude cı çınebeno, raşte çalda vengı yeno, neşeno si buro, bol hers beno. Zew zew zi raşte çalda pırrı yeno, bol kef keno. Wexto kı çalekda kesi dı yan zi çalekda qarşıde kesi dı si çıne be, wexto e siye kı kışta ımbazde kesyaye, e si pero e ımbazde eyre manene. Çalan dı si heme qedyay tepya ke (kami) çend si werde, e siye inan hemını amorene, e kı veşi (zede) be, o a kay qezenc keno. DERABUL Dı kaykerdena na kay dı kaywani bene dı qefley. Bi qefley, tepya ne mabende xora xete ancene u hende dergeyda a xetı xore bende dı wedan ( odan) hera gewı vırazene. Herayey u dergeya gewande ninan vane, zey pe (ze jübini) bo u xeta werti, xeta verde ninan sinore ne wırnan qeflan bo. Gewe xo zey pe vıraşti, tepya hergı qefle kewno gewda xo miyan. Bı no hesaba gewande xodı pevero, hemver pe, peqarşiya vındene u pe pawene. Qande kaykerdenda kay caye xo gırot u hadre bi tepya, hergı qefle bı nobeta, sıreya merdııne xo rışeno kışta binı, gewda qeflede bini miyan kı, o deste xo zewi ro do u bıreıno bi ro (bero) gewda xo mıyan. Merdımo kı do şıro kışta binı, o ınerdım fıne, dı fıni "derabul" vano u gan weno 24

27 kışta binı ser. V ane, o nıerdını şıro e qefli ra deste xo zewi ro do u pey dı bırenıo, biro gewda xo. Wexto kı ınerdııne e qeflede bini ey dı gewda xo dı tepışe u neverde o xo gewda xo u nnbazande xo resno, o ınerdıın veşeno. Labn e wexto kı deste xo zewi ro do u bırenıo, biro, xo gewda xo u nnbazande xo resno, o kı ey deste xo dao pıro, o veşeno. Wext beno o kı şiyo a kışta binı, ıınbaze a kışta binı ey tepışene, labn e o xo teslime inan nekeno, xo ver dano, xo kaş keno u anceno kı xo inan dest ra vırado yan zi inan bı xoya kaş kero u biaro nakışta xo. Wexto kı yeno, reseno xeta ınabende wırnan (hurdinıenan), yan zi deste ınıbazande cı nakışta xetı ra resene cı, nnbaze ey zi şıne paşti dayenda e ımbazde xora u ey ancene kışta xo. Labıre e kı şıne annetey u paşti dayenda e ımbazde xora, vane, lınge inan xeta mabende inan neraverno. Wexto kı ıınbaze ney, ney bance gewda xo u raverne nakışta xeta xo, e merdıme e qeflede biniye kı perae, ey u waşte ey tepışe, zept kere, e heme u o kı ey deste xo da bı pıro, pero piya veşene. Merdıın yan zi ınerdnne kı veşene, e kay ra vezene u şıne koşeye dı roşene, e kı manene e kaya xo kay kene. Kamcin qefle ınerdıınane kamcin qefli hemını bıveşno, o qefle a kay qezenc keno. Na kay en bolki keynan u ceniyan miyan dı yena kaykerdenı. Na kay çınıakerdeney, çapıkey, hereket u quwet wazena. W ext ben o qefleye zewde bol quwetıni xo miyan dı tepışene, labn e neşene ey zep kere, o e hemını bı xoya kaş keno kışta xo. KOLE (PE ANTENI) Dı kaykerdena na kay dı kaywani bene dı qefley. Labn e vane aınora wırna qeflan zey pe bo. Zew zewi ra neveşi u ne zi kemi bo. Wexto kı ne merdıman weçinene u inan kene qefley, hewl dane xo kı merdımane zey pe bı quwetınan biyare hemverde pe, tae werti bıvine uzey pe pera bara kere kı, kay weş u germı bo. Kışte bıquwet zu zaifı bo, kay çiye re nebena. Bi dı qefley, tepeya ne xete ( cığize) ancene. Qefleye nakışta xetı dı, qefleye zi akışta xetı dı bırezena pevero, hemver pe (peqarşiya) vındene. Zu rewteda derga weş qalına bedırdeyını ane. Ne merdnne wırna qeflan, wırna kıştan peqarşiya perene a rewtı. Merdımo kı ninan u na kay idare keno, heta amorda birını amoreno. Va bire, tepeya hergı qefle hete xoya pezewbini ancene hete kışta xoya. Kanıcin kıştı kışta binı banco kışta xo, a kıştı qezenc kena. Dı a antenı dı zew qefli ra lınga zew merdımi zi ravero kışta binı, yane akışta xetı, heme piya kay vıni kene u kışta binı qezenc kena. Na kay lmn ceniyan miyan dı, hım xortan miyan dı, lmn camerdan miyan dı, hnn zi ceni u canıerdana tenıiyan yena kaykerdenı. W ext ben o henmda rewtı dı res en yan zi gılonc kar ane. O wext nıxteye werte dı belli kene, wertey reseni ane a nıxta ser, tae raverene akışta nıxti, tay nakıştıdı cay xo gene. Fına idarekerdoğ heta lüre anıoreno u ne dest bı kay kene u pe ancene. Kanıcin qefle zor bıdo kanıcin qefli u ey raverno nakışta nıxti, yane kışta xo, o qefle qezenc keno. SİRQUÇ Na kay bı dı merdınıana yan zi çıhar merdımana kay bena. Kaywane na kay bene dı heti. Qande kaykerdenda na kay en sıfte ne xete ancene, nakışt u akışta a xetı bı gamana peymene. V ane heşt-des gami a xetıra duri cay salan ronayenı belli kere. Cay wırna kıştan vane bende pe bo u zey pe duri bo. Cay salana kı belli kerdo, hergı zew geno beno o cade xo dı bı rezena salan pesero ronano. Sale xo ronay tepeya ne yene a xeta xoya werti sero vındene u qırş degene. Qırş ke re bıkewo, o en sıfte destbı kay keno. O kı en sıfte kay keno, o a xetı serra siya xo erzeno, vırneno e salande kaywande hemverde xo. Dı a eştenı u vırnayena sida cı dı salı yan zi sali bıfino, heqe cı beno zuna si berzo, çe kero e salande henıverde xo. Hendı kı sali bıfino hend heqe cı beno sina çe kero. Wexto kı si çe kero u neşo salı bıfino, no fın kaywane henıverde cı a xeta werti sera siya xo çe keno salande e kaywande henıverde xo. Bı no hesaba kanı kı en sıfte salane henıverde ( qarşıde) xo hemını bıfino, erd ro do, o a kay qezenc keno. V eri kı de st bı ka yleerdenda kayda xo nekerda, ne xore cae belli kene u vane mara kam qezenc kero, o do heta no ca e bini nışo. O kı kay keno vıni, o beno herek, o kı qerzenc keno o beno cınıştok. O kı qezenc keno, o nışeno e bini u o cao kı veri belli kerdo, heta o ca, xo bın dı ey rameno. Zu zu fını 'ço' vano, zu zu fını 'deh', zu zu fını lıngane xo dano kulemekande bınde xo ro, zu zu fını zi xo cı sero luneno, naşta-daşta çewt keno, ey xo bın dı lerzaneno kı ey hers kero u bıteqno. Qande kı qılçıxı bıdo cı, ne hereleetan keno. Wext beno cı sera pereno goşande cı u vano raşt şore, raya xo şaş mekı. Ode bınde cı zi zu zu fını tizıki dano xo, çıtmey erzeno u lıngane xo holkeno hewa kı ey xo sera bıfino. Na kay hını qeçeki, hım xorti u hım zi nıerdıme resaey kay kene. PENCUWEK Na kay en bolki qeçkan miyan dı yena kaykerdenı. Anıara kaywanan çend bena wa bıbo, na kay yena kaykerdenı. 25

28 Qande kaykerdenda na kay kaywani bene dı qefley, dı heti. Bi dı qefley tepeya qefleye hete kıştena, o bin hete kıştena şıno. Vane, ne qefley cay pe u pezewbini nevine. Ne wırna qefley pe Uubini) ra duri, pe ra mi yanıki ( dızdiye ), daldeye dı, qorde daran dı, siya bın dı, kokde daran dı, çal u zıınan dı, qelaşande siyan dı u herwına koti cayedo nımıte esto, e cayan dı xore pencuweki ancene. Tabi wexto kı ne koıne peser bene, qande anten u şa'tınayenda pencuwekan xore wexte ronane u wext belli kene. O wexte antenda pencuwekan bi temam, tepeya ne heıne yene cade xoye veri pesero kombiyayi. Heme arebiyay peser, tepeya ne bende solıxe nefes gene. Hebe solıx gırot tepeya, nofın qefleyo zew hete cade xoye pencuweki vıraştenı neşıno, no qefle hete cade qeflede biniya, o bin zi hete cade eya şıno. Ne şıne kı bıgeyre, pencuwekane pe bıvine u e pencuwekane pe bıxerpıne. Qande coy zew şıno cade zewi, zew şıno e zewi kı pencuwekane qeflede hemverde xo bıvino kış inan bıxerpıno. Qande na geyrayenı u xerpınayenı zi xore wext ronane. O wexte cı beno temam, tepeya heme dest bı geyrayenı u xerpınayenı ra vıradane u yene e cade xoye peser aınyayi. Heıne amey u o ca dı arebiyay peser tepeya, no fın bı idarekerdoğde kaya piya şıne geyrene pencuwekan, ka cıra çend mende. Pencuweke kı dest pa neneyao u nexerpiyaye, inan zew bı zew amorene. Bahde amordenı, pencuweke nexılyaeye kamcin qefli veşi mendı be, o qefle a kay qezenc keno. ÇİLANQO Na kay çend merdımi bene, wa bıbe, yena kaykerdenı. Qande kaykerdenda na kay zew çilanqoyo lıngının u e hergı kaywani vane, zew çıweyede (çüye) cı bıbo. Ne caye do duzo hera dı xore zu qintı vırazene, qintı vera new-des gami peymene u xete ancene. Vane, a xetı pey ra kaywani çıwane xo e çilanqoyra vırne u ey bıfine erd. Qande pay ra vınderdenda e çilanqoy, en kemi vane, hire lınge cı bıbe kı pay ra vındero. Heme çi xo kerd hadre, cay qintı u çilanqoy vıraşt, xeta xoya pey dı vınderdenı antı tepeya, qande dest-pekerdenda kay pışkı erzene, yan zi hi-zıwa kene. Kere bıkewo, o beno may u şıno a qintı vero e çilanqoy paweno. Wertey a qintı u a xetı beno sedey (bölüme) pawıtoğde may biyayi. (yane o kı qintı paweno, ey). Kaywane kı do kay kaykere e heme a xetı pey dı bırezena vındene kı nobetı ame ke (kami), o kay kero. O kı biya may cı u qintı sero çilanqoy paweno, o çele (şıve, çare) keno xo dest u şıno e çilanqoy beno a qintı sero ronano u paweno. Kaywane kı peyde xetı dı vınderde e bı sıreyena çıwey xo erzene, vırnene e çilanqoy ra kı ey bıfıne erd. Wexto kı neşe çilanqoy ro de yan zi pırode u neşe vaz de, şıre çıwey xo pey dı biyare u xo peyde xetı resne, o çıwey inan cao kı kewto u vınderdo, o cadı esir maneno. Hetan zewna çıwey xo çe kero çilanqoy, çilanqoy bıfıno, qintı ra duri fıno kı, o zi bışo vaz do çıwede xo ser, çıwede xo ro bo u bı çapıkeya, bı leza bı vazdayena, bıremo biro xetı pey. Labıre o kı çilanqoy paweno, o zi bışo bı lez u beza e çilanqoy xo erd ra hewado, bero qintı sero rono u egey ro, o kı çıwey xo beno ey ser, ey bıfetılno, pey ra ey dımı şano u e sedede xo miyan dı pey ra e çele xo ey ro do, ey veşneno. No fın o yeno paweno, o bin şıno beno kaywane çıwe çilanqoy ra vırnayenı. W exto kı zew çıwey xo vımeno çilanqoy ra u çilanqoy fıneno u qintı ra hebe feno duri, e kı çıwey ciye uza dı e vaz dane çıwande xo ser la, çıwey xo bıgire u bıreme, bire cade xo, xetı pey. Wexto kı e çıwey inan e sedey ıniyan dı be, ze kı hepıs be. W exto kı çilanqo qintı ra dmi kewo u çıme kaywani bıbıme, vaz dano çıwede xo ser, wexto kı nebımo hemnda xodı vındeno. Zu zu fını vaz dano çıwede xo ser, reseno çıwede xo labıı e teqete cı çme beno yan zi çıme cı nebımeno çıwede xoro bo u vaz do, biro xetı pey, lmga xo nano çıwede xo ser u paweno kı hetan zewna çıwey xo çilanqoy ra vımo, ey bıfıno la o çıwede xo ro bo u vaz do şıro xetı pey. Çınıkı pawıtoğ zi bol çapıle hereket keno, bı lez u b eza beno çilanqode xo ro, ey beno qintı sero ronano u çelde deste xoya dano e vazdayan ro u inan veşneno. Pawıtoğ çeley xo sedede xo ıniyan dı ke ro do, ey veşneno, no fın bena may ey. w ext ben o kes bı seatana neşeno, ş ır o çı w ey xo e sedede kay ra vezo u vaz do, biro peyde xeta xoya çıwe çilanqoy ra vırnayenı. Zu zu fını zi vaz dano, şıno reseno çıwede xo ser, labıı e neşeno pırobo u pey dı vaz do, biro xeta xo pey, no fın zi bı seatana çıwede xo sero paweno kı, hetan kı fırsend bıvino, pırobo u vaz do, biro. Wext beno bı zor u zahmeteya çıweye xo vezeno teberde xetı, cay vınderdenda çıwe vırnayenı. '"'j -t,-t,-rl-rl-rl : ; H-+++-1-!-+-Tt l-' ı-: ı-ı-, ı-, +-. +-. +-+-+-: Hı ı-+-1 ı, ı :,?~ 26 / ~~r±:n~ıra :.it::ık;;ık,. ll;' i. D

29 e sel oxım enç u e rı r /Jll /Jll 1 e Eke zaf dewa ra xele mılet ke dorme dede eno peser, o cıre jü mesela qese keno: "Roce mordemelee de rençber şono, toxım erzeno hegae xo. Eke toxım erzeno, tene pışkino rae ser, bıne lınga de pelexino, çuçıkane asmeni re beno qut. Tene toxımi ki çarçe harde toıjıni beno, firıg dano, hama harde beji de veşeno, ınaneno. Tene toxımo bini ki çarçe werte teli u tuli beno, werte de hakasino, maneno. Rama toxııno bin gıneno harde rındi ro, beno khewe, jü ra sed dano." Nae ke vano, venge xo keno berz, vano: "Kamo ke heşnaene re goşe xo este, wa goş do!" İsa mane mesela rençbed 'be toxım u hardi keno araze Şagırte İsay cıra pers kene: "Mane na mesela çıko?" O cüab dano: "Heq sıre Hukumdarenia xo şıınare keno ayan ke şuna bızane. E bina re ki mesela de ano ra zon ke, 'vinıtene de mevine, heşnaene de fam ınekere.' 1 Mane mesela ki nao: Toxım vatena Heqia. Toxııno lee kewto rae ser, ze ewe lee vatene heşnene, hama Şeytan 'ke eno, qese 'Kıtabe Peyxamber Yeşaya 6:9 zerre dinara fino ro duri lee iman ro cı miyare u ra ınexelesiye. Toxııno ke gıneno harde torjıni ki, ze ewe lee vatene heşnene, şabiyene ra cene ro xo ser, hama bebıngewe, şope pe inaın bene, hona waxte cerrebnaene de iınane xora klıne duri. Toxımo lee gıneno ro werte teli u tuli ki, ze ewe lee vatene heşnene, hama rae ra derd u bela, kef u eşqe dina u dewletenia dina de nerewine, neresene. Hama toxımo ke gıneno harde rındi ro, ze ewe lee zerrepakiye u raştiye ra vatena Heqi heşnene, qori kene, xode vındarnene u ebe 27 sebri rewnene, resnene D İncil, Luka s 8:4-15 Çanıiş: C.M. Jacobson & Hesen Uşen

30 Gırotena lll YOCl ll e Ağustosa 1999i Ç arseme, roca ll e Amnania Peyene (Ağustose) 1999, wax te peroci de ro c geriya. Na biyaiye zaf serele yena diyaene, vacino cae de se serre de ree. Çiyo ke zeder nasbiyaiyo gırotena asmo. Gırotena roci de asme be tiricane roci ra düşte dinya de ke amey teri, tici erzena riye asme, asme ki kena şiye; peye asme de gırze şiye yeno were, ya ki theza de şiye vırazina. Tawo ke asme kena şiye, a şiye ke gınena cae de dinya ro, o ca ra gırotena roci asena. Ebe na qeyde heqe pers kene, her cae de feza (universum) de tım asme gerina, ya ki roc gerino; serkerdise nuqte xora gıredaiyo. O cao lee asme be roci ra kune teri, uca gırotena roci ya ki asme asena. Almanya de tam waxte peroci de, satane 12:30i de roc ame gırotene. Sukane ze Saarbrücken, Stuttgart, Ulm, München ra lee şiye ebe surete sate de 2000 km verde ra, mordem şikiyene ni caan ra seba deqae bıvino, roce se bena tariye. Şiya asme ke verdene ra, ze theze da cacımia düze anciyene. Vane sate 14:30 de gırotena roci sukane Anadoliye ze Toqat, Çorum, dıma Sevaz, Mesude Keski "... asmen de ro c gerin o... " (M. Yılmaz) Desım, Xarpet, Çewlıg u Diyarbekır de ki ama diyaene. Na biyaiye mıleti re zaf bi bi qurdesan, kewti bi heyecan. N ae ra, her ca o k e ş iye verdene ra, hurendia lee asme kerdene tari, mılet şi bi uca. Tae ki düri ra şi bi ke, na hadisa bıvine. Mordem lee gerelee qayte roci mekero, nae ra verçımıke (gözlıgi, çavıki) rocgırotene kerdi bi vıla, iye lee mendi bi ro verçımıke qaynaği. No ki serba sermaye fırsende do hewl bi. Çend deqiqa re i cae lee şiye verdene ra, bi be tari. Tae caan de, şirket u pawılka de ki nae ver partiye k erdi bi. o 28

31 Qewğa Alu 've Demenu sero,, Ta vi, cü arnerdi cüamerde, ta vi!, I cüamerd vi! Waxte qewğa Alu 've Dememı de ez dadese malune din u ame." Urzene pil vine. Tam waxte mı vi. '38 de ki ez ra, sone, ho kene pesa ciniye ra. Vatoğ: Alo Morr 27-28 sen e de vine. Çhere Alu ape mı Piye mı maa mı kerda tever, çena Uso Mozık vi. Ez lee deyde bine pil. Areker: eltan ape İvraim Ardani arda. Sare kene Domone dey ki mı kerdi pili. Waxt. bıne pesa ciniye. Ciniye vana, Ca: Mu..u.ıvı-..ı "Leçega mı ve tore vo! Sar yeno," Qewğa Alu 've Demenu ra çıturi tera biye? Hire teni Demenu, Çe Gule Sıle Khali vane, sone, çor malune Heme Sııni bene. beşte vana, "çe tode sare keno bıne pesa hennetu ra, tı vana ke, ewro şere, ra tepia bere! Ewro 've beşte ra ferqe ho Tırene haa! T1rene, bene! Heme Sııni 've bırae ho ra dıma sone. Sone, meğel de pe vıle male ho cene, ç1vao?" Tavi isono, mecbur maneno. Urzeno ra, veng dano ra mordemune ho, keno top. Butu şirnebajiye, vane,,nu male mao." Uza hiremena bıray cene, pero eve çhekie, her jü x1sme tavıu eo. Use Ale Beti, dane ninu ro, kune. Yane sare u çımu kene kurkoti. Kene kurkoti, terknene, yene çe I-Iese Ale Heşi; çe ağae dine, çe ağae Demenu. V ane,,i-iesen Ağa, mordeımme to male ma ardo, ma ameyme, şime, meğel de pe vıle male ho gureto; nia de, ma kuyayme, kerdiıne b1rae ho Hese, ape mı Use Moz1ki 've des, des u phonc mordemi heni çip vi! Keno top, sone doıme Çheıne Sawıni de vındene. Mali ke ane bari ver, dosene, mali kene meğel, a uşire kene werte mali ra, lete mali sanene ho ver. na hal!" İ ki dızd bene, neq bene, xıravın bene. O waxt h eni vi... "Male ma berd," vane, Demenu kune 'ra ve d1me. Nane jümini ra, qewğa kene peye bonune ma, kene Ağae diım vano ke, "Sıma şere, ez meste qat1ra ho bar kon, rusnon Aree Putıki (Putık werte Alu dero ); qatıra mı b1jere, bere, ınale sıma rusnon, qatıra ho an." Yene, sone çe Mursa Ağay, çe ağae Alu. Vane, "Ağa, ma ameyme. Deınemımale ma berdo, şime pe sare male ho guı eto, ma guretime kuyayme, kerdime na hal! Ma ameyme çe Hesen Ağay, Hesen Ağay va ke, >şere, ınale s1ma rusnon, qatıra ho an<." "I-lee" vano,,wela dey ve sare ımro vo, hemmal e 1mi beno, hem dano mordeımme mıro, hem ki rae ve mı salıx dano. Şere çe Toıne Hese Seydi (Piye 1mre vano, hezbetbaşiyo, o ki; o zamu hen vi.), şere inura dadese malu biaı e; i ınale ma raçarne, ma ki male inu çarneme Koıia Sure. Gewreke ra ape İvis Yükseli 've piye m1 ra kışine! Na het ra ni kışine,!aze Sıle Heıni ki dot ra kışino; Demenızo. Jü dot ra k1şino, dı ki nat ra kışine! Ae sero gınene hure. Sero gınene hure, nat dot kışti; vişt nat ra merdi, des u hot dot ra merdi. Aşiri koti werte, va ke, "Bere hure!" Gonie ho ki hesavnay; o waxt heni vi, tavi. Hire gone Alu, Deınemı sere jediay. Alu va ke,,hegao Pil ma de, gonia ınawa hire tenuna, yeme hure." Demenu va ke, "İye ke biye sevev, mal berdo, dinura hire tenu k1seıne, ye ma hurenaiso." Peki va, heni qerar da ve cı. İ sevev ki, hire bırae. Hire b1rae, her jü xısme aşiro. D1zde, werte a geıne dere; ardo, werdo. ra!" Demenu va ke: "Ma nainu ç1tur biaı iıne hesav, se Terknene, yene çe piye mı. Vane, hal mezal nia. keme?" Use Sıle Lali, Khuresızo, vinene; werte "Mal e ma berdo, do ma ro, ma şim e çe H esen Ağay, Deınemı dero, bavao, Khures1zo. "Bava U şe'," vane, Hesen Ağay mara nia va ke, ma ameyıne çe Mursa "Tı 'ke na is nekere, kes nekeno. Bese kena sola Ağay, ey ki va ke, rae 'ra m1 salıx mede! Şere çe Hese Q1ji. Şere, cae ra dadese malune dinu biaı e; i male ma raçarne, ma ki ye dinu çarneme ra!" nainu biaı e, era ma dest fiye?" İ hire bırau werte aşire de tek verdane. Çhel-çhuke ho yene yamaniye, geste qm ben e! Bava U şe' sono lee dinu, vano, "Çe vesae Piye mı vano ke, "Ewro nebeno. Şere, heşte ra tepia, des roji ra tepia beı'ıo sukıt, bere, ma ki some, cae ra '' ne, çhel-çhuke sıma qm biyo, bere, S1111a dı bıray bere. Her jü xeyle cew dan s1ma, bere, ala roz ve roz se beno." V ane. "Ma, t1 ke ae b1kere, tı Haqe ma, ma 29

32 qule tu." Vano, "Esmo bere!" Bone de ho, gırso, werte bırmo ra sertme, Dememı ano, o pey de vındameno. İ uşire dane ve lozıne ro, vane "Mare çever rake!" Vano "Ez nao çever kon ra, ala bere!" Çever keno ra, bırao jü yeno zen e, jü nino. W ele Ale Soy vındeno. Khuresız vano, "Çı qotık kuyo ve sıınaı a, bere parçe nun bore, cew ki dan sıma, bıjere şere." A, o ki yeno. Waxto ke hurdena kune zeıte, peye seıimi ra xıl bene, pe cene. Rese nane pa, gıre dane. Nıka teko bin, teko hireen tey çino! Ey çıtur biare? Mordeme dey, Mırze Heme Khal Memi cıra vane, mordeme dinuno, bexetao, vane, "Ma soz do Alu, gereke hire tenu bıkışime. Ma 'ke bire tenu nekişime, Alu mara goni cene." Dinera vano, "Son, Mırji ki an." Dememı c en o son o pey e çev eri, veng dano, vano "Kewra Mırzali, mıre çever rake." Cüav dano, vano, "Bava Uşe', ça çeveri rakeri?" Vano, "Tene ise mı tode esto." Çever keno ra, ey ki cene. Biremine ane, gire dane. Hese A vase Khali 've AvaseDıle Paşi ra ki bene uza dane we. Ni Alune! V ane, "Ma sımare gire dame, sıma Alu ki pane." Biremine gire dane, ane tever vere çeveri. Beno 'ra roz. V ane, "Alunene, panel" Alu nethorene pane. V ane, "Ma 'ke nay pa, i kinane maı a." Nethorene, pa nenane. V ane "Ma bere çe Hesen Ağay, Hesen Ağa ma qm kero." Ane vere çevere Hesen Ağay; Hese Ale Heşi. Eke ane, vane, "Hesen Ağa, ma beme mene xaşiya to, qori keme, beme her, vere çevere tode zırreme, ma beme kutık, vere çevere tode laweme, ma qın meke!" Eke beni aci aci vane, "Raverde!" vano, Hesen Ağa. "Raverde, Alu mara çond tenu kısene, va bılcıse, raverde!" Hese Use Qılpi nano pa, dem dano, biremine erzeno peser. "Ha," vano, "tore!" Biremine uza qırr kene. Sero amey lmre. Tam new seni perodais çine bi. Kes qarse keşi nebi. Serra newine dı teni Dememı, jü ki Alız -Kheke Qeme Niaji, Alo Dewı es, Laze Use Ale Şiay- sone tholave male Kıriği, hore dı mali bıtıre. Dızdie! O zamu' beni vi, eve dızdeni idare kerdene. Sone ke, dı bızu bıtıre, şüaney vane "Dızdi, dızdi, dızd!" Qemo Porr mordemune ho ceno, kuno 'ra dıme. Ha dızdi, ha dızdi, ha dızdi; ane, kene Gewreke, çe Mıste İlyaşi. Alız sera sono Kortıı. İ hurdi Demenıji Paga W eli re yene Gewı eke. Uza pe cene. Qeme Ale B~i, Heso Gew, Qemo Pon 've mordeme ho yene peser, rese nane pa, gire dane, bene, kene oda çe Heme Mursay. Çardaxe de nisene ro, qesey kene, "Se keme, se nekeme?" Qerar dane cı, "Jü ma Areizu lcıseme, jü sıma Alu bılcıse." Alu namusızeni kene. V aze, "Y au, dızde tü ye, bena, se kena, bıke, mare çı!" Alu gereke beni bıvatene! Tey bene wertağ. Rese nane pa, bene axpine vere çeveri. Heni qerar dane cı, jü Areizu pane, jü ki Alu pane. Piye İvraim Ardani, nano Ale Dewı eşi ra. Hese İsme vake, "Mı na pa, loqley ame tever, nia ame peser, loqle ho kerdi zene, va ke, >wuiy! < "İ ye bini sera bos keno. Vano, "Aha, laze kutıki cı nesane!" Teka bine nano Use Ale Şiay ra. Teka bine hard de nano i dırvetıni ra. Hurdımine qm keno. Vano, "Keşi de qal mekere, na meitıı ki beme, dame we." Mordemu kısene, bene dane we, haa! Kene phoşti, bene erzene şiicare kemeri. Peye Gewreke de Kemere Nergiji vane, şiicare kemeri de dane we. Vane, "Xevera ma çina!" Kene vindi, haa! Mordemu kısene, kene vindi, dı aşiri! Kheke Qemi sono Kortu. Roza bine sono Demenu ra vano, "Hoı e şere, mordeme sıma Gewreke de qırr kerde, şere meitıme ho biaı e." Vane, "Nero, mordemi çıke?" Vano, "Laze Use Ale Şiay 've Ale Dewreşi ra Gewreke de kışti!" Xevera Kerimu çina ke, uza mordemi kıste. Bexevere! Napiye Lali, jü ki Bava Tome Heme Use Avaşi werte Dememı dere. İ hurdımine rusnene, vane "Şere çe Tome Hese Seydi (rusnene çe dede mı), vaze, >Meite ma ke kotie, meitıme ma berze Merga Mewali, yeme, meitıme ho ame<." Ape mı Uşe, Ç1me: internet 30

33 dinura heşiyo pe. Vake, "Sene meitie?" Vane, "Halmezalnia." Ape 111ı veng dano mordemune ho, çarphone teney sone Gewreke. V ane, "S ıma sayd kerdo, sar meitune ho wazeno. Ma, sıına 'ke qın kerde, meite din e kotie?" Van e, "Zur kene, ma kes nekısto!" Vano, "Nero, ni 111ordemie, bıze niya ke, kene vindi. Hae yel çi 111are rusne, van e, meitune ma biare." V ane, "Ma berde, este felan ca." Ape 111ı mordemune ho keno top, sono meitu ceno, beno, Eskete Merge de nano ro. Yene, meitune ho cene, sone. Meitune ho bene, dane we. Dememı yene çe Mursa Ağay. Ağae Aluno. Vane, "Ağa, Torne Hese Seydi made bero, some, male Kırıgi pero dame pıro, a111e. Thoae ma Alu de çino. Ye ma u Alu hurenaiso. Dawa ma Areizu dera." Ap e mı van o, "Qeme Poni bire rey des u dı de mı, ez neson, tıfong Qeme Porri ra nenan." Mursa Ağa urzeno ra, yeno, vano, "Ça nesona?" Vano "Ağa, hire rey des u dı de mı, ez neson, tıfong lazune deyra nenan." Vano, "Thoa ke tede esto, ita de kaleka mı sano, ita de bıperro; tı su!" Vano "Peki", mordemune ho keno top, Dememı de sono, peye Kirıgi cene. Dadese mordemune ho ki rusnene hete Mazra. Mali bota bene. Mal ki senık niyo, dı hire hozor mala; beni malo! Male çor-phonc tağuno (malauno). Hire şüaney tedere; bire henneti. Ciniya Qeme PoıTİ ki tedera. Mali 'ke kene i tholde, dorme ro yene, pe i hennetu cene. Mali dane are, Şahamed ro, pee kemeri ro, eke çarnene Kemere Qıli, çarnene ro King "Qemer Agv a " vane "Perozo mali bıdose " ' ' ' '. A, veng ktıno ra tıfongu, dane pero! Mal ard, xelesna. Xıde Yeme çe ra King dero. Mal berd, duste tımeli de kerd ve çewlıg. Ma ki şime, i dianı, hore şer keme. Kerd ve çewlıg, Xıde Yeme vejiya va ke, "U şe, male mı bıde!" (Mı hona o waxt çhek gireneday vi, hama pilune.) Va ke, "Uşe', male mı werte dero." Ape to Hese, Kheko dede mı fışt 'ra Xıde Yem e, va ke, "Şere, male Xıde Yeme rabınne, biare." Şi, male Xıde Yeme bırrna ra; dı bıze Qeme Poni ki tedere! V ane, "Kewra Xıdır, male bora qeyr male keşi mebe, ha!" Mali bın11ene ra, dı bızune Qeme Pomi ki tey an o. Male Kirıgi berd, kerd kelepur, werd. Cıra 60-70 male Kerimu re vezene, bene çe Use Murte Heşi. Use Murte Heşi xevere rusne, va lee, "60-70 male nawa bara s ıma veta, vera i mali cem e, mal e ho nısneme." Ape mı va ke, "Qeseo hen en mevaze mara, qeytan jü male vaze, ma qewul nekeme!" Neguret! Demenu heqli vi. Dememı va lee, "Uwo ke ine dızdi kıste, ma ki gere ağae dine bıkışime!" Mursa Ağa ağae Alııno. Use Qeme Qurçi vane, ame şi; o 've Meme Dele-bırae Ale Dewreşio. Qeme Bazari, zenne dano Use Qeme Qurçi, fıno 'ra bırae ho, vano, "Mursa Ağa hao werte bostani dero, bılcıse, bere." Y ene, M ursa Ağay werte bo s tani de kısene! Kıst, terkıt şi! Ape demursa Ağay bi, cıra Uso Hor vatene; Kortıı de vi. Jü dergo de gırs ape de ho bi, her roz amene Kortasure, son sodır. O 'lee uza de vejiyene, amene lıngune dede mı, ey voz dene. "Uso," vatene, "Voz mede, so Murti bia, voz mede!" Yane lee, "So hefe Mursa Ağay bıje, voz mede, so Murti bia!" Hale dey beni vi, her roz beni vi! Roze 'ke teseliya ho kote, va, "Tı nıka mıra sa vana? So, çenne gay berze uwe, bia, damani hurdi kere, çarıxune ho bıderze, ma şim e tho-. lave çe Uşene Xırancıke! Ma ki şime duste Uşen Ağay de çe Uşene Xırancıke, inurajü kıseme yeme!" Vejiya, ame ke, çerıne de gay ardo. Est uwe, kerd hurdi, veng da 'ra ape to Heseni, va ke, "Hese, be, na çerıne hal ke. Her jü cıte çermu cıde, çarıxune ho bıderze." Çerme kerd hurdi, her jü dı parçey day cı, çanxe ho deşti. Endi meste sone tholave çe Uşene Xırancıke! Ape mı sono çe Ale Kudi. Sono, uza ara ho keno. Ciniya Ale Kudi, sojia adıri seroa, nun pozena. O 've Ale Kudi ra uza kurşi sero nişte ve ro, qesey kene. Cazıke ( diwane) ho vere pençeri dero. Van o, "U şe', so cazıki ser." Sono cazıki ser, niseno ro. Nia dano ke, bire mordemi amey diare gorti, diare bonune ma. Veng da ap e to He seni, "Kewra Hese', kewra Hese'!" Ey va ke, "Yeewo!" Va ke "Ala, be ita!" Ape to Hese' sono. Sono, xeyle qesey kene. Waxto 'ke urzene ra, ape mı gos dano, ta vi; dürio, qese araze nebeno. Waxto 'lee ciniya Ale Kudi baku sıknena, vana, "Bere nun bore!" Uşe vano, "Ala honıke bia, cazıki ser rone; di-re teney nae ame diare bonune ma, hem nun weme, hem ki nia dame, ala kata sone." Honıke bene sere cazıki, eve Ale Kudi ra hem nun wene, hem ki pençere ra nia dane. Nune ho 'ke wene, bas kene, urzene ra. Jü qese ke yeno ape mı gos de, vane, "Kewra Uşeni ra vaze ke, nionde mı vindi nekero, to roze an 31 honıka Mıhemedi ser." Na qesa yena

34 gos de. Dota yeno ke, Khek hao keıi de werte hegay de murcor onceno we. "Kheko," vano, "Ala, şime çe." Vano, "Qey?" Vano, "Ala hayde!" Tavİ, Khek gure ho ca verdano, yeno. Eke yeno, ape tora vano, "Hese', ae ke amey ha diar, i bire teney kam vi?" Vano "Kes çine vi." İnkar keno. "Ya," vano, "Ça mıra inkar kena, bire mordemi amey, sıına sere deşi de nişti vi ro, waxto 'ke uşti ra, va ke, > Kewra U şeni ra vaze, nionde ını vindi ıneke, to roze anu homka Mıhemedi ser.<" Ma vake, "Ça nevaji, Qeme Kheji vi." Bırae Cıve Khejio. Ao ke nano piye ınıra, bırae deyo. "Wey," vano, "Ma, Qeme Kheji ça bero, mezelune ma sera bıfeteliyo!" Vano, "Tıfonge ho bıje, ma era dım e kum e." Van o, "Teey, o nıka eıjiyo doyın, şiyo". "Hese'," vano, "Tı 1111 nexapnena, o sono çe zeiya hode ara ho keno, hona sono." Sone Çırtane. Çe Seydi Çırtane de vi, maa Seydi Demenıza. Khek vano, "Ero, tıfonge ho ınıde!" "Nero," vano, "Ez cüaınerdo, ero, ez tıfonge ho çıtmi to di!" Khek beçhek vi. Neyse, çhekune ho cene, eke yene lee jiare, vano, "Hese', Qeme Kheji çı lınge de vi?" Vano, "Qeme Kheji lınge de ldmndurey bi, Laze Heme Khali lıngede çanx bi." Reça ldmndurey de nia dane ke, reçe çama ve Vıroze Suri. "Ha, mı neva, sono, çe zeiya ho de ara ho keno!" V eng dane X ı de Yem e, o ki yen o. V ıroze S uri ra, ap e to Hese' ve ape mıra, Gome Hemi re sone. Khek ki h eni son o. Xıde Yem e hete bini ra rusnene. Cıra vane, "So Esketııne Çırtane, eke tedere, ero sere esketi vejiye, vaze, >manga diya, manga, manga!< Ma o waxt zoneme ke esketıı dere!" Kheki ra ki vano, "Xerxeline de vınde (i ki esketie), duste i esketıme biı1u de. Xıdi 'ke va ke, >manga, manga<, tı ki xevere ma de." İ ki sone hete geçuti. Xıde Yeme ser Kheki lawuke vatene. Vatene, "Xıde Yeme sono 1 Qeme Kheji vano, be 1 lolane nun buye 1 vano, pize mı ımrdo 1 tı nun buye" Xıde Yem e son o, wari vera veren o ra ke, hae noni seroe. Gee ra vano, "Ere, manga de ma neama, Qeme Kheji i vane, seveta miyu ame, manga ma teyra, tey niya?" Yana, "Tey niya." Vejino sere esketi, vano, "Sıma manga diya, manga, manga!" Dire rey ke vano, l(hek xevere dano ae binu, vano, "Hae esket dere!" Ape mı vano, "Hese, Qeme Kheji çı pa vi, Laze Heme Khali çı pa vi?" Vano, "Qeme Kheji qezeki pa vi, Laze Heme Khali sapıki pa vi. Qeme Kheji fose sare ra vi, Heme Khali kule sare ra vi!" Yoxro ke, lee ape tora ke sone, kule vurnene. resm: Torne Btray Eyub Cero çewlig ro 'ke vejine, çhek no 'ro hennune ho ser, yene. Tavi, ape to Heseni vato ke, "Qeme Kheji fos e s are rawa". Y oxro ke, fose da Hem e Khali, kule ey guı eto. Tıfong nano 'ro meterıs, vano, "Vınde!" Demenu ki yene, Khela de bıne tağu de yene peser ke, ıneste dane mali ro, mal bene. Butu peseroe. V ane, "Eke koti uwe, hona name pa. Kune uwe, se 'ke kune uwe, vano, "Heso, Qeıne Kheji kaınciyo?" Vano, "ao ke koto sereniye, owo; owo bin, Laze Heme Kha.lio." Nano pa! Tıfongo vıre' nano pa, owo ke fose sare rawa, ey dano peye diım ro. Çhek-mek, kınci xeleşine ra. İ hurde bini kene ke, şere, bıxeleşiye. Eke sone -uwe ki erzena sere miye-, uşira ho ave erzeno Qeme Kheji. Ree ho çarneno; eke ho çameno, "Weeyy," vano, "U şe', Qeme Kheji xeleşiya, o Laze Heme Khalio to kıst!" Vano, "O xeleşino!" Jüyena nano pa, a, o ki gıneno waro. Hurdımine uwe bena. Demenu ğız bene. Xıdo Zeng diare kemeri ra tıfonge erzeno, fosa Cıve Kheji sare ra dano we! Veng dano laze ho, "Hemo, Hemo, ewro roza mawa, Qem şiyo, va şero," vano. Çhemi vera vozene ke, ıneitııne ho biaı e... A, sero gıne lmre!... Alu seşt zerrni gureti, Use Murte Heşi ape mıı e yelçi msna, va ke, "Bedele to seşt zem1i kerde top, bire zem1i, mm u bırae hora este werte, şene ma vi; hae aıne, to kısene. Mı na deastepiye to! Eke to nekısta, tu na de aste piye ını." Ey ki va ke, "Zımıstono, her çiye mı zeıte dero, usar ki son çe Use Sose." A, roza des u phoncine kışiya. 32 lviesela Dememt 've Alu ra nia viya!

35 Naver u boveri ra 46 mordemi kışiye. Vişt u lıire, vişt u hire! X eta, sıfte Demeını ra yena me yda'. Mali tırene. D ıma yen e hure. İ bireınine dızdu kısene, yene hure. Endi thoae keşi, keşi de çino. O werte de ki namusızeni Alu.ra vejina. Demi şiye tholave Areizu. Sımare çı ke! Ça dızdune sari gıre dane, kı sene? Yani, naınusızenia qewğa vırene ye Deınenuna, namusızenia qewğa peyene ye Aluna! Van e, "Guke xape, gae xapi ra neterseno!" Awo ke ne ve ape mıra ki, Alızo! Owo ke tede lınga tıfongi onte! Heme Thüye! Kheko dede ını, Xıdo Zeng (piye Hesen Cengiji), i tey vi. Ez tey nevine. Mı o waxt hona çhek gıre neday vi. Se ke o gıneno waro, i voz dane. Cıve Kheji laze hora heredino, vano "Sıma Torne Hese Seydi kışti vi, ver bıçarnene, puşiya ho ser estene, çhek bıguretene, biamene. Çewr 1 pıro nedene! U sıl e cüaınerdu nia vi!" Jüyo Heyderız-xınaıniye mı vi; ey qesey kerd, va ke,dede to 'ke kişiya, Durse İve Qıji vake, "Ero, Durso, çhekune ho gıre diıne, şime Kurvak." Va ke, "Eve piye hora ma çhek gıre da, şime çe Save Savri de niştime ro. Eke Cıve Kheji ki uzaro. Domani peye made goge kay kene. Kam lee leemera ho saneno goge, vano, "Tuurrr, qersuna mı ye Use Mozıkia." Eke dıhire rey ke heni va, Cıve Kheji qariya, ust ra, va lee "Mı kıre nioz kam kami de maa sıma fiştene! Sıma lee vaze, Uşen Ağa, Torne Hese Seydi, bıza maa sıma bıjeke neri ana; sıma lee vaze, Uşen Ağao Torne Hese Seydi, manga maa sıına guke neri ana!" Ho çama nişt ro. Eke nişt ro, va lee "Kewra İvraim!" Piye mı va lee, "Ha!" "Ez nezonen ke, na ciı ane dorme ma," va ke, "bırae mı kışiya, Laze Hese Ale Khuri kışiya, Hesene Mırze Sıli kışiya, butine re wes ame! Uşen Ağae Torne Hese Seydi ame kıstene, nia dan k e, na ciranune mare w es n ina." Piye mı va ke, "Kewrae mı, vınde ke, ez cüave to bı di." Va k e, "Torne Hes e S ey di, bıza ma mara neguretene, bıza ma netırtene, thurıke ma mara neguretene. Bırae to gome kerdene ra, bıze berdene. Laze Hese Ale Khuri ki kotene vıreniya ma, mara teliye guretene. Hesene Mırze Sıli kotene vıreniya ma, mara teliye guretene. Coka ciı ane dorme sıma, sımare azmis nebene!" Vake, "Ooofff, a nia vaze lee, ez ret b ık erine!" Tavi, cüamerdi cüamerde, tavi! İ cüamerd vi!... D Varto ra meseley Nustoğ: Ali Kızılgedik Ap Mamud u veyvıke Roce ap Mamud şono qasaba, raa qasaba sera jü are beno. Eke eno nezdiye arey, qayt keno Ice, jü veyvıke are ra vecina, nata bo ta qayt kena, ser u pae xo kena duz. Zafi ki rmdeke bena, aera ap xo pe neceno, veyvıke ra vano:»wae wae, e kutıki qey yaxe to pe gmeti bi, neverdene ra«. Veyvıke tae şennaina, cerena re api, vana:»apo apo, to ki di«. Ap Hesen u Heze Yerde, dewa de pantari çena re zaf şenn diyene. 1970 de teze dewe de çene pantoıi pay kene. Çena ap Heserıi Heze ki cıte pantora cena, dana xora. Ap Hesen eno, qayt keno ke, çena de Heze pantari de xora. Tabi newazeno ke çeua de Heze pantora xora do. Heze ra vano:»heze, aybo, şenno. Çena ım, be ne pantora vece, nıka ke der o cirana di, nevane qayte çena Heseni kere, ne aybo ne şenno?«ma o pi hebe çena XO neşıknene. Heze cerena re piye xo, vana:»kam vano çı vaco, no modeo, mode!«ap Hesen teseliya xo cıra bınina, ca verdano, şono. Oda de Janeane xo veceno, beno rı.ıt, veeina weıie tağe de cereno. Ceni, ciamerdi, Imm Ice vineno, rüye xo çan1eno vane:»ap Hesen ayb niyo, tı na yaş de weıie dewe de cerena! «Ap H esen cereno re ımleti:»b ıra b ıra, ma şıma h ona nezanene, no modeo, modeo! «Be kar Hard lerzeno, dewlete sere çee çüale şeku kena vıla. Mavete lace xo Xıdıri ruşnena le memura, vana vace ke:»çiiale şeku bıde ma ki.«xıdır şono le meımıra, vano:»çiiale şelar bıde ım!«meımır pers keno:»sen evli nıisin, bekar ımsm?«xıdır vano:»ben bekanm.«meımır o çağ nedano cı, eno çe. Maa Xıdui pers kena.»ero şekır qey neda to!?«xıdu ebe Tırki qese keno, vano:»dae, vano ke, ez bekara, coka«mavete cerena ra Xıdııi vana:»ero ma, tı qey bekara, toneva ke, ma, karemakam keno!«d 33

36 GE RİYE E, FFAR IRV I Illi lll Illi Illi Mehmet TÜLEK Seını ra seita 1980 de asma paiza vırene ra taqvim roza des u jüine nusneno. Dewleta Tırlee generalune xora jüye hete Dersım, Erzıngan u Bıngoli ser nısno nine ra cer viyo, çıko? Na mordemek sae ke beni ğeletiye ra biyo general? Aqılsenık, qafıkethol viyo? Ne, ne! Neheqeni mekere! Honde ki nebeno. Ney ki teftiş! General ki teftiş e xo qedeno, wasto k e on cia xora nisa 75 serıı.ı, je phize Osmani qomu ser ro peyser racero, hete Anqara ser şero. Hamaaa! Goni u rema feqır u fıqanı lama ney ver, bıne qırtıkha ney de cena, gula ney de bena gıre de olajiyae. Ge, ney je gay qoırnena, ge ki je pısınge mımena. Sae ke cıra vana, >sıma honde goni itau de çarç kerda! Nıka na ramıta! Zeredeji ke zor do ve generali, ney pemo ra soferi ser bıito, vato; -Mı rew bıresne qarajia Xarpeti. Sofeıi generali ra vato; kerdenune xora dıma heniret kata sona?< Raşti ki rae - Qomutane mı, ita tu bıvındamine, xore bıvejiye ra zeredezo de henen generali ceno xo ver ke, na deji te ver. ver je pısınge beno quncıl u dı qati neşikino bile xo rast kero. Do dıma biyo areze ke generali hete werden Sofeıi ra ınılgiye na dina kerde, şılpağe esto bıne goşi ra, vato; u sımıtene ser - Laze heri! Ez jede gest Mamekiye resm:torne Btray Eyub ke tora sa kerdo!. Pize xo vanu, gune mırd çırayno! tu ey bıkere. N ey na zeredej i ver rae ra xo Eskeri tersu ver generali werte xerepno, eskere jü sanıya de ke lewe dere, ni resno qarajıa werte bo u Xarpeti. Eke nu gımari de verde. cemsa ra ardo Na hale generali war, ni kote ra dıma, terse bıne çengu, des de telmaşi ınde resno tuvaeskeri gurete xo Jet. Gae İspanyoli ver, kote de çıtur ke ver ğeyalune xoriyu. Na ğeyali, emina ro paçe suri, fek u pımı ni b erde 75 ke ra kıle erzeemina serı i ra aver u çerexne, arde hata roza ewroene ser. Çıke 75 seitio ke Tırkiya de çıtur ke fonksiyone na, ye ney ki je dey hersu ver fek u pımıke ra kıle esta. ZeiTe tuvaleti de endige xo çerexno na heti ser, generalu yeno ke bıqediyo, ya ki nemano, ge çerexno do heti ser ke xo pak kero. Uyo ke beni nine tafta eve beçıku qefçıliya zerre xo nnd tev da. Vırtis u gımariya xo ki kerda xere pi u ld1alılcune xo, mıleto ke cumhurete naine de weşiya xo rameno, zerre tuvaleti de lawatiyo vıneto, yek de çıme xo kote ra desune tuvaleti. Damao bao, taliyo şiao!. Kemer u kuç sola sare ney werte naine de na bare kerda,verda ve ser! Peye coy sero bıvoro! Qomunistu adıre welate ney naza ki ki mıleti re jü rae verda, kerda ve ver. Mecbuıi na dardo we. Tmami kerda hare, çbik verdo ve bıne qefçıliya naine vırende name kere, cıra vaze, lawantawa! Do dıına ki nae je boa puney rınd bonce zerre xo. Eke xora beni nevi, se beno? Dina njina, dem dina generalu ser. Sodır u sonnainere bene jü. Generalo ke bete welati ser şiyo teftiş, sıına vane, no naine. Nu zıqımat ke xora kata şiyo, neşiyo, qomunisti ree kote rıke, çever de biye goni, xo soyno ve ney ra. Reyna çıınu keno ra, xo dust de nia dano, desune tuvaleti ra rınd çerexneno. Hama çı hef ke ezel lee ame, ters fayde nekeno! Desura "Pero qomu 34

37 re tedusteni u bıraeni, igtıdare faşistu re ki ınerdene", "Wes vo cenge xelgi", "Meste ne, ewro hega xo wazeme" u je nain e h ona zof mıstey nuşiye. W erte naine ra tek teyna jükek Genaralİ re beguna u ğeriv amo. "Ayşa, ez tora zof has kon, hı ke mıra has ınekere, hı ken parçe u kesegi". Generali herke ni wende, je hese dırvetıni biyo har. Xo xode vato, ma ra ke xeleşiyaena dewleta gırse çina! Haına hama senıle ınendo ke, ma dest ra bıvejiyo.< Leıjiye ra tumonune xo heni nemezet onceno ra, je Arşiıneti vozeno tever, vano: - Mı dil.. Mı diiii... M1 eve ç1mune xo dil.. M1 her daim netekim Pasay ra vatene. Ey mıra iman nekerdene. De şero, va se keno, bıkero! Eke dest u bare ra yeno, naradıma vırendiya qomımistu bıjerrooo! 1 Eskero ke dorme tuvaleti de novete gureta, sas biyo, mendo. Halo ke general koto cı, ne xer u alaıneto, ne ki agılkariya! Nine werte xode dıjdiya jüınini de gesey kerdo, vato: - Nu sene hala! Neyre se biyo yaw? Kami neyre se kerdo? Na tumone ney ça neme rae? Eskem ra jü donne xode nia dano ke çıme ımieti dine seroo, axıri gomutane xo biyo, ar kerdo. Vosto Ice şero tumonune gomutani rast kero. Oncia cıı e bonco cor. Xafılde gomutani vato şırp, şılpağe onto bıne gose ney ro. Eskeri ra vato: - Kutılci de nia de, ree ki verva mı zıq biyo, vıneto. Nero, ez tora nevanu, rew so, mıre telsıji biya? Dewleta Tır/w peyene ki hao ama serejili. Jü ke pasquli da pıro, gındtr bena, sona sere stli. Ez u vvaxt szma vinon! Hale szma se beno? Kes çino, xevere dısmeni do. Cıra vaze, va nnd hene caıme xora kere! Endi mırd b1reqeşiye. Seyta' vano qarse Cl mevvee!.. Ey heg kerdo, deyree beni rındo. Eke henio, va Netekim Pasa ki na ra dıına kafa xo bıleso. Eskeri pe bıne gose xo gureto, vosto şiyo telsız ardo, do ve cı. Qomutani eve telsız xevere da generale generalu Netekim Pasay. - Pasae nu! Awa ke smıa vane, nafa endi a niya! Hale dewleta T~rke qe nnd niyo. Ez ve xo m/ca rae raune, yenzt haa. Sonde ma }üm ini vineme. Olvozıt ra vaze, bere peser. Gıme ewro sonde na mesela hal kerime. General Netekim ki xora vijeri ra hazır u nazır viyo, va to: - De b1ra rew mevmde, bel Ha qeyret! Tene lerze b1lce, xora ez ki wazon na mesela ree koke ra hal kerine! Yi sone, o sonde resene pe, gerare cunta vezene. Gaffar ki xore dewa Y ozğati de na mesel u ra bexever, sodır sewe ra urzeno ra, mali saneno xo ver k,e bero bıçırayno. Ciı ane de ney kuno vırendiye, vano: - Xevera tu çina, yasağe teveri esto! - Ça? Çmay re? - B~rae nu, b~rae nu! Netekim Pasay emzr do. Vato, nara dmıa idare dewlete sivi/u dest de ne, endi nıa dest dero. - Ma, siyasu re se viyo? Baqll Sllema' ve Azaut ra mka kati dere? -İ pera pia este zerre. Vane, nuri qzleriya Baq1l Sılemani hete werezay ra tene vejiya. Hama ye Azauti thowae xo jede nevejiyo. Gıredaiye Tu ku ve dewleta xo viyo. Netekim Pasay waxto ke idare naine dest ra gw eto, ni her het rakerde men! Azaut ki o sıre xore hete Badrumi de ware de viyo. Can bezariye ver, yasağe Netekim Pasay xo vira kerdo. Şiyo, xo çühı (hurdeınena sagu) ser je mıxi esto dengıze Bodruıni, azna kerda. Onder çe nevesae, qe Ice ne Netekim Pasay ra pers bıkerdene u bıvatene; ecava saqu ser ya ki verey ser xo beıjine ğuwe ( awe)!.. Belica ki c ıra thowa nevatene, na ki neamene ra sarey ser! Tavi gezeteciyu nu na hal de diyo, ge vındene? Resme ney desınde onto, berdo, do ve mordomune Netekim Pasay. V ane, Netekim Pasayki vato: >De bere haaa, ala ree nia dere! İmamike thiz kerd, camat ki ci keno. NT/ca ke qom na mesel e Azauti peheşiyo, xora maney seree. Yi ki verım na qerare mı sone numaise xo kene. Eke henio, ma ez ita kamune? Wezifa mı çıka? Tavi mıre zor yeno, hal ve hal zone mı na heti ser dem nedino ke vajine, hasa, hasa, ma ez ostore başçavuşüne, ÇTko? O sıre ez çı wele sare xo ser kerine! Kami na bom u qafike seqeti ra vato, şero xo saqu ser berzo deng1z, azna b1kero? Nı/ca dora xuya? Rew bojiye Azaut de bıjere, berze zerre. Çune 1111 ney mevine. Çiitu ser xoje m1xi ğuwe estene ÇTka, va bıvino! Rew xevere hakımune pilu dere. Cira vaze, ceza na sııji, des serri ra s!fie kena. < Netekim Pasa beni vano, hakğıniki ge vındene. Nu pe gureto, berdo esto zene. Mordemek ree nia dano Ice gose Gaffari gese kerdena ney sero niyo. Gaffari uza ca verdano, terkneno sono. Gaffarı ki sabiyaise xo ver, mordemek şiyo, ya ki neşiyo, çı cıre qesey kerdo ferq de bile niyo. Bom Ice işliga sıpiye diye, çıhır kuno tewt, Gaffar ki je ney desınale ceve xora veta, koto ve reqıs u tewt. Hete ra ki bıno, zırço vato: - Nafa ke fermane qoministu vejiyyaaa!. B11111rreee qomunisti!. Bnnane Tzrkiii! Zıgmati beni i ınal u gay uza ca verde, vosto şiyo çe. Esgu ver je serxoşi ta diyo, qafıka xo da ve şemiga çeveri ro, pe sare xo gureto, koto ve zene. - Dae, bao sıma zonene, Netekim Pasay idare glll eto xo dest?!? - Heya, heya! Ma ki mlw xeveri de gos day, raşti ki je vatena tüyo. Mo u pi ve Gaffari ra kune cos, dewleta xo beni goy- 35

38 nene, heni goynene lee sımara endi sa vajine. - Pİle ma ll devvleta ma de/alie, klmle/ikie, haydar u hesare ma Tırkune. İye lee heni kote cos, xafılde çever eve gıle tufongu cınino, vano req u teq. Gaffar urzeno lee şero çeveri rakero, eskeri eve p'askulu dane çeveri ro, surtme çeveri sıknene, kune zene çei. Vane: - Ero, ewro yasağe teveri esto! Ala honde anons kerd! Kenan Pasay televizyon ll radan de qesey kerd! Xevera sıma çina? İdare dewlete endi ma dest dero! Na ga u ma/e tu ça teverae, qorrene? Bevengiya na welati remnene lan!! Eskeri na qeseykerdena xuya nazıke ra dıma, destune Gaffari kelepçe kene, yene lee bıjere, bere. Mua xo nia dana lee Gaffar verva eskenı vıle xo roy no ro, i ki hao Gaffari h ete ra kas k en e lee bere! Mua Gaffari xo erzena laze xo ver, kelacere lıngune qomutani bena, vana: - Wmy cigera mı! WIIy!aze mı! Sıma ve Haqi kene peskare!aze mı meve! Gww!aze mı çina? Gqffaarr!.. Gaffaarrr!.. Jiikeke mı. Ez zonen!.. Ez zonen, m iye ma!dj e ma venjo qerare Netekim Pasay de nzve. X ara Haq ra oseno ke, i ki je ma beveng u melaime. Eke esto, na herô1ia nianô1e, gau kerda. İ qorrreee!.. Gay qorreee!. Ez vajine ine yasağe Netekim Pasay!one kerdo, bevengiya na welati remna. Nıka!aze mı se kero? Ma xora, Gqffar kerdo ve bavoke dewlet u Netekim Pasay. Na qesune cemlee ra tepia qomutan hersu ver yeno lee je beqe bıteqo. Xo gızgızneno, sono ra cemlee ser. -Ala na zonederge, lesa vizoe de nia de! /ve ke /esa xo kılma jii vizoe, qma xo ki hard ra nejdiya, coru nevo nevo, sıma tivariya xo dine re bim e. Her waxt naine ra xo bzsevekne, bıterse! Na ree ki na hale xode nevzndena, pe ma u Netekim Pasay kae xo ana. Sı ma di? Dest c kere, heqa na çei de tutanağ bıjere. I- Na çe i yasağe Netekim Pas ay!one kerdo! 2- Mal u gay tever ra ca verde, i ki xore mzrd qorre! Na sevev rao ke, naine bevengiya welati remna. Na mordemeki rew bere berze zerre. Qerare qomutani ra tepia, eskeri Gaffari cene, bene qereqol. Hasa sımara basçavuse qereqoli eskeru ra pers kerdo, vato: - Sıma nu ça arda? Eskenı va to: - Gqffari yasağe Netekim Pasay!one kerdo, hem ki mal u gay tever ra caverde, qorrene. - Hzmm, nero!aze kelp u kutıki. Dema ke tu heni kerdo hin! Eke henio, nu hete teroristu dero! Ney bere berze nezm et. Hata ke her ğuye (awe) ra, ci ki fek ra am e, pırode! tertele 38i ra jü asaiş Na qesune Basçavuşi ra dıma, Gaffar tersu ver beno zerd u çeqer rezefıno, je dakiula xo pıloşino ro nıngune Basçavuşi ro, vano: - Mı kerda, sıma mekere, na kar de ğeletiye esta. Ez kati, teroristi kati! Eke xora jii n ai ne ra mı dest kuyo, ey vırende eve dıdonu parçey kon, dzma ki je xoji xore wenu. Ez vajine sıma nezonene, xevera suna çina? Khalıke mmo rameti, Hiisrev Kaniçer kamo? Thowa zonene? Serra 1938 de Desımzji verva Kemal Pasay vejiye. O waxt ki, nine je nzkaeni Tn-ki ne, zone xo, dewleta Kemal Pasay ne, idare xo wasto! Kemal Pasa ke na qerare naine heşiyo pe zofqarzvo, ordiye xo rusno ve naine ser. Vato: >Nafa kok u rıçıke naine rınd bıne ra reç kere! Heni vo lee ni reyna riye na dina sero n çık u az mede! < Khalike mı ki o waxt eskere Kemal Pasay vzvo. Terte/e Deszmuzu de bzvo dırvetm. Herv ke qediyo, oncia peyser cero ra, ama Yozğat. Dı-hire asmi ra tepia biyo sehid. Ney piye mıra vwo: >Ma raşti ki je vatena Kemal Pasay i lete rajede qırr kerdi, lmk ard! Rama mara ki tae m erdi, tae ki bi dırvetıni, va bıvo! Cane ma Tırku wes vo! < Pasae ma Kemalisa vato: >Jü Tırk bedele dinao<.>xojive dey vo lee, vano, ez Tırkune<. Ez torne kamiune? Torne Kemal Pasay, Netekim Pasay, Calp u Cu!p Pasay u Hiisrev Kaniçeriune. Mı heni mordemo de qolay mevine. Nılw sıma ke izne mı dere, vaze, so eskeriya xo je kha!ıke xo Desım de bıke! Na wezffa u emre szma, sare u çımune mı sera vol Qaza ma, va ma Tırku re bımbarek u xer vol Xora nae zerreweşiye ra van u wazenu! Na qesune neyra dıma axıri tene itımat yeno ro basçavuşi (name na zıqmati ke verd ra, ez endi nenusnen. Snna werte xode bıdekerne u vaze hasa mara u sımara), beno ğais. Xo xode vano, nu belka ki rol nekeno, raştiye vano. Ez ree ımfusa neyde nia dine. Nu raşti ki tome şehid Hüsrev Kaniçeri nevo? Nunısa Gaffari cıra wazeno. Gaffar nunısa xo keno ra derg, dano basçavuşi dest. Basçavuş tey nia dano ke raşt ki mınısa Gaffari de naıneo peyen Kaniçer (Gonewer!) nuş- 36

39 iyo. Mordemek hao des u new sen e dero, hama hama ke çevere viştine bıcıno. Basçavuş cereno ra Gaffari, ra vano: - Eskeriya tu ki ama! Tu kağzte xo kerde hazır? Gaffar van o: - Başçavuse mı, na het ra qzsaweta tu mevo. Mı kağzte xo hao heştio ke do ve qereqoli. - Eke henio, mka so çe. Hazıriya xo bıke, heşte ra dzma tu rusneme eskerzve. Na dewleteu welati je snna zof çheri resne, na hegau de hana zof resene. Nzka senzk mendo ke tvelat hem zerre ra, hem ki tever ra hete dzsmenu ra bero guretene. Welat, Saqazya u Mzlet werte tengiye dere. Na sate de ferqe xort u kokzmi çino. Gune her Tzrk, novetçiye dewleta gzrs ll mzlete gzrşi va. Tzrk ke mlla xora ame dina, esker yeno! Ero Ga.ffar nae coru xo vira meke! Guye lama ra, hama d1smene Tırki nelcımo ra! Gaffar qesa basçavuşi bınneno, oncia kuno ra cos. - Başçavuşe mı, ahhaaa! Mesela mlw ke biye areze. Wez(fa mzlete Tzrki vere coyfermane maune teraristu vezo, do dıma ki na ine qzrr kero u kok biaro!.. Eke heni nevi, moe ma herke eskeri ardi dina, moe terarislll qe vmdene?! İ ki verva ma, her jiiye m are ses tenune XO, jü rae de ane di na. Teroristıt jednene. o waxt ki Tırkiya gırse de, coru bevengi u rehetiye nebena. lda hucmate male xo vejime. Bese keme jii gore de meğel bıkerime. Hamaaa, teroristzt se leerime?! Basçavuş nia dana ke Ga.ffar deyra jede goniwero. Meselee ke lesa Ga.ffar ra gırşie, pzrmka xo kerda ez, hao tev dana u.fina hure. Qesa Ga.ffari bzrneno, perrneno ra ser. - Laze xoji de nia de! Na ra ki aqzl dana mı. Nara dı ma.fe/ce to ra jü çekuya de bine ke peheşine, serva tu rmd nebeno. Tu honde ke emrune ma ana hurendi. Hero famkor, nero tu nezonena? Jii szlondi re jii dik beso. Endi Gaffari uza ra rusnene çe. Beşte ra tepia cıre sılaiye rusnene, oncia wazene qereqoli. Burendia eskeriye cıra vane, dı roji ki mudet dane cı. Çıtur lee qale Desımİ vereno ra, Gaffar beno çewt, hire rey lew nano ponçıkune qomutani ra. A sate xatıre xo naine ra wazeno, terkneno sono çe. Xevere desmde weıie der u ciranune neyde bena vıla. V ane, mafa ke hefe şehid Büsrev Kaniçeri hard de nemaneno. Drsımıji wa şere şeru çı tur beno, eve çıınune xo bı vine.< Sare uzay beno top, dı roji, dı sewi Gaffar re je veyvey saz u dmılu cınene. Peye coy ki Gaffar ve sare mala xo hata vere qereqoli pia reqeşine. Vala Tırku ki pılosnene ro qafıka Gaffari ro, cıra vane; -De hayde şere şeru, tu bivinime! Na sate tore ağır va, nara dnna çzme ma xeverune tu seroe, xeverune tu pineme. Tu ver de hard u asmene Desımi bılerzo! Uza ra rusnene Deszm. Gaffar lee şiyo, resto hurendia xo, qomutani nu berdo, esto weıie guruba acemiyu (xeşimu). Şere "şehid Büsrev Kaniçeri" vırende do ve dunıka alaiye, endi nu leerdo qav u piazu ver. Roza haqi phoştia Gaffari ra qave alaiye ame şütene, piaji ame hurdileerdene. Beştiri çım de, fıraşqoy ki dest de kei neviye. Eskere lee nu na hal de diyo, taine vato, >lao, lawo! Nu ğeriviya welate xo leeno.< İye lee hal u mezale ldmlık Büsrev Kaniçeri zonene, ine ki vato; hefe khalıke xo hard de mendo, cokao heştiri je torg u toıjiley çımune neyra yene war, kemi nebene. Gaffari ki xora her daim goşi kerde vit, xo no ro qeseyleerdena eskenı ser. Nia do lee nafa qesa dey sero çerexina, xo ve xo vato: - Ala snna ree ki bere, mzra pers bzkere. Roza haqi.firaşqi szma dest de kemi neve, qavll buşiye, jiia kere, piaz u kartolu hurdi kere. U waxt ma jiimini vi neme. Serva çmay yeno bervaene. Axıri hire-çor heştu ra tepia tufong ke do ve dest, nara ki Gaffar rusno novete. Roze dora noveta sodıı i lee ama cı, qomutani veng do ve Gaffaıi, berdo oda xo, mılete Desımi sero birifıng do ve cı. - Ga.ffar, çmnme xo rmd ra/ce u gos mı serne! Tu newe ama, mzlete iiay nas nekena. Ninu imparatoriya Osmanu ra hata roza ewroene ne hulane dewleta Tn ke arda ve çzmllne xo ver, ne ki say kerdo. Eke bese bzkere,.firsend bzvine, dewleta Tu ke jii beçzka xo sera dane kaykerdene. Nine perune pia wendo. Hem ki qoministe saresurie (Qzzzlbaşie). Ala mı/ete na zerre suke ca verdime. Meselee ke na dina sera peyda bzve, jü ke xo Haqi ra bzlw o dewızzme naine ra vazo, bere halkerdena na meselu tek teyna riye na hard de sımare mendal Haq ra netersenel Nevane, ma na dewzjenia xo ver çıtur bme na meselu ra vejime. Des m de dey sero.fikır ramene u siyaset vzrazene. Tu, nevo nevo, mılete itay de qesey btkere! Na zıqmati isoni tafta cene bzne tesire xo. Kare tuyo ewroen, pırde Muzn i seroo. Çzqa ke nulet u tomofili yene, SOI1C, heve ve heve gune İ/111 sac kere U mezaf Cl mede!. Heni bzkere ke meverde, çzmu rakere!.. De hayde şerenel Szma bzvinine! Tope adzri ve, çzmzme sare Desmızzu ver çhiku vay dere! Werdene, smutene,!ane u kol, çık beno va b1vo, çı ke qarna de nuşiyo, lista de rmd nia de, gune ey bzjere! Zovina rae nayine re çina!.. Her çi naine re yasaqo. Waxto ke szma eskerıt rajii weztfa xo rznd mekero, reyna nıere itau. S ıma vesnon! Qomutan terşi de Gaffari, nısno pırde Muzıri. Gaffar ki xora fırsend dıma viyo. Wasto ke ree dest leuyo, hefe ld1alıke xo jü rae de mılete Desııni ra bijero. Tezeli re, Desımızu ra uyo lee a roze pırdi sero amo, ya ki şiyo, zulme Gaffari ra bara xo guı eta. Gaffari qama gureta xo dest, çı lee amo ver, endi sıma torvune ardi vane, torvune pınnc u seleeri, çı ke yeno ra 37 aqıle isoni. Ni eve na qama pısqıte, çarçe ver u vırar-

40 du kerde. Zıqmati na torvu sero xo rınd esto we, koto ve çme. Tome "sehid Hüsrev Kaniçeri" nia do ke, hao koloma de Desımız verd ra cı, wazeno ke şero. Tafta dıma biyo pukeleke, vırendiya kokımi gureta. Kuyo ve çenıkune kokımi ra, vato: - Heyyiii terorist! Tu heni beveng verena ra, kata sona? Rew nıifzsa xo bzmzsne mı! Kolome ma ki vato: - B1kkooo! Nero ne o/di? Benim arka da pulce /ek olmissm, geliyor. Tu eznawur-meznawur olmis, çzko? Beni yer! Ezele etmemis, ezele etmemis. Ha mlw ke thurzk ra nufişi Çiğanr sana verir; ma, dinanin soni gelmemiş. Kokımo fıqare, hata thurık ra nufıse vezeno, dano Gaffari ke, di-hire tenune xo oncia neyra weno. Çı tur ke nufısa kokıme ma ceno xo dest, tafta beno pur u gız, vozeno, s ono lee qomutane xo. (Y oxro ke ney ımfısa kokıme ma ters gureta xo dest, xora wenden u nusnaena xo ki jede çine viya). Vano: - Qomutane 1111!.. Qomutaannn nı~{1sa na terorisli saxtewa. Qomutani cıra vato: - Ne ro, here M1szri!... Ma tu ça terari st ca verdo? Tey na nıdisa teroristi ana, dana 1111? Ma kuyo teraris te tu? Gaffar sono, bojiye kolome made ceno, hard ra kas keno, ano lewe qomutani. Qomutan ree kolcnn de, ree ki ımfısa kokımi de nia dano. Ne ımfıse de telmaşi ye esta, ne ki kokıın u zar şiyo ro "teroristu". Kokıme ma daymıs neveno, uza de kuno ve qesa. - Qomutan beg, tz alayisever se, qe ben teraris te benziyor! Qusuruma bağnuyor sa, sana bir şey söyluyor. -De haydeee!.. Teze/u qus1r re, nu kati ra vejiya yahu? Mordemeki de nia de!.. Ma mexezclne, rew ÇI vana, vaze lee, kar u gw-e ma esto. - Hasa, senden u benden, hasa bu dormeden. Senzn bu esker safi!aze mewran oğli mevvrandzr. Nam u şane aşzra nu, na hamete bilir. Ben burda hotae serriodir ke yaş1yor. T1 belka ki beni tammaz. Hamaaa, senin baba ya ki khalzk, belka ki waxte de bana rastla11us!?!.. Beni nnd tamr. Qomutan hersu ver dıdonune xo qırısneno, yeno ra kolcıme ma ser: -Ez vajine, cane ney hurino! Tu ke jii qesa de bine jeke xora veze, mı xora od ki kerdo! Gune nizone s1mao derg, koke ra czra kerine! Tora van, seveve cane xo meve! Ha tore nı~{ise. Çzme mı reyna tu nekuye. Rew itay terk bzke. Qese na qomıtani, je qerqesuna kore nata gına ro zene kokıme ma, dota cıra nevejiya. Fıqare u zar ree nat dote xode nia dano lee, çııne eskeri endi dey sero niyo. iye hae pırdi sero, ımiete mara qelfo de bin pe gureto. Kote ra ver, heşiriya na dina ane ve ser. ine lee beni vineno, xafılde lese rıjina qonu ser. Neşikino ke game aver berzo. Pe sare xo ceno, hurendia xode deqe niseno ro. Çımu koune Mamekiye ra çerexneno, xo xode vano: - Hey wax, hey! Ax ere!emme aax! T1rku her çi ma dest ra vet. Je ğuya dengzji sana xo ver berd. Ne Kmnanciye, Kmnanciya vzrena, ne ki mzlet! Ma koe Dund1le?.. Tu kotia?.. İsalana sate mare goşi ca nede! Xo neno ro kherriye? Nilw sata xuya, se veno! Xofe Heme Cive Kheji, Szle P1ti, Aliye Gaxi naine sera fiye, czre araze ke!.. Gaffar ree xo pey de nia dan o ke, hao kolcnn xo xode mılmılneno, hona uza roniştao. Eve hepbezniye gıra' çerexino sono, pee ney. Paskule dano ve werte qoncıku ro, kokımi meredneno ra hardi. Kokıme ma hard de tene dezune xo ver lee lavatino, do dıma urzeno ra pay. Gıra gose Gaffari de vano: - Ero!aze 1111! Sana dare XIZlri indirdim, onca ki kar etmedi. De tu ve xo söyle bu zulmı dinmım neresznde böle çekilir! Ma sen burayı dönderdi roza Kerbelaya! Eke öyle de vmde, sen hana terorist görmedi. H ama aa sen qorqmanuş!.. O ki sen burda görür ke görür! Hete ra vano, hete ra ki lerze keno, ree uza ra düri kuyo. Hayleme qomıtanio, teyna mendo, yeno lee xo boro. Bıneno Gaffari ra, vano, rew be. Gaffar lee uza ra kuno ra düri, kokıme ma ki xore pırodaena peyene ra xeleşino. Eke noveta Gaffari pırdş Muzııi sero qedina, olvozun e xora pia oncia rae cene xo ver, hete alaiye ser terlmene, sone. Çıtıır lee çevere baxçe alaiye kene ra, kune zene lee çı bıvine! I-Iewre şiayeke hata nıka Desımİ sero nezon çondi senio feteline, tı vana nine na ra adrese vuma, alaiye sero ame peser! Eve bıluskune xo je tope Çewres Asparu alaiye gurata xo ver, cor de vomene ro. Zene alaiye de dinabiya zulomet u taı iye, haylame u hurhurıto. Telsızıı mezale eskerune uzay bın no, je vae zeınperi wanene. Nine h eni zono lee endi peyniya dinawa. Albay a deqa de borazane dano puro, eskemne alaiye keno top, vano: - Do m one welati, Saqarya u ınıleti!.. Khalıke s ıma na hardu de com asparu ra neaıney war, i ta u de zof kar u gurey kerdi! Thowa sıma zonene!.. Vizoe ve vizoe na hardu de goni çarç kerde, nazay beni gureti ve xo dest. Vala ma ki na goni ra renge xo guret. Sımare şindore Tırkiya gırse tenena kerde hira! W ezifa sımawa vırene, nisa dine xore reçe bijere, gune sıına ki nıka je dine tank, top u helikopteru sero mere war. Dısmemıne Tırkiya je more ko bray jü ree de bıqulotne ro. İtau dısmenu ra pak kere. Esmu samia soni ra tepia, hete Koe Muzıri ser vejime operasyone şehid Büsrev Kaniçeri. Na operasyone ma, name xo şehide mao lee zamone ita de verva Desımızıı do pero, deyra gureto. Gune her esker hazıriya xo nıka ra 38

41 bıkero. Çhekıme xo nnd bısevelmo. Heni bıkere ke, dısmeni bıteqiye, dosti ki bıreqeşiye. Na qeza mare bımbareke vo! Eskeri qesıme albay ra dıma ağme bene, hete dtmılce ser lerze kene u kıme jü reçe. W erte na eskenı ra jü Zazae mao de Sewregız o waxt aşxane alaiye de guıiyo. Eke raştiye pers kene, na qese albay neame ra cı. Çıke Sewregız u Desımıji axııi jü koke ra yene, jüınini ra düri niye. Na Zazae ma, hona lee eskeıi neame, hire qalıvi sovıme xo este ve werte şorvıke. Şorvıke nnd fışta lmre, dest-pae xo ki piy şüte. Do dıma eskeri lee ame, reste dunıke, eve pilune xora na şorvılce ve zovi werdena bine de ve koçıktı ver, naine ra nnd pize xo kerdo ınırd. W erdene lee qediya, albay hire rey reyna borazane xo cınıta. Na borazane ra dıma her qomutan, çıtur lee tu mali gorre ra vezena, kena tever, jü ve jü morena. Je dine eskerune xo tek ve tek morene, alaiye ra kene tever. Eskeıi eve cemsu, tank u toptme xora pia, bene reze hete Koe Muzıri ser sone. Tene lee şiye, cao lee cemsey, tank u topi nekıme cı, neşikine şere, uza de qomutani cemsu ra eskeru ane war. Endi ni kım e ra ko u gerisune Desımİ ver. Beveng xo xode vane, ala, allaaa, alllaaaa, allllaaaaaa, rae cene xo ver, vozene. Bıne salcil u bmku de phezne lee heşiyay pe, na ra ki je kesıke xo hard ra ğızğıznene. V ane, ha qudret, ya Allah, bısmıllah!... Endi eve na hal ra hama, hama lee bıı ese hurendia operasyoni. Onder şorvılca sovunene mezal nedana naine. Çıqa lee esker u qomıtan vejiye operasyon, naine peropia yek de dest esto tumonune xo, her jü hete ser vosto lee xore cae bıvine. Harde Dewreşi bıxenepne. Sipero ke nine xore diyo, her kes bara xo ser rınd nıqo, tıqo. Hete ra ki xofı.me "teroristu" ver je awreşi goşi kerde viti, nat - dote xode nia do, vınete. Gaffar gme xo lee qedeno, doıme xode hmendia vaşi ra dırnka mori qııfna, xo nae ra kerdo pak. Dırnka moıi kıl e verda ve lesa ney, eve na kıle ra nu vesno-pesno. Xafılde zırço, jivo, vato: - Wuuuyyy daaaeee ez vesune-pesune, merdzmeee! Na venge ney ser, eskeıi je cenge cihanie vıreni kune tewerte. Zırçene u bmene, jümini ra vane, termisttı qol esto ma ser, rew mevındere! N at-dot ra zıngiye kımara tufongu, endi je phephugi wanene. Pile na operasyoni (binbaşi) eve telsız xevere tafta dano waliye Mamekiye. Neyra dıına lci qomutane lee alaiye de mende, dinera vano: - Bulzske }ii ine, ero bulzske dzine cereno, tamam. - Bulzskejiiine, qesa tu ame famkerdene, tamam. - Rew mevmde! Dı-hire alai esker u cepxane burusne. Teroristu dornıe ma gw eto, werte adıri derime, tamam. - Tamam amefam kerdene, buluske jüyine tamam. İ heni kote tewerte, ala uza vındere! Gaffare Y ozğati ki tersu ver je ınirçıka deva, sare xo kerdo ve bıne sakili, zutılce lci thil kerda. Ey heni zono lee, eve na hali xeleşino. Şere şehid Kaniçeıi nezono ke qerqesııne adrese pers nekena! Na qerqesuım ra tae qalçe Gaffaıi ra sotrağ verene ra, cıra thıfleu dane we. Dırvetiu ver cane ney lee zon do, Gaffar her lee şi, venge xo kerdo ra berz u zırço: - Kes u kusi, qule haqi çino? Na mzlet kotio? Qomutamımm ez merdune!! Zırçaise neyra dıma, qomutano ke nejdi dero, eve telsız emır do ve eskere donne xo, hete ney ser rusneno. Şenıne qomutani qerqesuım ver, axııi zor-bela çhiv daı1e, xo erzene lee ney. Lambune deşti ney sero çerexne ke çı bıvine. Gaffar lese ra cor werte ci de, lese ra ceri lci werte goni dero, naleno. (Sıra ke qerqesuni gme ve cı, yoxro ke Gaffar sari ser gmo ve werte qeji;:ıliya xo ro) Ney kene werte batanya, guçılcune bataniade cene, bene xeyına qomıtani. Qajiye welati, ci u goni ra lee kene pak, dırvehme ney pisene tera. Dıma ki Qomutaı1 Gaffaıi ceno ve xo dest, endi hurdi, hurdi kımo ra ver, dano ve qeseykerdene. - Nero, tore se vi? S!fte ke, rew her çi heve ve heve bıvaze. Xora ez bızoni ke tu raşti nevana, qerqesıma peyene Id mıra wena. -Qomutane mı inam bıke!.. Haq vo ke, ez raşti vam1. Ma teyna ez ve xo ne, sıma Id vejiay tever. Mı tene vas hard ra quj7ıa ke xo neyra pak kerine,!ala na vaşi ez cer ra guretune xo ver vesnune. Dıma, tu ve XO ki zonena, qerqeszmi voray, ez bine dırvetm. Ez vajine vase na welati Id }e mılete XO teroristo. İsoni CÔ10 xo ver vesneno, pesneno. - Nero, kutıke na ver u vıradu! Dema ke werte de terorist-meroristi çine! Na honde qerqesuni ke vorc~v, nı/w tu vana, ni raa thal e ra ş iye, çıka? Tu hem xo, hem ki name na operasyoni xerrepna. Nıka ez wali u qomutani ra sa vajine? Sımara vanu,!aze xozzuuu!.. Rew mıre telsıji bim e. E ro, xora mı ke na tore verde, ez }e heri bızırrine. Qomıtan vıı ende eve telsıji xevere dano nat dote xo, adır bıımeno. Do dıma lci xevere dano Mamekiye, vano: - Bulıs/ce jüine, ero bulıs/ce dı ine cereno, tamam. -Tamam, bulzske jiiine, ame famkerdene. - Ters u xeğenia jii eskeri ra, ma ita kotime tewerte. Semk mend ke, koke jiimini biarime. Eke sıma hana esker ll cepxane nerusno, wa mere. Çtke ma peyser cereme ra. Tove haqi vo, nia serva dermani }ii terorist ke bıfeteliye, oncia ki nevinena. Ceng ruwale Ga.fj"ari ra vejiya. Gaffar ki na cengi ra bara xo gw ete, hete pey ra dll vetmo. Bulıske dı ine, ame famkerdene, tamam. - Nilca ez sa vajine. Sıma hao her çi kerdo mılameti. De be, mıre ne, çımesuro ke Anqara de 39 niseno ro, d erde xo deyre vaz e... 0

42 51-lalt ~a u 7-eknoloji Se e ndere fjjeno? Ha ş o Zımıstan çıqa çetın beno bıbo, peyniye de lamane wısari ver nexelesino ra. Hewri lee guray, şiiiye ke vare, cemede ağwe Ice dolıme bıjiya ra, endi vırendiya laseri nena guretene. Şopa laseri lee dolıme gıne de, zımıstani ze leoka dare qılaynena ra ll şanena xo ver, bena. Endi ne teng ll çinebiyaene manenaneki serd u şawat. Werte çand roja de ma honde nia da ke, dara aj do, tumi, deşti, koy biye ld1ewe. Kam çı zano, na çanda ll çand senio ke zımıstan ll wısari jübini de gulaşe cene. Hatani nıka, qet jü neşkiyene e bini berzo bıne XO. Feqet na glllaşa ne hurdımina hevala endi ze veri çetın niya. Ne senane peyena de hama se erziay jübini, wısar cade nınga zunıstani şamatneno ra. De, zımıstano feqir se bıkero! Endi vare nevarena, pllk nebeno, huşkaiye nena. Zımıstan endi teqete ra kewto, xore wısar ver de biyo vıleçewt. Tı vajc, qey nia bi? Yanc zımıstan qey endi zımıstano veren niyo? Çe zımıstani andere "global ekolojik kriz"i vcşna! Şıına nıka vane, ba bao no çıka? De vınderc, ez şımare hurdi hurdi qesc bıkeri. Hatani nae ra sed seni ravc, sere harda ra qasc ewroy "teknoloji" çine bi. Zımıstani, wısari, amnani, paizi, ge ebe pcrodaiş, ge e be haştiye jübini de derbaz kerdene. w eıic hard u asmeni de çı esto çino, ne çar hevala jübini de zc bıraa pare kerdi bi. Çaremina ki ebe hcsa xo qail bi. Dınya roja rojcne de, qoncanc ne çar hevala sero bi bi şen. Feqet telmoloji ke vejiya, cirantcnia ne çar hevala endi xenepiye. Teknoloji vırendiye zc meymanc de ğeribi amc. Hama se lee tae ca da nınga xo dest kerd be fesadcni u ne çar hevali vırday pc. Çağa ke 6 biliya perodaişi kewti bi, teknoliji e be fasale hardc dina fışt re xo dest. Hatani 6 beşare xo bi ke, her çi vcrdo ra, şiyo. Çarmina ki endi kewti bi bıne çüye teknoloji. A roje ra tepia, teknoloji bi ampae (sermianc) hard u asmeni. Koy, deşti, bmi jüver şana xo ver. Teknoloji- qet çiye ca de nevırda; koy qılaşnay ra, tumi kerdi phon, vırendiya çema gurete, goli kerdi züay, dari koke ra qılaynay ra. Çı sare şıına bıdajni, teknoloji dınya ser u bın kerde! no bcmı Tı vaje, no ondero teknoloji çıko? Bınge telmoloji çımeveşanenia. Aqıl u vere jübini de zewejiyc, cıra rad biyo! Donıantenia xode h on de şeytaneni nekerda, feqet eke tae biyo pil, destc xo çü guı eto, ver çama be ma u piye xo. Kerdo, nekerdo, endi pe neşikiye. Teknoloji ebe na qeyde biyo serıniane çei. Çıme teknoliji ebe çei ki ncbiyo ınırd. Nafa ki çım vırdo caanc bina. Vırcndiye dewa xo, peyjo welate xo, daera tepia ki welate bini. V ıle Dlzd merıki ebe na qeyde wertc sed sera de, sere barda ra çı esto, çinopera fışto re xo dest. Her çi ze qılma doy supıto we. Hana hana ki mırd nebiyo! Teknoloji çiye de heneno ke gere her çi zc vatena de bo. Be xebera de, gere sere harda ra muye nelewiyo. Teknoloji gere her çi bızano, her çi nas bıkero u her çi bıpemo. Gere qet çiye tari nemano, qet çiyc serbest nemana! Çıke serbestiye dışmene teknolojiya. Hurdmina ki jübini ra behemd xuye kene. Werte serbesti u teknoloji de dı ferqe gırsi este: Serbestiye de her çi hem kuno temiya hemı ki oncia jübini ra bınina ra. Feqet telmoloji heni niyo. Teknoloji de dı çi ke dolımc kewti temiya, endi jübini ra ncbmine ra. Serbestiye de hem waştene hemı ki newaştene esta. Feqet teknoloji de waştene teyna esta. Waxto ke waşten u newaştene jübini ra kewti düri, o çağ mejbureni kuna kar. Xora mejbureni ke dolıme vejiye, endi qimetc waşten u newaştene nemaneno! Gore hesabc ilmdara, insanane ze ma, na 2-3 milyon seıtrio lee sere harda rae. Wertc ne 2-3 milyon sena de, emrc insanteni de zaf çi nevuriya ra. Serbestiye de behemde biye. Dewleti çine bi, telmoloji çine bi, kes bıne eınre kesi de nebi, werte ceni u cıwamcrdi de ferqe çine biye. insana tar dene are, ebe de vere xo kerde ımrd. Yane insani weş u war bi u kefe xo ca de bi. Emre insanteni 2-3 milyon seni ebe na qeyde vcrd ra. Feqet naera 8.000 seni ave, çiye de henen bi ke, emre insanateni koke ra vurna ra. No "çiyc" reçberiye biye. Yere reçberiye, insani ze malc sevinalay her ca ra feteliycne. Feqet reçberiye insani zc mini jü cade kuyay. Se ke tı ostori bena cac de tawl kena. Wayire çiye biyaene, nıoı dene, pemıtene, qesekerdene, wendene, nıvısnaene; ne pera reçberiye ra kewti kar. Ne çiyane newiya çıqa vaje, honde haceti fışti kar. Her haceti, hacete de bin XO dıma ard. Roje ame, ne haceti heni bi zaf k e, emre tae insana endi e be vıraştena haceta derbaz bi. Yane nafa ki hastateni kewte kar. Hastateni lee vejiye, endi vırendiya haceta niamc guretene. Welhasıl, werte 6-7000 serra de, insani reçbereni ra amey, reşti sanayi. Xora sanayi her çi serhev (ser ra hata bıne) vuma ra. Endi haceti bıne emre insana de nebi, insani bıne emrc haceta de bi. Her hacete newi,!ete de serbestiya insana berde. Serbestiye ke e be na qeyde werte ra dariye we, endi mane insanieni nemend. insani ki endi bi ze haceta! Heya gele wa ll bıraa, telmoloji ma kerdime ze haceta! Emre ma endi ma dest de niyo, ma bime xulame "ekonomi". Ma bime bına mali, ekonoınisti ki biye şüane; se bıwaze, ma heni çıraynene! Roja ewroene de endi rınd u 40

43 xırabe çina, "zaf' u "şenık" esto. Telmoloji mara nia vano: "Çiqa tora eno, hande zafbıherine, bure, bışıme!" Feqet seba naera gere ma çiye bıkeme. O "çiye" xebato (karo). Xebat çıko? Xebat, hega çimten e, mal çıraynaene, vae vetene niya! Xebat emre de derg de "jü çi teyna" kerdena. Yane, tı gere 40-50 sene de her roj her roj jü saate de wurze ra, jü rae ra şore, hatani şan jü kar bıkere u şande ki on cia eyni saate de, eyni rae ra bere çe, eyni saate de rakuye. Emre insani ke nia ebe jü çi verd ra, o çağ insan her çi ye bini ra vısino. Şuna nıka vane "wa bıvısiyo, ma se beno?" Ez şıma ra vaji se beno: İnsan mexluqate de heneno ke, çağo ke insanane bina ra vısiya, o be xo ki insanatenia xo keno vindi. Teknoloji e be xebati ma jübini ra vısnayme. Ma ere jübini kerdime ğerib. Roja ewroene de, radyoy behemde, televizyoni erzene qırtıke, "intenıet" endi kewto her ca. Feqet oncia ki, qe waxte de ma qase ewroy ere jübini ğerib nebibime. Xebera ma her çi ra esta, ma her çi zanenme, feqet ciı ane vere çevere xo nas nekeme! Her çi vinenme, her ci heşnenme, feqet çiye "nekeme". Raşte Taqsimi de çen~ke de azeba delale kişta, makine vırdiye re jübini, 50 pia (mordeın) ınerdo, Afriqa de ğela (veşaniye) vejiya, Çeçenistan de insani ze pese ame sarebınnaene; qet ğeme ma niyo! Hete ra ne "xebera" ser keıne, hete ra ki çae XO şııneme! Cnıne telmoloji no be xuyo: Ha insana ne xeberi Ser kerde, ha kemeri. Çı ferqa XO esta! Telmoloji se ke ma nia insantenira fiştime düri, honde ki hard u asmen xenepna. Qet çiye de endi tham nemendo. Ne honde makina, raane asfalta, thiyara, fabriqa u "telefonane ceba" emana dmya berda. Çırtık u pııiıkane teknoloji, sere harda kerdo ze sılondi! Şenık mendo ke teknoloji asmeni ki qule kero. "Global ekolojik hiz"o ke mı qale cı kerd, no be xuyo. Eke ma xo melewnime, insan insanteni ra, dmya dmyateni ra vejina. Çıke telmoloji ostoro xeğo, ma ki aspare deyme! Tı vaje, ma şikime kaşıka teknolji ra raxelesime? Wılay raştia heqi, na mesela mesela de bekesa. Ewro ma endi ameyme cae de henen ke, neşikinme telmoloji xaftıla ca vırdime. Çıke teknoloji ze dımlee zeleqiyo mara. Çiyo ke esto, ma hana aqıle xo serhev taxayir nekerdo. Tae de ma hana hemde xo seroe. Eke ma cat bıkeme, eke xaineni nekeme, ı_:ja şikinme na rae ra vejime, xore reçe de teziye rakeme. E ma, be telmoloji beno? Qey nebo! Teknoloji hona domane vızer u pereo. Emre insanteni 2-3 milyon seni be teknoloji verd ra. Hem vere XO mırd bi, hem kefe xo ca de bi, hemı ki insani serbesti bi. Gele wa u bıraa! Hard u asmeni cara mare thamakareni nekerde. Her çiye xo made pare kerd. Sere barda made dırxısiya (dırğenia) çiye nekerde. Feqet ma bebexteni kerde! Ma hard u asmen xora mıradna. Gere ma na mıxenetenia xo endi ca vırdime. Hona ke waxt waxti ra neverdo ra! D Çıme: Ateş Hırzısı, Sayı 10. No meqa/e ebe izna bıra Haşe Dızdi ame g1rotene. 41 MEBERVE BUKO, Van, pasa m1w bel/da yeno comeniiye fek ra vejina jü qesa de xere /lt/ eberve, çe na m', meberve! Van, pasa aı1w beffda /ll{[ sare nebtiillejle je mal u gay Meberve, bıraza, meberve! V ane, pasa amo adır nekene isoni esket u mereku de Meberve, wereza, meberve! Vane, pasa {[1110 endi sungi nekene domonu zerre mae de Meberııe, bıra, meberve! V ane, pasa amo böıo ramani,,jin düdiigii" do pıro,ej"veto ma qırr nekeno top u tıfongu ra Meberve, cirane m', meberve! V ane, pasa amo top ke domonu ma verva ct şime tersa mı mara lıerediyo mesımo qewa tlıole bulose, cıre beme sıte miya şiae bel/da xelesneme jii-dı domonu A vryeke ma endi tever bryene rap u tap, plıoşti ser day ve ma ser çever u dmi MEBERVE! Eskere pasayo Z1rrçeno Tırkiyo fmnnekeme, sa vano Dest u pae ma gire day rapoçi kerdi berdi vere deri Meberve, buko, meberve! Heştiriymıe Jıo pak ke! pasa Jıers biyo mırozmo mara melıered(vo cor tap de nişto ro durde ra ismıi moreno Meberve, bu/w, meberve! Meberve, çem1 m', meberve! Vane,pasa amo ben o ke ye no rame Ma restuıyme der u ciramt wa u bırau Zalım lıerediyo riye ho mara dezo yoxro ke pılane lıo zofberzo Dema diııa ma hata tlıa çenx{ya Endixatır 've to, buko! Pe deste waa ho bızp vere ho bıçame tijia sodıri Jıeştiriye to bırışiye uwa Mımzuri dawa lıo bıde Koe Dll'!.gm Bavay Vesneno in u adıre wela m ade H. Çağlayan Gağane 1999

44 "" ava re hem e Mu /lll l Yl Guman ken ke xebera zafıne gavare ke çheme Muzıı i sera vırazine, ebe nuste Celal Tumaiyo ke peseroka Dersimi de veciya "Munzur Yadisi ve Barajlar Sorunu", e taine ki ebe qeseykerdena dea Heşte Desımİ Kölni ra esta. Nuste Celal Tumay be qeseykerdena deranat xele waxt verd ra. Nia dan ke hona sebeta na mesela cae çiye nebiyo. Ya mılet hona tam neşiyo ser ke ebe ne gavara çheme Muzırio ke çewres çıına ra peda beno, ya ki hardo dewreşo ke tıro vereno ra, der u dore de keno şen, se beno, çıxa vurıno. Celal Tmnay gure xode ardo ra zon ke çheme Muzııi sero hawt gavari vırazine. Dı gavara dest kerdo cı, o jü serra 2000i de, o bin ki serra 2002ine de qedino. Be nine ki pilane phonc gavara vıraziyo. Mordem ke sero fılariya, vineno ke kara ne gavara ra zedeıi zerare xo reseno tabiyat u mılete ma. Ebe ne gavara gole heni gırsi vırazina ke ebe kiloınetrea hard bıne ağwe de maneno. Dıına ki ne a rmdekiya tabiyati, tore be tore çiçegi, vaşi, dar u ber u heywani ınanene, ne ki e ziareti. Sebeta jü gavaıi ki 15 kın çheıne Muzıri kene züa, ebe tunele boriya ağwe dem dane hete bini ser. Raa werte Mamekiye u Yacuğe ki darina we, rae de bine vıı azina, her ke şoro bena derg. K.ılmek ra ebe ne projea dewlete wazena ke parçe de X. Çelker welate ınae rmdeki werte ra wedaro, hazar u jü nndekiye bıne ağwe de verdo, ınıleti welat ra düıi kero, welate ma ebe na qeyde ma dest ra bıcero. Coka ma gerelee çıxa ke ma dest ra en o, handae na mesela her ca de biarime re zon, verba fend u dubara dewlete kar u zeraı e ne gavaı a bıdime naskerdene, phıştdariya nas u dosta be welatheskerdoğa bıcime ke na ğeletiye bıvındarnime. Ez zanena ke no kar kaı e de çetmo, qeweta mara tevero, hama cae xode vmdetene ra ki qe çiye nebeno. Kaın ke destbera xora çı ame, ae ke bıkero, axııi veng vecino, dina alem pe hesino. Keso ke vano ebe vengvetene çiye nebeno, ree vengo ke sebeta proja "Fııiına Yadisi" veciyo, e goş do. Çiye bıkero ke qe ne vijdane xo rehet bo! Yijdane kaıni ke rehet beno bıbo, inam neken ke vijdane alvaze ma Özeani rehet bo. Çıke qale ne gavara dewlete ra rew e ard bi ra zon. Özeani gegange yaraniye de weşe kerdene. Roce ma Desımİ sera qesey kerdene, Özeani va ke: - Lao qe meterse! Kes ke çiye mekero ki Desıın xo xelesneno ra. Teyna hete siyasi ra ne, hete debare ( eknomiye) ra ki xo xelesneno ra, beno dewleti. Heni beno dewleti ke dewlete bini Desımİ ver de dest kene ya, cıra ınınete kene, phıştdariye wazene. Jü pers kerd: 42 - Çıtur? Jüye de bin persa: - Ebe rotena tıftıka bıza? Werhasıl herkesi çiye va. Nae sero Özeani va: - Yındere ez fıhe xo vaci, hona şuna vatenane xo vace. Nia de! Heyanna dem petrol hmendia zerni de bi. Naera tepia ağwe hmendia zerni cena. Ağwa ke vanüne ki, harde dewreşi sero zafa. Zaferiya xo harde made vecina. Desım ebe ağwa xo beno dewleti. Jü va ke: - Ağwa ke vana, ena, verena ra şona! Özeani va: - Yere ağwe cenime, gol gıre danime.

45 Daınanina xode ma ebe pıq1ea u kemera gole heneni vıraştene ke! Jüye de bino ke tenena ınaşıqe tabiyatio, va: - Tı kena ke tabiyate Desııni bıvurne, ebe gavara, teknik u ınaldna xırabe kere. Xora dewlete veşnena bes niyo, nafa ki çiyo de nianen! - Özeani va: - Bıra Heq bone ke telmik lazım niyo. Ma ebe kemer u punea gol gıre daniıne. Maşıqe tabiyati va: - Heya, nnd! Hela vaee, tı ağwe ra çıtur pera qezene kena? Özeani va: -Ma ağwa xo roşeniıne. Eke perey neday, ma ağwe neverdanime ra. Jü Imya, va: - Lao, lao! Gol ke bi pm, tı se kena? Özeani va: - Teeww! Mı ki va, se vano! Ma ebe propaganda ınıleti organize kenime, her jü ke jü kundez, ya ki jü çemeık eına be ağwe ro, no kar ki hal beno. Heya, nıka ki dewleta Tırki be Hemilkana (Amerikana) hae wazene, çheme Muzıri sero gavare gıre de. Guınan ken ke qese Özeani heşne, eoka eeele kene. Bere, kare xo ebe xo bıkerime. Se ke Özeani vat bi, kundeze bıeeriıne xo dest, ağwa Muzıı i yagozime, beno ke bıxapiye, vaee, ağwa xo kemia, gavar gıre ınede. A rındekiya tabiyati bıne ağwe de memano. D Eyi kv waıvni. hvqa na pırojey de wayiri malomati bi. şikini inteneti sera ita qayt bokeıri: http://www.stoneweb.com/news/press/news980320.htm http://www.stoneweb.com K.am ke wazeno heqa pıroji baıraji de pen keıro ya ki protesto bmosno. şikino ni moırdemvki de ebe inglizki irttbat gni do: Mr. Thomas L Langford Executuve Vice President & Chief Financial Officer Stone & Webster Ine. 245 Summer Street Boston, MA 02107, USA email: thomas.langford@stoneweb.com B ıra Oncia zımustono Vore guı eto hardo şia Fereze ke qam u sılami 've era morru cı bır riye Govende gureta zarancu, wanene wanene Perpeşino çısme Khale Sıpi Qawune sera Kuo, kotio? Bıra! Tiji nevındena, yena, bemeremeta Xeyle ke vaze, weme hameta Asme pers kena Asme pırrphoncesa, bervena Qılatiu ra qılatiu cerena Ze ke muae dergusa ho fetelnena Bezna bıray kota ra ve viri Ondera Qawune de Kuo, lwtio? Bıra! Yisıza, dewre bewayiriye de dewa Qawune Bewayir mende vam u goji Ne Mamedo, ne Khekıl Cendegune ma wedaro, va ]aşer 've çağı] Ewro çond rojiyo kou ra bıray ceron, Ne bırr verdo, ne ki sakil Kuo, kati? Bıra! Ro Dersim, 20.07.1999 Ewro 'era çond rojiyo mı çiye diyo Hama, name nevanu Ça, çıra, çı, çıturi? Ez nezonu Mı vato Pers mekere, nevanu Hora heni Cane mı newazeno, nevanu Haq Haqo, nevanu Ne van u Belka tersenu, nevanu Belkia serm kenu, nevanu Belkia raşti nezonenu, nevanu Hama hama nevanu Mı qamena oncia nevanu Derdi este; ye vatene Derdi este; ye vatene niye Roe m, derdu pers kena Ye mı hurdimena ki niye Se kena, bıke, oncia ki nevanu Ro Dersim, 30.12.1995 43

46 l eve ~ lll l ra di vi Areker: Hamdi Özyurt hamdi@post.netlink.se http:/ /hem.netlink.se/~sbe2407 1/ Roce Divdiv u hevale XO şone ko ke dara are de. Heni ke kune biliya ıneselan u qesa, roc sero şono, beno tari. indi rae niane dewe ser. Oca jü mığara vinene. Xaftıla jü deve kuna verniya ina, vana:»şıına na tari de şone koti? Bere, meymane ını be, ş odır şor e!«v ane:»heya.«kefe deve eno ca, dıdanane xo kena thuj, XO xode vana, >ez nma emşo wena.<... Ne kune cıle, kune ra, haına Divdiv neşono hewn ra. Deve vana:»hey doınanene, kaın hewn dero, kaın heşaro?«divdiv vano:»ez heşara.«deve vana:»tı qey nekewta ra?«divdiv vano:»maa ını her roc na taw ra ınıre çıla sero haki potene.«deve XO xode vana, >thawa nebeno, cıre haka pocine ke xurt bo, ez ınırdiya xo burine.< Haka pocena, ana. Divdiv weno, xo keno ınırd. Deve vana:»de Heq rehetiye bıdo to, ma indi rakuıne.«tae maneno, deve ancia vana:»hey, do111anene, ka111 hewn "'"-- dero, kam heşaro?«divdiv vano:»ez heşara.«deve vana:»tı qey nekuna ra?«divdiv vano:»maa 1111 her roc na taw ra şiyene, ebe pırocıne ını re ini ra ağwe ardene. Ez zaf bi ya teşan.«deve vana:»vınde, ez şori tore ağwe biari.«deve şona ini, pırocıne cınena ağwe ro, se ke ağwe ro vecena, pırocıne bena thal. Deve kena ke pırocıne pırr. D i V d i k e no van o:»raurze! Ma xo raxelesnime, deve ke ini ra bero, ma wena.«pero pia urzene ra, re111ene şone. Xaftla eno Divdivi viri ke, bulura xo çe deve de xo vira kerda, hevalane xora vano:»şıına şore! Mı bulura xo çe deve de xo vira kerda, ez ceren ra, şona bulura xo ana.«revali vane:»meşo! Deve to pe cena, wena.«divdiv vano:»ne, wa se beno, bıbo. Ez şona bulura xo ana.«divdiv eno, kuno çe deve ke bulura XO bıcero, deve e pe cena, vana:» Tı ka111ta ş ona, ez to xore wena. Çiye eno aqıle Divdivi, vano:»nia de, ez tene zara, tı ke ını nia bure ki ınırd nebena. Mı bı ke zere jü çüali. Şo, jü çüye de qalınd bia, ını zere çüali de bıkuye. Tı 1111 çıxa ke bıkuye, ez hande bena xurt. K.ey ke ze golı Ice deva bi ore-ora 1111, tı bızane ke, ez zaf biya xurt. A waxt 1111 çi.ial ra vece, bure.«deve Divdivi kena zere jü çüali, şona ke çi.iye de qalınd biaro. Divdiv kardia xo ceno, cüali bımeno, cıra veeina tever. Şono golıka deve ano, keno zere çüali, gıre dano. Dıına ki oca ra reıneno şono. Deve ebe çüye de qalınd ena, dana çüali ra. Heni ke zaf dana çüali ra, bena ore-ora golıke. Deve vana:»tamam, tı nı ka bi ya xurt.«dıına ki çi.iali kena ya ke çı yakero, do pıro, golıka xo kişta. Çe ra vecina, hma re Divdivi dıına. Hama, Divdiv şono, reseno hevalane xo, pia 44 reınene, xelesine ra. D

47 Vacuğe ra jü sanzke Areker: U. Pulur pulur@gmx.de tip I Waxte dı pasae beno u bire lace xo bene. Werte ra tae kı vereno ra, pasa çıman na beno persan; beno kor. Nae ser laco pil sono le piye xo, vano: "Baba iznı bıdı mı, ez seri doxtore biari, çımane tu wes keri. Pasa vano:,lace mı, doxtor çımane mıre perey nekeno. Belki, hena kı hona nınga mı nekota cı, a herre ra çımane xora keri kı, çıme mı rınd bıre!" Nae ser laik vano,,ekı henio, izne bıdı ını, ez seri a herre to re bi ari." Pasa izne dan o laiçi. Laik kono rae. Sono, fetelino, çerexino, vişt roce sew u sodır rae sono. Axıri cae dı vecino. Xo xodı vano, 'piye ını koti bero ni herdu. Ez naca ra herre bıci, beri çımane piye xo rınd keri!' Endi laik naca ra tene herre ceno, peyser yeno suka piye xo. Y ele pasay mijdani dano pasay. V ane:,pasa, lace tu nou yeno!" Raştiye kı vane, pasa zaf sa nebeno, hama anciay pino. Endi laik hena kı xodı arda, beno keno çımane piye xora. Tene pine, haına çıme pasay thaba rınd nebene. Nafay laco werten yeno huzıre piye xo. Cıra mınete keno, izne wazeno. Pasa kı beno raji, laik nefındeno. Tedarıçe (tıdareke) raa xo vineno, kono rae. Hirıs roce rae sono. Ostoı e xora yeno war, vano: "İnam nekon kı piye mı hata naca bero. Ez na hene bıciri, peyser seri. Tae herre xodı ceno u cereno ya. Mılete sukı ra tae kı se kı laiçi vinene, sonexebere dane pasay. V ane: "Lace tu nou ama!" Laik herre beno keno çıınane piye xora. Ancia çıme pi nebene wes. Ni hali ser nafay laco qıc sono le piye xo. Vano: "Bao, ekı bena raji, izne dana sa, na defay wazon kı ez seri. Belki herra deıınane çımane tu vinon, ano." Pasa vano: "oğıl, dı bırae tüye pili şi; herı e arde, hama thaba çımane mıre perey nekerd. Tu koti herra kı çıınane mı yakero, biaı e!" Laik vano: "Se beno, tu izne bıde mı ree ez seri. Beno kı herra çımane tu bivinıri." Pasa endi beno raji, izne dano cı. Laik bı nıngana kono rae sono. Zaf sono, tani kı sono, qefelino. Sono yeniye ser dı niseno ro. Owka xo sımeno, nane xo veceno wenno. Tene pize xo keno ınırd. Tesaniya xo sıkneno, bıne jü dare dı meredino ra. Hewna sono. Hewne xodı jü khalıki vineno. Khalık vano,,sazadee mı, tu nia bı nıngana u bı meredisa thaba nekena. Neşiçina (neşkina) herra çımane piye xo biare! Ekı raşt kı wazena çıme piye tu rınd bıı e, mefındı, peyser so. Arra piye todı ostoı e esto, name xo Bengibozo, i bıci. Belki herdo kı nınce piye tu nekote cı, u tu bero uca. Bengiboz pe hire axurane tariyu dero. Yere çebere axure dı jü Areb pino. Tu kı dızdeni ni ostori tırena u ana sa, belki tu sere, hene biare! Laik xore cereno ya, peyser sono. Dızdeni Arebi vereno ra, kono axura piye xo. Sono le ostori, wazeno kı banco teber. Hama ostor nıngane xo sano herd, newazeno tey sero. Laik cereno ver ra, tey qeşi keno. Vano: "Wayire tu piye ınıno. Nıka çıman na biyo, nevineno. Jü ilace xo esto. Oi kı, herra kı nınga piye mı hona nekota cı, oo. Gereko ma na herre bıvinime, biarime!" N ae ser ostor ni dı kon o jian. Vano: "Ekı ını xodı bena, tae toz axure dı falan ca dı esto. İ toji bici heqbe xo kı! Tu kı ez veto teber, vaz de mı ser, çımane xo perocıne! Ni toji kı necena le xo, toi kı, eji kı serı ra beniıne!" Laik ze vatena ostori toji ceno erceno heqbe xo. Benokı tari, dızdeni ostori veceno teber. Se kı vazdeno ser, çımane xo cıneno pero. Ni zaf sone, tani lee son e, ostor vano, "çımane xo nıka yake!" Laik çımane xo keno ya, vano,,naca kotio?" Ostor ciab dano, vano,,naca cao kı bırae tüye pili hen e cı ra guret bi, ucao." Ni qeşiyan na tepia ostor vano, "gereko tu ancia çımane perocıne!" Ostor kono rem u laik çımane xu cıneno pero. Deyra raa kı sone, ostor vano "çıınanc xu yake!" Laik çıınane xu keno ya u pers keno, vano: "Naca sene herdo. Ma nıka koti diıne?" Ostor vano,,naca ra bırae tüyo wertein herre guret bi." Ostor ancia bı tef u dumana kono rae. Çıqa kı sone, laik wazeno kı bıareşiyo ya. Ostor eglı keno, yeno war. Tene owkı phısneno riye xora, niseno ro. Dee ser keno qarşi dı, sere jü kaşi dı çiye bereqino, pero sewle dano. Ostoı i re vano:,bengiboz tu naca dı fındı, ez dee seri, helı nu çıko bereqino." Bengiboz vano: "Wazena sa, so. Hama tu kı dee şiya, i çi bıcirey kı, mecirey kı posman bena. Laik gos nenano ostor ser, çiye bereqiay ser sono. Sono beno nejdi kı jü çeneka, roniştaiya. Yelegı gurıta pıra, tedı bereqina. Laik yelegı çenekı ra veceno, ceno xu dest. Qotmış beno, yeno le Bengiboji. Niseno cı, 45

48 kono rae. Zaf sono, tani kı sono, yeno vere jü bina dı vecino. W az en o kı na sewe, naca dı meyman bıro. Yeno war, sono zene. Sono kı zerre, museno kı na bina seraiya pasae na suka. Nu endi na seraiyı dı beno meyman. Pasa nire iqrame heneni keno kı, pers mekıre! Sazadı (şahzade) ni iqrame hewli ser yeno le Bengiboji vano,,pasay zaf deger da mı, zaf iqramo dı hewl kerd. Kerdena pas ay ser ez na yelegı xaletı don cı." Bengiboz vano,,xaletı rında hama, serba na yelege zaf xırabiye yena vera ma." Laik yelege ceno, dano pasay. Se kı lele pasay yelege vineno, sono le pasay vano: "Pasae mı, na yelege nia hente hewla u rındeka, ma eceb wayira na yelege çıtona, sene çiya? Be ma ni sazadi bıruşnime, serona çenekı tore biaı o." Pasa veng dano laiçi, vano: "Tu na yelege mıre arde, heq raji bo. Hama gerekotu wayira na yelegey mıre biare! Tu xora kı arde, arde; ne kı tu neaı de, sere tu don pıro!" Laik vano: "Pasae mı tu rınd vana, hama koti ra wayira na e bi ari. Kam çı zano, koti dera." Veroceraena laiçi perey nekena. Dee pasay qerar day bi! Laik texmın keno kı na bebextiye bıne sere leli ra veciya. Nae ser laik vano,,madem kı gerare tu qeraro, eji tora çiye wazon. Lele tu sero saane cenneti ra dı-bire tenu biaro! Baduna eji seri çenelee biari." Pasa lele xo ano le xo, vano: "Sazadı dıbire saane cenneti wazeno. Se kena bıke, tuya kı ni sau biare!" Lele, vatena xo ser posman beno, hama endi verd bi ra! Beçare, uo kı waştena pasay biaro hurindi. Sere sıma zaf medajnıri. Lele, bı zaf belana sono cennet ra sau ano. Hama sıto kı moa xora sımıto pırnıkan na aıno. Lele sau ceno, ano dano pasay. Nıka sıra sazadı lace pasay dera. Laik sau xodı ceno sono le Bengiboji. Niseno cı, qotmış beno, kono rae. Zaf fetelino, çerexino axıri vere seraiya çenelee dı vecino. W azeno kı sero zerre, hama thaba çeber-meber nevineno. Dorme seraiye dı yeno sono. Teseliya xo kı kona, sono le Bengiboji. Bengiboz vano: "Tu neşikina sere çenelee biare! Ni saane cenneti ra jü sae bıci, yalla, ya Xızır vace, berce cor. Dercenia çenelee nıka dest dıra, çiye dercena. Xora kı saa tu gına dercenia deste çeneke, dereeni şiçina sa, a waxt qarlı xo ver çeneke yena cer. Ne kı nia nebi, ma neşiçime çenelee pe cirime." Laik jü sae ceno, ya Xızır vano, erceno cor. Sae, deste çenelee dı dano pıro. Dereeni şiçina. Çenelee be hersa yena cer. V ana,,nu kamci qulo dercenia mı deste mıdı sıkıte? Laik xafılsız xıl beno, pey ra bajiçane çeneke dı ceno pe. Çenelee se kena sa, perey nekena xo rareynıro. Laik nae ceno erceno pe xo, ano seraiya pasay dı nano ro. Pasa kı rındeçiya çenelee vineno, nefındeno; wazeno kı herbi veyve xo bıkero, tey bızewciyero. Çeneke qebul nekena. V ana: "Hona waxte xo niyo. Sıma kı hemame piye mı şiçine, ane sa, ez o waxt to dı zewcino. Gereko hemame piye mı biaı e naca." Kam ano, kam neano? Vane, ekı ano sa, sazade ano. Sazade vano: "Pasae mı hemam ardene re ano, haına eji tora çiye wazon." Laik pasay ra çewres devu u çewres ostoru be bar wazeno. Pasa emır dano. Çewres devi u ostori bar bene, dine sazadi. Sazadı ni goligu ceno, kono rae. Tae kı sone, bengiboz vano,,nınga piye tu nekota ni herdu. Hento kı ma virri dero, tene herre bıci, berce heqbe xo. Zobinay, nıka jü gol u dı gırs yeno ma ver. Zerre ni goli dı ostoı e esto, keşi neverdano zeue goli. Tu ni goligu tek bı tek berce zeue goli. Ostoı e vecino zeue goli dı, ninan dı dano pero. Key kı ostor endi qefeliya, ma şikiıne kı waştena çenelee biarime hurindi." Laik raver devu, badunay ostoru tek bı tek erceno zerre goli. Her gerengı dı ostor vecino, ni goligan dı dano pero. Ninan na kes bı ostore zen e goli neşiçino. Pero zeue goni u golaser dı mane, gıne bıne i ostori re, xeneçine (xenekine). Peıüye dı, ni çewres devu u ostoran eke nemano. Bengiboz vano: "Nıkay sıra e mına. Hama u dano mı re, mı gon mian dı verdano. Ostoı e bıne goli ki gına bıne mı ro, neveşt ra, tozu kı tu axure ra guret bi, i bıphısne pıra! Ba xoy xo vindi ke!" Laik remeno, kono pe jü kemere, xo dareno we. Bengiboz kono zerre goli. Ni jübini cene. Dee purışine jübini re, dee gıne (gınene) bıne jübini re. Bı na hala veeine tebere goli. Hurdiminı goni u golaser dı mane. Bengiboz paskula dı bine dano pıro u ostoı e goli meredino berdi ser. Laik vecino, toji ra phısneno ni ostori ra. Se kı ni toji phısneno pıra, çıton beno sa ostor beno hemam. Ni endi ni hemami kase vere seraiye kene. Pasa vano: Endi hemame piye toi ma ard. Gereko ma veyve xo bıkime." Çenelee vana: "Raşto. Hama ez wazon kı raveri bı destane xuya sıma hireminu (pasa, lele u sazadı) bışüyi. Ae ra tepia xerweşiye veyve xo kenime!" Pasa beno raji. Hona kı ni nekote hemam, sono le Bengiboji. Bengiboz cıre vano: "Tu u tozo kı xodı ard bi, i toji ra tene le xodı bıci. Çenelee owkı kena yinan no, yi bene wele, sone! Tu nı toji 46

49 ra dızdeni beree zerre qurna owka xo. Tore thaba nebeno!" Laik ze vatena Bengiboji keno. Pasa u lele bene wele, sone. Laik dızdeni toz ereeno zerre owke. Çeneke owke kena laiçi re, haına laiçi re thaba nebeno. Laik daa beno rındek. Beno goştın. Çeneke ser kena laiçi re thaba nebeno, vana, "deına ez e tüyo. Xızıri tu ınıre naşib diyo." Badunay "tu e ını, ez e tüyo." Vana u puruşina laiçi ro. Endi sazadı u çeneke pia veeine teber. Laik niseno Bengiboji. Çeneke ereeno pe xo, eeno sono suka piye xo. Mijdani sona, resena pasay. Pasay re vane: "Laee tu nou ama, hemi le xo dey (ki) jü çeneke arda." Laik qı nexeeelino, hena kı xodı arda, ae beno keno çıınane piye xora. Herre se kı keno pıra, çıme pasay bene wes. Pasa dorıne xo re ser keno. Se kı le laiçi dı Bengiboji vineno, heni qarlı beno, beni qarlı beno kı, vezeno ra, wazeno kı laiei ro dero. Bengiboz vano: "Pasae ını, tu ça qarlı b~na? Ça wazena kı laiçi bıkuye? Tu endi biya koknn. Tora tepia ez kaıni re bıınani? Ez ni laee tore ınanon. Nu laee tu heqbere ınıdı yeno. Mıre u layıqo." Vatena Bengiboji ser, pasa vano; "Laee ın', na deqa ra tepia tu pasae na suka. İdare na suka ını tu biei xo ser! Pasa endi eınır dano, howt roeu u howt sewana veyve laee xo keno. Laik beno pasa, veeino texte piye xo ser. Endi ni resene ınırade xo. Heqi sıına bıresno ınırade sıına! "' '"' ÇİYE, DE Çiye de mı esto Çewres çıme ra gırino RoeDesımio Kami ke zona, çıko? MUNZIRO Çiye de mı esto Dı goli seroe Zu hewzo, zu kesko Kami ke zona, çıko? MIRCANO Çiye de mı esto Wayire neçaruno Dısmene goneweruno Kami ke zona, çıko? DUZGINO D Çiye de mıesto Cae cenguno, merevuno Pırre astuno, cendeguno Kami ke zona, çıko? LAÇO Çiye de mı esto Esto dare, kısto Pile welatio Kami ke zona, çıko? SEYRIZAO Ali Gültekin Serbestiya Koane Ma, Heşirenia Qule Ma Zu dewa koe Pıleınoriye de Kotune her111e zu kokıme Pers kerd 111ı eıra,,sen e to çande?" Vake, heştae, newae, seo, qe nezanon!. Biye çewt, a111e gose 111ı, beveng Iye ke seltane xo de viame ra, ine ra ınıre qal kerd... Vake, ez ke çeneke biine, na koane na boveri ra nu k' miy ç1raynene. Pöriine xortane devve qayte 1111 kerdene 1111 ki zu qayte zukeki kerdene. Nzka ez qayte kuline kon (biine heyrane ku/ine) ye 1111 zu çena 1111 qayte kena! Dewre heqio, kokımiye, bebextiye di; : : : : : : : : ; : : ' 1 -H 1 1 Pılemoriye ra jii mesela 25.01.99 Gıle koane Estaınoli ra Torne Geyali Uşhı Mesela Bava Gele Çüliye 1 : 1 : : i : ~ : : : 1 ~ Hete Çüliye (Pıle111oriye) de jü Bava Gel bi, ye dey ki jü here xo biyo. Roze here xo beno kokım, gıneno pıro, 111ıreno. Bava Gelı ki zaf kuno ra 111erdena heri ver. Dewu ra na xebere bena vıla. Ağleri ke beşine pe, vane "şime xatır gorınağiya (sareweşiya) Bava Geli", wazene ebe na qeyde ey bıqarne. Na xebere ki sona, resena Bava Geli. Hona ke ağleri neamey, Bava Gelo ke vatena xo zaneno, eeniya xo temey keno, vano: "eenık, ağleri xo de halete, çı-mi tey ane. Tı o taw herbina ine desta bije, eae weda, eke bıqariye, peyser mewaze" Sureo ke ağleri yene, kune zerre çei, tae tutın tey ane, tae seker, tae ki çay. Se ke xebere kerda jü, eenıke haletu ine desta eena, dana we. Qale heri ke yeno ra, ağleri vane: "Bava Gel, here to gever biyo, sare to wes bo, zerre o xatıre to, Heq weşiya xo to do.". Bava Gelıki vano: "Sıma weşi be, s ıma ki ınır e hurendia d ey dere!" " 47 Areker: Asmeno Bewayir Vatoğ: Hesene çe Uşene Keşki, Mazra Szlenıanu

50 s """ I s E Bi, nebi, o taw waxte Pexamberu vi. Loqman Heleimi wastene ke weşiye re dennan bıveno. Roze kut ra rae ke, merdene re çare sae kero. Hora jü kıta ve de XO ki na mesela sero bi. Sene vaşi ra, çınay re derman vejino, kıtave xode qeyd kerd vi. Oncia roze kıtave xo da bıne çenge xoro, şi ke, şero kou ra vaso ke merdene re çareo, cıra kero, biyaro; ame feke çhemi de vejiya. Kerd ke bover vışiyo, bıvejiyo ro ko; hama çhem lezge usari bi, neşikiya şero. Uza ververe çhemi de tene nişt ro, kıtave xo kerd ra. Remil de niada, hala çıtm bover vışiyo. Tam o sıre de Comerdi re bi ayan lee, hao senıle mendo lee Loqman H ekim şero merdene re çare bıveno. Civrayil rusna vıreniye, vake: "Hervina so, meı dene re çare diyaene kar u gure dey niyo! Kıtav dest ra bıje, i pelge lee merdene re dermane, cırake, b'erze ağwe! B'erze ke, va o şero na dawa ra bıtexeliyo." Civrayil kut thone de mordeme kokımi, ame, lewe de vejiya. "Ma ve xer di Loqman Hekim!" "Xer mende ve!" "Nia sona koti?" "Mı merdene re çare diyo, son lee kou ra vase dermani are di!" "Tı nezonena, dina faniya?" Areker: Hawar Torn.ecen.gi "Ma, çae mezoni! Zonaene re zonen, hama wazen k e eve na dem1an weşiya tae isoni hata qıyamete derg kerine." "Ma, tı ke zona, nae lee tı weşiye hata qıyamete kena derg, rıske kami wene?" "Rıske kami wene, bure, alaqedare mı niyo!" "Hıım11! Deme ke hen!.. Ya Loqman, hona lee rewo, tı be na dawa ra bıtexeliye! No kar u gureo lee tı bıkere, qe rınd niyo! Nino ro tayine!" vake Civrayili. Na qesey sero Loqman Hekim qe necera. Sae lee, qese na gos ra kut cı, goso bin ra vejiya. Hen XO dust de vake: "Nee! No dennano lee ını dos kerdo, gerelee biyari, bıcerevni!" Civrayili niada lee, Loqman Hekim vatena xora sono, qesa de bine pers kerde: "Ya Loqman, ilme helanete ra qeyr zovina ilmu ki zonena?" "Heya, remilestene re ki maharune. Remile lee mı este, hata nıka coru ğelet nevejiye." "Madem ke heniyo, remile b'erze, hala Civrayil nıka kotiyo!" Loqman Heleimi kı tav kerd ra, tene ke tey niada, vake: "Wey! Civrayil tıya!" Se ke hen va, neva; Civrayili perri day pıro, i pelge kıtaviye lee merdene re çarebere, day ağwe ro. Ağwe gureti berdi, o ve xo ki werte ra bi vindi, şi. Axıri ni pelgi ağwe berdi, cer cae hegae de cewi de veti. 1Na samke niajniya 1111 Heyderrze amnone J997i de nnre qesey kerde. Se1Ta 1998i de şiye heqiya xo. Eke di na xo vurne, 90 ra jede sen e xo bi. 48

51 Rivayete ra gore, şifa cewi na pelgune kıtave Loqman Heleimi rawa. Awa- nawa ke, kam ke nune cewi weno, beno rınd, kam ke ağwa cewi sımeno, cıra şifa veneno. Oncia ıivayet beno ke, na ilme kimya u remili gunde Loqman Heleimi ra mende. Ma niadime, hala Loqman Heleimi se kerd: Loqman Heleimi zona ke Heq na çi re raji niyo, kıtave xuyo nemezet da bıne çenge xoro, cera ra, tekıt ame çe. Ame ke çe, werte ra xeyle zeman verd ra, Loqman Hekim bi newes, kut roy ver. Cenıka xo o sıre de dıgani biye. Ame beıjine Loqman Heleimi de nişte ro, berve. Loqman Heleimi kıtav bıne balişna xora vet, musna cı, vake: "Helala m', hala gos 'ro mı serne, tora çiye van!" Vake: "V aze!" Va: "Na kıtavi bıje, cao de rınd de weda! Beno ke lazeke tora bıbo, mıra tepia raa ilimi ra şero. Name >Camısan< pane! Rınd pil ke, bırusne mektev, va şero bıwano. Axıri roze beno Ice, na kıtave mı eyre lazım beno.. O hata ke eve xo mewazo; ne na kıtavi cıde, ne ki qale kıtavi tey bıke! De endi heqa xo ve mı helal lee!" vake, dina XO vurne, Şi heqiya XO. W axt ame, ceniya Loqman H ekimi ku te ra, cıra lazelee bi. Name >Camısan< na ve pa. Camısan bi hawt serre, da ve medrese. Ses sene şi mektev, hama thawae nemusa. Peyniye de maylımu xevere de mae, ame Camısan guret, berd çe. Mae; tesela xo kote, Camısan re here berna, damamme dewe de nısna bın:, koliyıı. Camısan domanu de şiyene bın:. Şiyene koli kerdene are, here xo bar kerdene, pia berdene suke de rotene. Eve na tore tidareke çeyi diyene. Oncia roze alvozune xode tekıt, şi bın:. Tezeli re a roze ki şiiiye hen vore ke, bulıski hen est ke; Camısan ve alvozune xora zar-zor xo est zere esketi. Serde çiay, wast ke uza adır wekere. İ dormu ra tae kolimali, heji-meji kerdi top, adır kerd we. Çıme Camısani gına ra qile. Şi, bi ve pıro, ard ke biyaro adıri ser erzo, bıvesno, qile se ke fişte hewa, bın de donne solıke kııut, solıke berreqiye. Alvoze xo reşti, de ve ra. >Hew! Na sene solıka de nia rındeka!< vake, fişte hawa ke kupe bın dero. Eke ke kupe bıne dero, zere kupi ki hata vere feki pme hemgeniyo. Damani nethoı ay ke tham kere, Camısani ra vake: "Hala ree beçıka xo tafiye, no hemgeno ya ki çıko? Nebo ağu bo!" Caımsani beçıke fişte ta, tham kerd ke şireno, vake: "Lao, no hemgeno! Mevınde, şere qavu biyare, pırr kerime, berime, suke de bıroşime!" Damani voşti şi, her jü qave ard, hemgen kerd pırr, bar kerd, berd suke de rot. Roze hen, dı roji ke hen dewam kerd, axıri zere kupi de hemgen bi semk. Deste xo ke nerest bıne kupi, alvozu Camısani ra va: "Be, miya tora kındır gıredime, to roverdime, na qavu pm ke, bıde cor. Eke qediya, to onceme ser." Camısani va: "Heya!" Alvozune xo kındır guret, miya Camısani ra gıreda, o verda ro. Çı hemgen ke bıne kupi de mendo, ont cor. Kup ke kerd thol, sıra ke ame avoro-ontena Camısani, nayine weıie xode qesa kerde jüye: "Nıka ma ke ney b'oncime ser, no urzeno ra, vano >leto jü, ye 111ıno!< Lao bere, ma ney zere kupi de caverdime, bara ke kuna ey ki, werte xode barekerime!" vake, salıke dema sere kupi de, hen e kerde ser, tekıti şi. Tekıti ke şi, here Camısani ki koliyu ra bar kerd, mae re tey berd. Mexsuna [berqesta] vere mae de bervay, zukay, vake: "Camısan mara kut düri, cınawıri guret pe, berd qulva xo! Ho nde k e zırçaise xo am e go se ma..." Maa xuya feqıre nişte ro, berve. Hen berve, hen berve ke, bervais u zukais ra hurdi çımu ra biye kone. Camısani niada ke qese XO alvozune xode neverd; nişt ro, sare xo verda werte qorune xo, hen xora verd. Jede 111end, senıle mend, ferqe cı bi ke tene wele rışiye. Jü dımpıştıke kup lone kerd, hete dey ser ame. Pasna ne ro cı, dımpiştıke hezne. A lonıka ke dı111piştıke tıro ame, ae ra ree şer kerd ke, tene roşti asena. Xo-xode: >Na dımpiştıke mutlaqa dina roşti ra ama. Ez ke na lomke radi, tıro şeri, neşikiun veji dina roşti?< vake, neketiya [nezeliya] cı, lone de ra, xo 've roşti guret, şi. Endi ke jede şi, senıle şi, şi welate Sae Momı de vejiya. Niada ke her ca merg u mergalo, bağ u baxçeo. Tenena ke şi, niada ke werte baxçey de taxte esto, sırf zem u şem ra vırajiyo. Dorme de ağwe bel bena, hewze defe kena pm, defe leena thol. Camısani uza desturiye xo şüt, >aceva no cae kamio?< valee, şi taxti sero nişt ro. Taxt de lee nişt ro, qefeliyae bi, hen pa şi. Zaf şi, semk şi, xeyle taw ra tepia sızma vay ame cı, hesare xo bi. Hesare xo bi ke, çı bıveno! Eke k e am o mekane Sae Morru de vejiyo! Sae Mornı ki amo ke taxte xode roniso, Camısan hurendia xode diyo, mote cı beno. Xo-xode vano, qule Heqi koti ra amo... Sae Manuno lee vana; sare ra isano, lese ra ki morro. Eve usıl sıla111 da Camısani. Momme binu ki lifı eşti peser, dor111e de bi top. Camısani xo-xode valee: >Ya Heq! No tezele 111ı çae honde bi şia, to ez ardu estu weıie nayinu! < Sae Morru valee: "Beni Adem, tı xer ama! Meterse, ma tore thawa nekeme! Tıya lee ama, endi 111eymane ma say bena! No taxte 111ı, mıre hete Heqi ra icaro. Ez padisae ni 49

52 morr u ınılawınune. Heqi na taxte mı sıma ademzau ver qase raa hawtsey sene fişto düri, ardo naza. Nia de, oncia ki ez sıma dest nexeleşiyu! Meterse! Sıma, cısne aderuzay ra lee zerar ma negıno, mara zerar sıma negıneno" Nafa ard Camısani re sıfreo de henen na ro ke, Camısani com weşiya xode nedi vi. Eke xo rınd kerd ınırd, Sae Moını cıra perskerd: "Beni adem, tı ç111ay re ama naza? Kama, çıka, çı hewla?" Camısani, çı ke amo sare, cıre jü ve jü qesey kerd; zere kupi ra, -lonıka dımpıştıke ra ke çı tur vejiya ame, cm~ vake. Se ke hen va, neva; Sae Monu va: "Hey waax hey! Cae ma ki ademzay re bi eskera! O kupo ke tı vana, ambare hemgene ma bi, zonena? Endi nara tepia mare i ta ki rehetiye çina!" Camısani vake: "Meterse! İ -alvozune xore vano- nethorene şere cae kupi vaze. Çıke merdena mı ke vejiye werte, padisae ma ine erzeno ra dare. Na rivat ra i alvoze mı nethorene, şere hurendia kupi vaze!" Na vatena Camısani re Sae Mornı tenebi rehet, hama oncia ki vake: "Ademza qulo de dekbazo, eke hızono ke welate ma itaro, eve dek u duwara yeno, cae ma mara ceno. W axte de ezı ki ree kutıne ra ademzay dest, hama zarzor xeleşine..." Camısan tae zaman ke lewe de mend, cera vero, vake: "Se beno, mı veze dina roşti!" Sae Morru vake: "Tı be, na qesa ra omıde xo bıbırrne! Dina roşti tı nevenena! A qesa xo vira ke! Belxiya vane, laze de Uşene Zeyni bi. Uşene Zeyni padisae de Xorasani bi. Zaf zonağ u alımo de berz bi. Roze Kıtavo Pil ke wend, tey di ke >pexambere axır zeınani < axseno. Vake: >Amaena axır zeman pexamberi re xeyle waxt esto, beri na lutav bale cao de nnd de wedari!< Heniki kerd... Kıtava Pil kerd zere sandıqa şeınene, zere jü oda de dard we. Çevere oda ki zerze kerd. *** Jü laze de xo bi, name xo Belxiya bi. Belxiyay wend, bi zonağ. Piye xo ke dina xo vume, şi heqiya xo, ey padisayena Xorasani gurete xo dest. Roze ğezna piye xora ke feteliya, çevere de oda zerze di. Merax kerd, çever da ve rakerdene ke sandıqa de şemeı1.e teyra. Na sandıqe kerde ra, Kıtavo Pil tey di. Ney na kı tav guret xo dest, eve rozu wend, wend.. cae de raste qesa >axır zeman pexamberi< ame. Taz u taxte xo caverda, kut ra dıme ke >axır zeman pexamberi < bıveno. Çıxa ke feteliya, cae denedi. Peyniye de ame mekane mı de vejiya. M ıra mınete kerde, mı xatıre i pexamberi ra azad kerd. Hama ey ve xo ki pers da mı, ni seıii qewul kerdi: Seıie m111o jü; >cae ma keşi ra mevaze< bi. Seıie m111o bin ki, >hora ke axır zeman pexaınberi venena sa, ma vera riye xo pese dey ra ke, vaze >şefahate xo mara monm mekero!< bi. Nia de! Belxiya şi, dina roşti nediye, tı çıtu' şere bıvene?" *** Tesela Camısani kote. Uza, xeyle waxt lewe de mend. Xeyle ke mend, cıre bi qısawete, vake: "Ya Sae mı! Ma, o Belxiya peyniye de kata şi?" Sae Monu vake: "Belxiya ita lewe mıde xeyle mend, mıra mınete kerde, vake anı veze dina roşti. < Mı cıra va: > Tı dina roşti nevenena, hama eke jede wazena, be so falan ca de merge esta, weıie de ki heniye esto. Roza yeniye so uza xo weda, dı vosne qoçaği yene, uza beni sero dane pero. Vosno jü şiso, jü ki qero. Tı xo uza weda, >ya Xızır! < vaze, fıreqet xo b'erze phoştia vosne ş işi, o to vezeno dina roşti. Hama tı ke xo b'erze vosne qeıi ser, to hawt qati erzeno cer dina tariye, reyna dina roşti nevenena." Belxiya ust ra, roza yeniye şi a merge. Niada ke çute vosni amey, jü şiso, jü ki qero. Vosnu sana jümını, Belxiyay xafılde çınga vosne şişi ser da, vosne qeri xo kerd vera, guret Belxiya hawt qati bıne hardi ro berd... o neşi, >pexambere axır zemanı < nedi, dina roşti nediye, ma tı şere koti bıvene! Xore be, na mesela ra bıtexeliye, 'Na qesa >adenıza< mı hurendia >ademoğlu< de gurene; Zazakiye ceri ra g111 ete. 1 Beno ke kztave Tewrati re bıvajiyo. Jii vatene ra gore ki kıtave İnciliyo. 'Ez vaji, Hz. Mehdi re vano 50 Tel/Fax: + 49 (O) 69 54 80 19 1 irtıbat: TijaSodiri@t-online.d

53 Camısan!" Camısani venge xo nevet. Tesela xo endi dina roşti ra kote. Tene ke hen lewe de mend, bado vake: "Ya Sae mı! Ma, vosne şişi o hawt qat bıne haı di ro berd, peyniye de se bi?" "O şi, jü dinade vejiya ke, a ki je na dinawa. Şi lewe jü ağae de bi xızınekar. Jede ınend, keın mend, roze ağae xora vake: >Ağae mı! Ez amu, gınu' na dina ro. Tora rıza u ınınete kon, tıını veze dina roşti!" Ağay vake: >Kes to nevezeno dina roşti! Zafke wazena so falan ca de jü dara de merxe esta, >Zuımuda Anqa< vane jü theyre esta, yena her serre gıle a merxe ra haleni vırazena, sena Heqi leyru vezena. Morre ınuso ve cı, her sene i leyrune a theyre weno. Tı ke şere, a haleni bıpiye, waxto ke mon ame ke leynme dae buro, bıkise; belka a to vezena dina roşti. Zovina tesela xo her çi ra bıfıye!" *** Bi sodır, Belxiya ust ra, tekıt şi. Tire u tirevan guret, şi a dare pite. Çond roji ke mend, endi Heq bızono... Roze niada ke mone hao cero oneina ro dare. Qıştayis gına ve leyru ro. Hen qıştay, hen qıştay ke, venge xo şi peye kou de kut gose mae! Mae se ke qıştayise leyrune xo hesna, o hers ra kemera de xırxe gurete weıie penune xo: >No kamo, her sene yeno na leyrune mı weno, şeri pırodi, dewna keri!< vake, helme de ame, res te. A hona ke neama, neresta; Belxiyay tirevane XO ont we, tire de peye vıle moıti de sane cı. Se ke tire gıne peye vıle moıti, ınon cor de ğıra hardi bi, eıjiya peser. Zumruda Anqa ame ke o hers ra xırxa ke phoşti dera, kamo ke bıne dare dero, pırodo; leynı vake: "Dae pıro mede! Pıro mede! İ ademzay ma xelesnayme!" Zuım uda Anqa ae de xırxa xo bota este, ame lewe Belxiyay, vake: "Tı kama, ama na mırode mı ard lmrendi, leyre mı xelesnay? Tıya ke mırode mı kerdo, çıko vaze, ez ki mırode to bi yari hurendi!" Belxiyay vake: "Tı ke mı bıveze dina roşti, ınırade ını ana lmrendi! Zovina ınırade de ını çin o!" Zumruda Anqa vake: "To ez beter guretu pe, se vaji..! Bale so, ten e goşt u meske ağwe tey biya, penune mı sero ronise. Mı ke va >vesanu!< gost b'erze gııla mı, mı ke vake >tesanu!< ağwe gula ınıro ke. Mı ke boratı veta dina roşti; heya! Ne, ne ke neşkiyu to veji dina roşti; qeder şia! Belxiya şi çond liter goşt u çond ıneşki ağwe gurete, arde, ne ro perru ser. Eve xo ki penu sero cae xo guret. Zuımuda Anqa pene ra, biye ra berz, xeyle ke şiye, vake >vesanu!< goşt est gule, vake >tesanu!< ağwe kerde gule, axıri peyniye de Belxiya vet dina roşti." *** Endi omıde Camısani bmiya. Be taw, so taw, xeyle ke mend, vake: "Ya Sae mı! Peki Belxiya vejiya dina roşti, şi uza se bi?" Vake: "Şero, se bo! Şi suke de vejiya, uza xore feteliya, çerexiya. A suke de ki cıra "Seymur" vatene, jü Xoceye bi. Ey ilme helemete de wendi vi ke: >Heqi eve deste Civrayili niştaneo de more do ve Sultan Sıleınani. Sultan S ıleman ki eve qudrete ni niştaney theyr u thuri re, ins u cınsi re hukım kerdo<. Kuto sare ke, kam Ice na niştaney xo dest fıyo, dina u dare re hukım keno. Heşiyo pe ke Sultan Sılemani ke dina xo vurııa, theyr u thuru meiyte dey berdo weıie hawt deryan de, bıne jü mığarey de kerdo zere tawuta zerııene. On cia heşiyo pe ke, cae jü dare es ta, mordem ke velge a dare bıjero, bıne lıngune xora kero, sere ağwa deryay ra xışt beno, sono. Hama a dare doskerdene re ki gereke Sae Morıu bıveno, tey bero. Çıke Sae Momı ke tey berd koti, uza çıxa ke dar u ber esto, velg u vas esto, yeno ra zu ; çınay re dermano, eve xo fek vano. O Xoce amaena Belxiyay re heşiya pe, vost, aıne lewe, vake: "Kam ke mıde yeno; dar u ber, velg u vas tede made yeno ra zon! Kami ke velge a dare kerd bıne lıngune xora, ağwe cıre bena yorğuçe, o ağwa deryay ro negıneno! Haına doskerdena a dare re gune Sae M onu bıveniıne, tey berime. Some mığareye esto, moı e Sultan Sılemani niştane dey serowo, meyite dey ki uza zere i ınığarey dero..." Seymur Xocey Belxiyay ra vake: "Ez i mori con, tı ki sona cemale >axır zeman pexamberi< venena!" Yane, vano Ice, >kara to awa, ye mı ki na bo!< Mm u Sae Monu ki tey beno Ice, dar u ber, velg u vas tede bere ra zon; i ke çınay re dennane xo ve xo vaze. Xoce ki eve na tore a dare doskero, pelgune dae aredo, bıne lıngune xora kero ke, sere hawt deryan ra XO pano, şero more Sultan Sılemani XO dest fıyo. Axıri, Seymur xocey Belxiya fışt ra xo, şi. Hama Belxiyay verecoy Xoce da sondi ro ke, Sae Momı re thawae mekero. Peyecoy kuti ra tepey, şi... Xeyle şiye, eve sıt-, senıle şiye, ame welate mıde vejiye. Kupe o bin ki eve ağwa hengura sure kerdo pın, arde baxçe mıde ne ro, eve xo ki şiye o pey de xo 51

54 dardo we. Çıme mı ke gına ra kupu, mı merax kerd, ez şine, ını şer kerd ke kupe jüy de sıto, i bini de ki çiyo de suro. Ezo aqılsıvık! Nefse mıno tenık! Merat ınezal nedano ke xore wayir veji! Şin e, a ağwa sure ını kerde xo ser de ke, merate tırsore biya. Se ke hire ını şiyo, ez gıno zere kupi ro, Xoce resto, qapağe kupi no ro ser, gıre do, ez gureto berdo... Mı çıme XO kerdi ra ke, ezo zere kupi de hepısu. Mı zere kupi ra vengda, vake: "Lao sıma kame? Mı bene koti?" Seymur Xocey vake: "Tı qe meterse, Sae 111ı! Ma çi ye feteli111e, ek e ke dos kerd, to oncia peyser beme cae to!" Mı reyna perskerd, va: "Çıko, sıma 'ro çıki cerene?" Xocey vake: "Sere na dina de dare esta, mao ero dae cere111e. Wazon ke velge a dare aı edi, biyari bıne lıngune xora keri ke hawt deıyau sera raveri, şeri more Sultan Sıle111ani xo dest fıyi! Coka to tey beme ke, a dare dos keri111e!" Mı zona ke peyniya na lawatişi çina, xore venge xo nekerd. İmı ez tey berdu, fetelnune. Koti ra ke verdime ra, uza velg u vas a111e ra zon. Kamci dare, ka111ci vas, sene derdi re dennano; jü ve jü aıne ra zon. Vase vake, >ağwa ını ke bısıme, newes nebene, ld1al nebene; hata qıya111ete wes u war manene!< Haına nayinu gose xo nay vi jükek a dare ser, venge velg u vaşi nehesnene. Eve na tore, ez çewres roze bın u tıını ra fetelnune. Axıri peyniyedea raste a dare aıney. Raste a dare ke bi; dare ame ra zu, vake: "Kaıno ke velge mıra ağwe vezeno, keno bıne lıngune xora, o deryay sero xışt beno, sono; pıro negıneno!" Hevetune sabiyaişi ra Xocey nezona ke se bıkero. Desınde velge dare ruçhıkna, kerd çüalu. Çüali kerdi pın, cera ra ını, "De beso, kare ma ame hure! Endi to verdame ra!" Mı va: "Madem ke sıma 111ı verdane ra, bale 111ı hata welate 111ı bere ke ten e xere s ıma ki mı reso! ll Neyse, ez berdune nejdiye welate mı.. Se ke qapağe kupi kerd ra, mı çınga teveri da, cıra vejiyune. Vejiyu ke çı bıveni! Uyo bino ke lewe dero ki Belxiyao! Mı zona ke ademza tım bebexto; coru cıre tivar nebeno. Oncia ki cerı.ıne ra cı, ını vake: "Sıma bere na sewda more Sultan Sılemani ra vaz be, o mor sımare nasıv nebeno! Sımare gunawa! Cencenia xo telef me kere! Nia de, ma nata ke şime honde velg u vas, dar u ber ame ra zu, dem1ane xo vake, sıma ree gos naro ser? 111ıra vake: 5 Ez ı aji fli'soj'e ila de yena mane saravi ya ki sirkey. ".Jii duaıfa, na /11(1VC/1 de yena 1'0/ene. Nee! Vase vake, >ağwa mı ke bısııne, newes nebene, khal nebene; hata qıyamete wes u war ınanenel < S ıma qe gos narona qesey ser? Oncia nee!.." Bado, endi çıxaşi ke xoci vake, >hade, be peyser şime lewe i vaşi< falan, ını gos pa nekuya, ez xore şine, i ki xore... Camısani vake: "Ya Sae mı! Ma, ni şi, more Sultan Sılemani fışt xo dest, ya ne?" "Nine velge dare kerd bıne lıngune xora, xo na pa, deıyay sero xışt bi, şi. Zaf şi, kem şi, şi vere mığarey de vejiay. Niada ke donne xo gul u khulilıko. Her ca ra boa m isk e amberi yena. X oc ey hemen kı tav kerd ra, dua de isıne azeıni wende, kot zere. Hama ke niştane beçıka Sultan Sılemani ra vezo, ejdayire vejiya, feke xora kıle vozne ser. Xocey dua wende, adıre ejdayiri cıre kar nekerd. Cenave Heqi Civrayil nısna, vake: "So vıreniye kuye, Xoce more Sılemani xo dest mefıyo!" Civrayil aıne, zırça pa, o xof ra Seyınur xocey dua isıne azemi xo vira kerde. Xo vira ke kerde, kıla ejdayiri voz diye ser, Xoce vesa, bi wela adıri. Belxiyay peyser voz da, ame, xeleşiya. Nia de, ey riye >axır zeınani pexamberi< nedi, tı çıtur dina roşti venena? Be, a dawa ca verde!" Caınısani reyna pers kerd: "Ma, Belxiya se bi?" Vake: "Belxiyay velg kerd bıne lıngune xora, xo na pa, uza ra şi, kot düri. Aıne ınerge de vejiya. I-Ieniye sero oroşiya ra. Bi tari u muğurve, uza merl"rliya ra ke hewna şero. Tene ke ınend, niada ke tae mon u ınılawıni i donmı de vejiay werte. Tersu ver vejiya gıle dara de azgeliye ser, uza xo dard we. Mon u ınılawıni merge de bi top. Her jüye jü almoste vırte ra, donne bi roşti, i ki roşta almostu de merge de çerdi. Se ke sıpedi est, bi sodır; werte ra bi vindi, şi. Belxiya ki dare ra aıne war, dest u riye xo şüti, tekıt şi, koe de vejiya. *** Ey Camısan! Belxiya hiresey serro ke fetelino. Kınc u kol pa neınendo. Hawt deryan sera verd ra, şi şindore iklime Khalsemi de hete İstivatori. Şi welate ınelekune horiyu. Xeyle ke şi, raste jü baxçey ame. Niada ke tey hazar u jü meyve esto. Çıme xo gına ra sae, va k e >c ıra k eri, jüye buri! < Se ke des te xo kerd ra derg, saere ame ra zu, vake: "Saa mı cıra meke! Tı ki cısne ademzay rawa! Heq u Talay pile sıma Adem ceneti ra tever nekerd? Meyvune ma ancax hori-meteki kene cıra! 52 Sıma ne!"

55 Belxiya sas bi, uza ra hevena ke şi, raste jü horiye am e. "Ma ve xerdi!" vake. Vake: "Xer mende ve, ya beni adem! O çı thono tı kota cı, çı şifeto!" Ni ada ke her ca ldmlilıko, dar u ber reng ve rengo, pen ve perro. Bıne jü dare de nişt ro, xo-xode vake: >aceba no mekane kamio! < O sıre de venge de theyre am e ve gos. A voro dare ro niada ke, theyra de rındeka. Eke ke nişta ve gıle dare ra, habire zerre ra wanena. Hen neqeşiayiya ke, tı qayila ke mote cı be! O tewr de theyre ame ra zu, sılam dajümini. Belxiyay pers kerd, va: Belxiyay pers kerd, va: "Tı kama? İta çı pina?" Hori-meleke va: "Tı sene theyra de bımbareka!" "Heq u Talay ez tayin kerdu ke, ka111ci heti re jedaiye, Theyre vake: kamci heti re çinebiyaiye lazıma, cıdine. "Ez horiya Tawızewune." Belxiyay vake: "İta mekane kamiyo, nia rındeko?" "Çond seni tora şiye?" "Mekane Xızır Nebiyo. Nıka waxto ke vejiyo, bero!" Vake: Vake. "Dısey sene esta!" Belxiyay pers kerd: Vake: "Tı çıra honde zerre ra wanena?" "Tı qe name >axır zemani pexamberi< heşiya pe?" Vake: "Nee, hata nıka ez nameo de henen neheşiyu pe! Zaf "Derde mı ki esto ke, zerre ra wanon! Çıke cenet ra ke wazena, so falan ca, uza wae da mı esta, aera çarsey sene şi ya, belka a heşiya pe, tora vazo." Belxiyay qese horiya Tawıze nebıma. vetu, esüı i ta. Cenet i ta u ra tayena jede rındek vi." "Ez gegane çevere ceneti ra biyene tever, xore hen Belxiyay cıra xatır wast, tekıt şi. Zaf şi, tum şi, neoz' feteliyene. Son ke bi, cerene ra, peyser şiyene. Roze, çıxaş şi... V elasıl, şi koo de berz de vejiya. Ni ada ke on cia ke çevere ceneti ra binetever ke xore bıfeteli, jü horiyewa. Eke ke deste xuyo jü as111en dero, jü ki hard a111e lewe 1111, vake: > Wiy! Tı çı theyra de rındeka! Hen dero. Va, >Ma ve xerdi! Xer mende ve!< tek-teyna mefeteliye, 111ırena haa!" Mımerax kerd, va: Hal-deme jümini ke perskerd, Belxiyay vake: "Merdene çıka?" "Tı ita çı pina? Serr u sın e to çıke?" Ey va: Vake: "Merdene çıka? Merdene: Tora roe to vejino, tı 've XO "Ez 've e111re Heqi i ta nowete con. Thamara dinawa sona hard, name to pey de man en o; m erden e awa." hazare mı dest dera. Dıme pukelek u guveleke pe con "Ma, tı ka111a?" ke, zerar medere dina u dare. Gore ca ve cay, vao tejü- Va: ane vay dan. Berekete dina ken jede, ken kem. Kare "Ez Feıişteu, wazon şeri cenet bıveni. Tı ke 111ı bena mı ki nuyo." zere, to sero wanon, o waxt, tı ne bena klıal u ko kım, Belxiya na helemete re ki sas bi: >Hew! Hala na cere- ne bena newes, ne ki mırena." vune Heqi re niade!< vake. Horiye deste XO asmen ra Mı va: na ro: "No, kare deste mı niyo! Ez neşikin to beıi cenet. "Ya Belxiya, Heq u Ta la, dina alem de h ona zaaf-zaf Rama ben o ke morr to bero zere. Bale, şeri, ey de qale çi re wayiro ke ademza hona cıra beveng u bevazo. to bıkeri!" Hawt qati ser u bıne dina de çı esto, çı çino ison pe Xıtamqese cerune ra, nezoneno. Na hawtemena ser u bıne dina, deste made şine cenet. Uza, mı je hevıke sae axsene. Qudrete cenave Heqi nayine morri de qale Feriştey hewa ra vındarneno. Werte na hawt qatune ser u bıne ard ra. Bado morri re dina de new çerxefeleki este. Newemena çerxefeleki beno qurdesan, no dewrane xode çerexine. Dina sıma ki nayinu ra jü sono çevere ceneti de i saeka de sura. Serrune mı ke persena, çarsey serre Feriştey veneno. mıra şiya." Meger ke o Ferişte çık Belxiyay va: biyo, çık nebiyo? "Tı name >axır zeman pexamberi< com heşiya pe?" Guvelek 10 ve xo biyo. Vake: Xo morri re eskera "Nee, ez pe neheşiyu. Oncia ki, be-so, üılan ca de wae nekerdo. Guvelek - da mı es ta, ae ra sessey sen e şiya, belka a bızono." çevere ceneti de- kuno Belxiya uza ra ki bmiya ra, şi. Şi, jü mekan de vejiya. bıne zone moıti, hen ~--------------~-------------------------- 7 iklime Klıalsemi = ez vaji, lıarde Klıalsemi re vano. Klıalsem = yeno mane duwele, ya ki "lota"wa 8 İstivalor=yeno mana "ekvator"i 10 Tae ca u de "Seylan" ki vajino. 53

56 kuno cenet. Gure ınoni ki çıko? Ana Hewa re ra u olağe salıxdaena. Roze Guvelek oncia kuno bıne zone ınorri, sone lewe Ana Hewa. Heq u Talay dara genııni Adeın u Hewa re kerdi vi toınete. Mon vano [yane guvelek bıne zone ınoni. ra van o]: "Hewa Ana! Niade! Heq newazeno sıına na cenet de vındere, coka dara genımi sımare kerda toınete. Sımara raver ey [Heqi] jü qul peda kerdo, ey meyve a dare werdo, hanıko hireseyhazar seneo ke bıne a dare dero. Eke inam nekena, sıke to ke mıra esto; şime, tey qesey bıke!" Guvelek bın e zone moni ra xıl ben o, ine ra ra ver sono, kuno thone khale, bıne a dare de ıneredino ra. Ana Hewa yena bıne a dare, niadana ke ldıale hao uzam. "Tı kama, çıka, çıvawa?" cıra pers kena. Khal [guvelek] vano: "Ezı ki qule de Heqiyu! Hireseyhazar sene ra raver Heqi ez peda kerdu. Pedakerdene re peda kerdune haına, meyve na dara reze ki mıre kerdi vi tomete. Hama, mı se kerd? Mı gos ro tometiya dey ser nena, na meyve thaın kerd. Hao hondae seneo ke mıre thawae nebeno. ll *** Ana Hewa ki xapiye. Ae ki meyve a dare thaın kerd. Cıre ke thawa nebi, şiye lewe Ademi, aqıle dey kerd tari, >illa ketıki bere, na meyve ra bme!< vake. Adeın ki xapiya. Ame, ey ki o meyve ra thaın kerd. Se ke werd, taze sari pena, sare ra şi. Heq u Tala hers bi; Adem çevere tovey ra, Ana Hewa ki çevere rame ra, Guvelek ki çevere naleti ra, Morr ki çevere xısmi ra, ezı ki çevere ğedevi ra; ma pero eştiıne tever. Nıka ki ita xore na mekane Xızır Nebi pinu. A, hona qese xo nexelesno, uza de Xızır N ebi vejiya. Belxiya şi ve dest u lıngu. Cera vero, derde xo cıre jü ve jü vake. Xızıri gos naro ser, dıma va: "So sere ha koe sere ınade bone esto, çar çevero. V aze >Ya Heq! < bora ke cereme to ke qediyo, çaremena çeveri tore tedıma bene ra. Tı yena, ez to bon resnon welate to; werte qoın u qewule to. Ne-ne ke cereme to neqediyo; tore çeveri ra nebene. Tı gerelee hondaena şere bıfeteteliye, bere." Belxiya uza ra bmiya ra, gına ro ko, şi. Eke ke vejiya gıle koy, niada ke bono de çar çevero, uza gıle koy ra çıley tey vesene. Şi, vake, >ya Heq!< dest est çever, çareınena çeveri gaıne ve gaıne tedıına bi ra, Belxiya şi zere. Şi ke zere, uza xeyle mend... Xeyle ke mend, ame, deste xo da 'ra Xızıri. Xızıri no est phoştia astore xuye qırri, da ve ra. Belxiyay çıme xo kerdi ra -dayi ca, welate Xorasani de vejiya. Ya Camısan! Belxiyay honde ejat di; ma, tı çıturi dina roşti bıvene!" Tene ke mend, Camısani vake: "Ya Sae mı! Niade, çar çeveri cıre bi ra, ze ke Belxiya şi zere, cemale >axır zeman pexaınberi di!< Çae vana ke, >.. tı çıtıır dina roşti bıvene!?< Tora ınıneta mına, tı ını veze dina roşti!" Tesela Sae Moını ke kute, vake: "Tıya ke cısne ademzay rawa, tore ne tivare mı esto, ne ki tora xelasa ını! Tı ke sondi wena, tove kena ke suke de mevınde, hemam de ağwe xoro mekere, ez to vezon dina roşti!" Camısani vake: "Kıtave Pili sero sondi wen, tove ken ke, ne sıılce de vındeıi., ne ki hemam de ağwe xoro k eri!" Sae Momı va: "Bızone ke, cane to -je ma- biyo phalangın, tede belelcıno. Tı ke sıılce de ronise, şere hemaın de ağwe xoro kere, jüye ne jüye to veneno. Adeınzay ke to nia phalangın diya, cae ma rew-herey dos keno. O waxt sıma qule Heqi dest xelasa ma çina!" Sa e M onu axıri am e comerdi ye. V enga çute ınoıtu da, aıney, Caınısan!ona kupi ro berd, vet dina roşti. *** Caınısan tekıt, şi çe. Şi ke, maa xuya kokııne merax u qısawete ra biya kone. Vırare fişte jüınini ra. Maa xo pe!aze xo biye sa. Cemlee çae sa ınebo ke! Caınısan tam hawt seniyo ke vindibiyaiyo. Tene ke mend, Caınısani maa xon. _,ke: "De dae, ınevınde! Cıl-core xo arede, ma ita ra şiıne!" Mae va: "Ne bıko, ma ve na feqiriye kata şime?" Vake: "Tove bo, ez endi na hardu de nevındon! Be, harkerime şiıne ko!" Vake u lımdımine bar kerd, şi. Şi, koe de xore waree vırast, koti cı. Caınısani xore le de ağwe nene ro ser, kerdene genn, çaxe de kerdene xoro. Tae zaman uza hen weşiya xo ramıte. Veng u vaze çine bi. *** Roze padisae a sulce de derd u maraze vejiya. Khul u rışi lesa padisay guret ra xo ver. Padisay re dennan bi hesrete. Neçe doxtor u cerm ra feteliya ki, tey çare n edi. >Seyınur< vatene, xoceye bi; ey kıtave ilıne helemete wendene. Kıtav de cae wend ke, maraze padisay re goşte Sae Monu rınd yeno. Kıtav guret, aıne saraiya 54

57 padisay, vake: "Padisae m', derde tore derman esto! Go şte Sae Momı khul u marazune to keno wes! o ke ne bo, tore wesbiyaene çina!" Padisay va: "Ma, Sae Momı koti bıvenime?" Va: "Ma, o zoro çıko! V enga mıleti de, bi ya, tedine bınısne hemam, va ağwe xoro kere. Cane kami ke phalangın u helekın bi, demeke o hurendia Sae Monu zoneno!" Padisay telal da pıro, cae kes neverda, ard hemam. Hemam de ağwe de ve pırokerdene, hama keso de phalangın u helekın nedi. Va: "Kam mendo, kam nemendo?" Vake: "Filan koe de, falan lazek men do." Mordemi nısnay dıme, Camısan da ardene, vake: "Tı gereke bere hemam de ağwe xoro kere!" Camısani vake: "Mı sondi werdo, tove kerdo lee, ez hemam de ağwe xoro mekeri! Xore le de ağwe nan ser, kon genn, çaxe de konu xoro. Ez hemam-memam de coru ağwe xoro nelcon!" Peyniye de ınordemu zor kerd, Camısan guret berd hemam. Kınc u koli cıra kerdi. Kerd rut u rupal lee cane xo je ınoıru phalangın u belekıno. Seymur Xoce ame, vake: "To lee Sae Momı koti diyo, gereke şere biyare! Neana sa, vıle to dame pıro! Goste Sae Momı lee mebo, padisae ma wes nebeno!" Camısani se ke kerd, xo dest ra nexelesna ra. Berd lee vıle pırode, sare xo vera sme xo da cı. Camısani Seymur Xoce u tae mordemi gureti, berdi kup i ser. Va k e: "Ez na lona kupi ro [tıro] şiyo, mı Sae Monu diyo. Sıma ki ita ro şere, Sae Moıru bıvene, biyare!" Xoce Seyınur kıtav ard, na ve ro. Qulva k:upi sero wend, wend, wend! Honde niada Ice Sae Moıru cero gıra-gıra oncia ame ser. Eke vejiya ser, Camısani voz da peye dare. Sae Morru vake: "Camısan, xo peye dare ınesane! To sondi werd ke, name mı mede, mka ki çae voz dana peye dare? Tı bere, gune 111ı phoşti kere!" Caınısan peye dare ra vejiya, ame, berva. Axıri Sae Morru kerd phoşti, -heştiri çı111 de- hen tae ca berd. Sae Monu rae ra dızdeni vake: "Ez zonen lee to sare xo vera sırre xo do. Nıka lee ez berdu, 111ı sare bınnene. Tora vane, >be sare bıbınne, ma ki bıpoji111e< Nebo nebo, tı mı sare bıbımıe! Vaze >mı hondae ca kerdo phoşti ardo, sıına ki sare bıbmne!< Xoce 111ı sare bımıeno, o waxt o beno qetil, ez ki bon seyid. Mı keno xağ ve xaği, nano ro ser, gireneno. Sorvıka vırene dano to, tı nebo bısııne! Vınde Seymur Xoce ve xo bısımo. Kefo vıren ağuyo. Kefo peyen ki dennano; kam ke bısımo, dina pero yenara çımu ver; ben o je Loqınan H ekimi." Sa e Moıru guret, berd... Sey111ur Xocey Camısani ra vake: "Be, sare bıbııme!" Vake: "Nee. Mı Sae Momı hata ita kero phoşti ardo, sıma ki guııe sare bıbırrne!" Teseliya Xoci kote. Xoci berd, Sae Momı sarebınna, kerd bire xaği, est ve zere ley. Eke kel ame ve pıro, giriya; kefo vıren kerd tasıke, da Camısani. Camısani vake: "Hona suro. Uza rone, bado sımon!" Xocey kefo peyen ki guret, kerd tasıke. Uza na ro, 'ke serdın bo, xafılde jü ame, [Xocey re] vake: "Padisa venga to dan o!" Seymur Xoce ust ra, şi lewe padisay, va hala se vano. Camısaıı rest, a tasıka peyene gurete kerde xo serde, bi je Loqman Hekimi. Dina tede ame ra çnnu ver; her çi axsa, cıre bi ayan... *** Bado Xoce ame. Ame, se Ice tase kerde xo ser de; hen hurendia xode mosa, taşele bi. Xoce lee taşele bi, Camısan goşte Sae Morru berd, da padisay, ağwe ki kerde pıro, padisa bi wes. Padisa lee bi wes, her heti re sılaiye rusne. Mılet ame qon ve qorr nişti ro, werd, sımıt. Camısan ki eve haletu, eve zenı u şemu kerd pırpang, kerd dewleti. Padisay: "Tı lee çı wazena, xore ey dıma so!" vake, Camısan verda ra, kerd serbest u serveroz. Camısan bi je Loqman Hekim i, her çi vere çımu de bi eskera. Tae çimi-mimiye xo guret, tekıt ame çe. Ame Ice çe, maa xora vake: "Dae, o kıtavo ke ınıre piye mıra mendo, hala ey ınıre biya!" Mae şiye, kı tav vet ard, da cı. Camısani kıtave piye xo ke wend, taena ilme helemete cıre bi eskera... Endi ser u bıne hardi zomtene. Dar u ber, velg u vas cıre amene ra zon, kamci derdi re dennane, eve xo cıre vatene. Camısan guııde xode hen bi vi alim o de henen ke; ilm e simya, ilme kimya, ilıne helemete u remili rınd zomtene. Name xo vejiay vi dina-hoınete. Hama peyniye de ey ki dina xo vunıe, şi axrete. Eve xo şi, hama name xuyo namdar mend. 55 Samlee şiye xoro, sıma ki bımane mare! D

58 Vejiyaişe Tiji ra kıtabe newey: Bıza B ava Kıtave ke nejdi de vejine: + Samed Behrengi: Jü Şeftaliye, Hazar Şeftali (Hekata Domanu) Çarnekar: Hawar Tomecengi Roman. Çarnekari: S. Çiya&X + Koyo Berz: Bege Dımıliyan (Çermug u Sewregı ra Tarix u Mesele Khani) Meme Koekorta: Reuka D oy (Reqasa [Varto] ra mesele dewe) ~ +Efendi YIIdız: Vilike Usari (Sanıka Doınanu eve resmune deşti) Çarnekar: Hawar Tomecengi ca ma... PF701240 D-60562 Fıra.nkfuır't/1\A. Tel./Fax: -+-49 - (O) 69-54 80 1 9 1 2 e-iviiail: Tijasodiri~t-online.de 56

59 Lawı/w cfirene ser: Piye A1exbu!a qol111d ıvaşto, çeneke Bava Şii!o i neda. Şiikl i pire xo kerdo werte, va to, ez seane, pe re 1111 çine qo/md bu/i". Pir k e şe ro pi de qesey kero, sona çeneke XO re wazeno, qo/md dana, çeneke dane piri.. Hewa Bava Şiikri u Mexbula Gomosuro, Gomosuro, Mexbula mı felek bero sare piye to buro! biyo ma vıle nı, vıleşikiao piro! piri riye zeweji diyo riye aze neri meveno, bımıro geme astore Mexbula ra aıno, gureto bırae xo Dewreso xebere ınaı e bero, vaze,bava Dewres zaf neweso" çewres derece ra newes bo Sıleınane Baği gosu ra kherr bo Meme Lole bılerzno Uşen Ağae Xatune sare bijero xoee Dewreşi ser ınereso deste Mexbula ra cion pia same verve dewe ma ke ınerdime ınezela ma bıkıne, ma bıkere zu mezele Qeyde: Çe Pori ra Bava Şüluiye Çüliye (Pılemoriye) Vatoğ: Çüliye ra ApMemed Ali Cıme: Miandonıke ra çena Memed Ağae Geyali Sultane ine, MA nia bekes verdayme SIMA, az u uze MA Zerrevesaiya MA Bere teare, sıxlet be! Endi her çiye MA, sımare emaneto 'Vas bıne kemere de nemaneno!' Hazarserra newiye, dina alem re haştiye mazlumo re serbestiye tey biaro! ]ü kose de ki Kırmaı1eiye ze xo, eve renge xo heni helekın bımano Ekrem Mikail Aslan Age ra is Mezeıe Xılemale Ma Çine Kırmanciya kc ma Alınanya de meite lace xali dard we, maa mı ey ser şiaıi vati:,heqo, tı tene sebır bıkere, geneane ma ita mekise, herde ma çino, welate ma çino!" Tengiya mae, tengiya de telmasa. Meite xo herde xo berdene, kerde tomete. 38 de, iye lee pey de man di, oncia peyser bostane so ramıti. Nıka a desteb.eı:a isani çine. isan lee şi, Se lee pilane Çini mekuye; xora lee ı"'l1"~' '11 rao ke bederman niyo; Meine bunte Heimat! Als wir in Deutschland Mutter Totenldage:,Gott, li ch en ni c ht hi er sterben,. d,mrııhiersin.d Schmerz ist sehr grol\, denn., unsere Toten in der Heimat zu beerdigen!" Im Pogrom von 1938 fıelen sehr viele Menschen. Aber die Le benden kamen danach wieder zurück in ihre Dörfer, bauten Hauser und Giirten. Heute İst das nicht möglich, weil unsere Dörfer entvölkert sind. Ja, wenn die Menschen weg sind, dann verliert auch die Erde ihre Zauberkraft und dann kommt die Angst. Wie ein chinesisches Sprichwort besagt:,wenn die Erde geht der Mensch bleibt mache dir leeine Sorgen, aber wenn der Mensch geht und die Erde bleibt damı gehen beide verloren." Daher İst das Auseinandertreiben unseres Volkes unsere gröl\te Sorge. Aber wir sind heute nicht ahne Mittel, das Problem ist nicht ahne Lösung. Die Lösung i st die Rückkehr. :(-f-1-!!--~--+: -+1-i:+! +-' +1-+:-i:++++-i--::R: 4+-H : : : : : : : :-1+1-H-+-H-l- 57

60 ORI lll İtıqate ' Desımi de Gore itıqate Musewiyu, roce Heq Hz. Musay veneno, wazeno Ice i qewma israilu re bırusno. "Ama Musa ciab dano (Heqi) vano ke, ma i eve mı inam nebene ke, gos ro qesa mı ser nenane, tersıne, mıra vane, "Heq tora neasa!" Heq ira vano: "o çıko to dest de?" Vano ke "saboka". Vano "ae berze hard!" Eke ae erzeno hard, saboke (çogane) bena more, Musa tersu ver cıra remeno. Heq Musay ra vano: "deste xo derg lee, dım ra pe ce!" O ki deste xo keno ra derg, tey ke pe ceno, zene deste dide uncia bena saboke. "Eve nae inam bıkere ke Heqe ld1alukune to, Heqe İbrahimi, Heqe İshaki, Heqe Yalmbi tora aso!" 1 Ma ni qesi Tevrate ra guı eti, wendoğe delali. Çıtur ke zanino Hz. Musa, eve qudret u leerameta ke Heq dano saboka di, na saboka xo ceno ge-ge erzeno vere Firauni bena more, ge-ge dano çhem u ağwu ro, ni bene zehir, ge-ge ki dano hard ro, Mısır de meşi ğılğıline, hazar u jü neweşi bene peda. Eve na kerdena xo wazeno ke Firauni biyaro zoni ser, yane Firaun bıverdo ke o qewma xo Mısır ra vecero. Ez zanu, nıka fıkre sıma zafıne ra bavae ke koune Desımİ sero saboka xo dest de bena more, ni bavau ra name zatine verene. Hem ni bavaune Desımi, serba menfate mılete xo, mılete bini pero pia eve saboka xora ceza ver nesanıte. İtıqate Desımi de xora fıkre de nianeni re ca çino. O sare Desımİ niyo ke duwaune xode "Ya Heq 1 Xızır, tı sala tern u husk teworte de mevesne" vano. Eke heniro, saboke Desımi, ya ki eve qesa bine ra çüye Desımİ çınay re lazım bene? Xora ke şikiayme, ma ki wazenime ke ciabe na persi re bıvenime. y ane eve qesa bine ra, ma nuste xode İtıqate Desımi_ de mor 'be ewliya sero vındenime. Mor, çıqas ke dine İslami, İsewi 'be Musewi ra waşt ke i zene u can ra wedare, uncia ki wena (hona) itıqate zaf mıletu de mordem şikino ki i bıveno. Tae inance ke itıqate xo eve zaf wayinı ane, mori bene duse ni wayiıune xode nane ro. Asya de en jede Hindistan, ira tepia ki Afrika 'be Amerika de no je tase aseno. İnsane ke mara raver ame na dina, şiye, Mun.zzr COMERD sewle na itıqate xo do ra eserı.ıne xo ser. Ni ki ewro insane na dina çım de ğezna kultiria. Mordem ke zıme Afriqa de qayte piramidune Mısıri beno, ya ki Amerika de pirarnidane Maya de niadano, taf na itıqati ferq keno. Anadoliye de ki qılatiye mıletune verenura tae pagi arkeologu veti werte. Ni cau ra jü ki nejdiye Urfa de cıra Nevale Cori vane. Vane, Anadoliye de cao ke insani en veren de mekan gureto, i cau rao. Naca jü page de, na page de verende ivadet kerdo, heykele de qafıke ama diyaene. Peyniya na qafıke ra hete seri ser jü mor vıraşto ke, gumano ke na heykeli ver de ivadet kerdo. Mordem naine ver de sas beno, maneno. 2 Na mısale lee ma day, nine de ki aseno lee, itıqate mıletu de mor hem mekano de zaf hira de, hemı ki zamano de zaf xori u veren de raşte ma beno. Yane no teyna itıqate de Desımıcu niyo. Ama çı esto lee, je itıqate her mıleti, ye Desımıcu ki hunde xo renge xo, hunde ki ferqe xo esto tavi. No çutır sewle xo dano ra İtıqate Desımi ser? Nıka bere folklori ra eve mısalu na mewzuati areste kerime. Çutır ke hale nusti ra ki aseno, mewzuyo lee ma naca cenıme ra xo dest, dı çıınu de daniıne are. Çımo veren de İtıqate Desımi de cae mori 'be ewliya ra çutır beli beno, nı nusneme. Çımo dıdine de ki z o b i a ewliya ra İtıqate Desımi de cae morı çutır beli ben o, anime ra meydan. 58 Nevale Cori

61 I-EWLİY A (JİARE) 'BE MORİ RA Qesa ke çüye ra biye ra, İtıqate Desımİ de en veren de çüya Xızıri yena ra mordemi viri tavi. Xızır eve çüya xo iye ke feqiıu re wayir nevecine, kokımu re wayir nevecine verva dine vındeno. Ya ki jü ke gına çığ ro, reseno imdade di, eve çüye deste xora dan o vare ro, ine xelesneno ra. Y ane Heqe Desımİ ne je Heqe Musayo, ne ki ne ki çüye deste di, je çüye deste Musayo. Vatena ma awa ke İtıqate Desımİ de heq 've neheqi, qebat u beqebati 've tern u husk jü kefe terazi nekene. İşte sare Desımi na çüya Xızn ia adıle sero "Çüya Heqi 1 Xızıri bo!" vano: sond weno. Ya ki "Mı tore çüye Heqi 1 Xızıri no ro ke..." vano: jü çiye dey xıravın ra peyser ceno. Uyo ke ez naca çüye Xızıri sero dekemenu, tam naca de name jü şairi ame mı viri, jü ki destana k e name xo k oto çar ko se dina, na am e mı vi ri... "Eınre tode nia hunde mılet esto Saboke 'be qanunu ra Zeusi day ra to dest ke pe ınıleti idare kere, bıçame bıçerexne. (...) Qae, tora vaci, na saboke sero sondi wenu ke, kou de dam ra bıı ma, gureta na saboke, nae ra tepia endi ae serone aze eıjino, ne jü pelge roina, ne ki çiçege kena ra, nae ra tepia, pelge dae, thale dae jü kardi gına pıro; gurete, berde. Nıka nae, aze Ald1au, iye ke eve name Zeusi heqe seveknene, i xo dest de fetelnene, ae. İşte na saboke sero sonde mı sond bo ke!..." 3 Ni name ğeribe ke tey mebe, mordemi beni zanıtene ke Desımıcu ra jü mare mewzuate de jü ewliyay (jiare) qesey keno. Ama ni çeküyu Homeros nusneno.. A no pire şaiıu esto ya.. iste o, nae ra dıhazar u phoncsey sene raver desetana xuya ke eve name "İlyada" nam do ae de. Tıvane lee Homeros anine ano ra Desımıcu viri: İtıqate made ki saboka Zeus i jiaı ge b iye... Dest ve dest dene juvini, pe ae idare kerdene... Ma pe ae heqe seveknene, pe ae qanuni aı dene hurendi... Ma ki ae sero sondi wendene, hey sare Desııni, çutır ke sıına "Çüya Heqi bo!" vane... Ma 've Homerosi ra yenüne teri.. Jüvin diyo, coku zene ma zafbeno sa.. Ama gerelee rabın rime.. Saboka Zeusia k e eve destana di bi ya e bediye tarix de ca verdanime, uncia xo çamenime gerçegane Desııni. "Ewliya", zone sare Desımi de eve name "Jiare" ki zaf nas bena. Ta vi hete itıqati ra zaf senık bo ki eve name "Tanq"ı ki qal bena. Nae, çığas lee ceme ca-vatene de pıı en ra vecene, ınıleti çım de cao ke itıqate dine de na cena, wena (hona) zafzafhirao. Ewliya eke waşt, bena more, niye bene mor, nine ra tae ki ge-ge bene gorgeçine; eke çiye Imya pa, cıra goni yena; eke qusıre kerd, çeo ke tey ra ca verdana, sona. Yane jiara de can u roya. Heni ke taine çım de qedere insanio ke dorme dae dero, ae dest dero. A, neweşiyu kena wes u ware. Yane je wayiru, ine çım de bena jiargiye. Cemu de bavay ae eve kılama heqiye zor bela vecene. Eke veciye, dılxe mori dera. Bavay de pe cena, dana hard ro... Ge-ge ki bavay pe cena çever ro, bena baca ra ana, baca ra bena çever ro ana... Uncia eve kılama heqiye, zar u zor, reca u mınete kene pıren. Pırene xo ki ya poste pheskufıo, ya ki leuraso keslco. Nine ra vıraşto. Eke jü serre qe cem e ca-va ten e nebi, ewliya ke pıı en ra nevete, o taw Newe Martike ame, cıra vecene. Vane, Newe Marti de hz. Eli amo dina, coku na roce de vecene. Tavi lee verende qırvanu kene, miazu pocene, heni. Na ke pıren ra vete, şüne. Na ağwa ke pe ewliya şüta, hem loqmewa, hemıki je ilaca. Nae ra dııne uncia eve dua u recau kene pıren. V eren de ustına çe i ra darde kerdene, nıka ki endi desu ra darde kene. Zobina ki her heşti de, sewa yeni lee ame, verde çılu nane ro; ge beno ke loqmeo de qıc, ge ki mize ya ki qurvane kene vıla. NAME TAE EWLİYAU (JİARU) Çeo ke ewliya teyra, sare na çei hete itıqati ra zaf bariy o. Xora k e nia nebiyene, nebeno. O ta w ewliya naca ra vecina, sona. Mewzuate nianeni zaf bi ye. Ber ve beri o ke qale name çandau çand ewliyau beno lee, na sevev ra ni çeu rabiye ra vindi, şiye. Ewliya ke karnci çe dera, ceme ca-vatene ki o çe de gıre dane. Yane cae "Tanq"i mordem neşikino ke bıvunıo. Eke vuma, o taw guman kene lee ewliya nae re razi nebena, çei terk kena, sona. Bava Dewres qale name jü ewliya beno, vano "na berıza berde, coku cıra xer nedi. Çena xo şiye, bırae xo şi, bırazae xo şi. Zaf cıra mordemi m erdi." Çeo ke ewliya teyra, mülıim niyo, yane ister ocağzade bo, ister xam bo. Xora na ewliyau ra tae tene, bava u dewrese lee weşiya xode kerameti vete, heqiye ra, ra nebmiye, ine ra mende aze xore; nıka ki çeune ine dere. Nine ra tae ki uncia bava u dewresune nianenu de talıvune xo, talıve ke mordem itıqat u inanc ra supe nekeno, ewro wena 59

62 nine dest dere. Tae ki uncia ni bava u dewresu de rayver u tikmu, ewro çe ninu dest dere. Zaf senıkı ki mordem nezano koti ra ame, çutır ame ya ki xo vira kerdo. "Tarıq"e nianeni ki este. Çee ke Desım de tey ewliya esta, hunde semk niye. Hama hama her dewe de, qender 'be mazrau de bile ki qe ke ne jül{eke yena diyaene. Yerende hete itıqati ra mısaiveni gerelee bıbiyene. Mısaive jü Ice çine bi, kesi eve çımeo wes qayte di nebiyene. Zaf rew ceme ca-vatene gıre dene, coku ewliya ki zaf lazım biyene. Tavi her ewliya ki eve jü name nas biyene. Ewro wena ki eve ni namu qale dine beno ra. Ma ni ewliyau ra name taine en jede lıete Erzmgan u Pılemoriye ra da are, ine sero çı zanino, çı ke vacino, pia naca de nıka nusnenime. 1-"Ewliya (Jiara) Bu/d" (Hete ra Tarıqe Cemia) No Tanq, vane Khuresu ra saboka Dewres Eylasia. Bava Hesene Kolu mare nae sero no mewzuat qesey kerd. Ma ni tene kenim kılm, heni naca nusneme: "V ane roce Dewres Eylas mali ver de beno. Cu e meymane yeno. No jü beg beno. Çena begi aqıle xo kerdo vindi, o ki derde daere dem1an fetelino. Name Dewres Eylasi heşiyo pe, coku mordeme xo 'be çena xo gureta, am o mekane di. S are çe i ra jü sono vere mali de xevere dano cı, vano: -Be çe! Raa dürira meymani ame! Dewres Eylas ceno dı vergu, keno şüane mali. Male xo vergu sero ca verdano, sono çe. Dewres Eylas ke derde çeneke museno, beno be hira vano: -Ya Wayir! eve saboka xo jüye çeneke de onceno. Xaftıla mılakete, dılxe kutıki de kuino ra çımune ni ver. N o van o: -oşt, oşt! çenelee ra na mılaketi fino düri. Ama saboka ni worte ra qılaşina ra. Çenelee desmde bena wes, aqıle xo yeno hurendi, lewe piye xode baqıl baqıl nisena ro. Ni sodır bene raşt ke şere çe, Beg vano: -Dewres Eylas! Maledinaçı wazena, damı to? Çıme di mal u ınılke na dina de nebeno. Saboka xuya şikiyaiye dano cı vano: -Ez thawa newazenu. Tı teyna na saboka mı bere, bilezıle cıke lee, sala meşikiyo. Beg saboka Dewres Eylasi beno, dano ostae, vano: -Nae bıce, hire bilezıgune zermenu cıke! Osta, bılezugune zernıenu keno hazır, ano keno saboke sera. Sere nine ano pe, se ke mıxe lmyno pa, nae ra goni yena. No sas beno, maneno; ama mıxi cıra onceno, sere bilezugu gıreneno jüvini ra, uca ca verdano, sono çe. Osta sodır yeno ke Bımbareke çina. Dewres Eylas nine re weseneno, vano lee: -Qe qısawete de memane. Saboka mı 'be xo ame çe. Ez raziyane, sımara thawa newazeım! Na saboka nıka Dere Balabanu de çe Bava Buld dera. Bavae Buki jüyo Khuresıco. Kunde xo sono, reseno Dewres Eylasi. Jüya sura, derga, bılezıgi tedere. Çe B ava Bu ki de zaf venga Heqi dane. Tae bavay na ewliya pıren ra vecene; bavay de pe cena baca (qulba) ro bena çever ra, ana; çever ro bena baca ra ana! Na, kami çım de bena more, kami çım de bena çeneka azebe kami çım de ki bena gorgeçine." 2-"Ewliya (Jiara) Çe Pori" (Hete ra Tarıqe Cemia) Bava Dewres nae sero mare nia qesey kerd: "Jiara (Ewliya) Çe Pori ge bena çıfte gorgeçine, ge bena mor. Çımane neçetenu de bena more. Colm nae ra vane "Jiara More". (Bava) Por leng bi. Na lınga xo yeme zen i ser amene. Ae ki (Bava) Por locıne ra berdene, baca ra aı dene. Sanıtene ro, "gım" dene hard ro. Venga Heqi ke dene vetene. Ae eve ağwe şüne, ağwa dae dane mıleti." 3-"Ewliya (Jiara) Gobırge" (Hete ra Tarıqe Cemia) Bava Dewres: "Jiara (Ewliya) Gobırge biye. Na çe Seyde Deme dera." 4-"Ewliya (Jiara) Kistimi" (Hete ra Tarıqe Cemia) Bava Dewres: "Jiaı-a Kistimi wayire xo Kırdaşiyo. Niştene na beçıke ra, herdene sere boni de, na locına worti de sanıtene ra. Ge-ge ki verdene ra, amene war, xer tey nemendene." 60 Bavae Qızılbeli vane: "Na saboka deste Dewres Murtezaya. No

63 ki sona reseno Khuresane Qızılbeli. Hewse Dewres Murtezay Auge dero. Auge 'be Kistiıni ra telewe dere." Bava Hesene Kolu ki vano: "Ewliya Kistimi ye deste Xızıria. vato: -Na çüya mı bıce, lmrendi de jü manga bıde mı! Manga gureta, çüya des te xo da." (Xızıri) (Khuresıce Qızılbeli nae qevul nekene. Vane, Bava Heseni koti ra ke no hesno, ğeleto.) Nuri Dersimi ki, kıtave xode Ewliya Kistimi beno, Zerdüşteni de resneno "Ahiraman"i. Qimete na fıkiri ma çıın de qe çino, raşt niyo, coku. "Ahiraman" mitolociya İrani de qomıtane ınılaketune xıravınuno; hukme tariye ni dest dero. Eke mordem İtıqate Desımi de jüyo de nianen ero cı fetelino, no Evdıl Musao. Evdıl Musa sono ra "Ahiraman"i, je di qomutane mılaketune xıravınu 'be hukme tariyo. Ma nustune xuye veremı de ki ni tene sanıt bi tever. Ewliya Kistimi hunde tanq u jiarune Desımi ra jüyewa. 4 5-"Ewliya Çe More Şiay" (Hete ra Tarıqe Cemiya) Bava Hesene Kolu na xusus de vano ke: "Ewliya More Şiay Pırdosur de çe Torne Api dera. Nıka xode berda Astamol. Na ki saboka ye deste Klım esana." Xalıka Gülizare ki qesey kena: "Moro Şia" name pire Kemıkano. Sondi ke wene vane: -Mora Şia bo!" Khurese Qızdbeli ki Ewliya Çe Mo re Şiay sero nia vane: "Bava Bavi vato, çe More Şiay Kemane. Ni ocağzade niye, ama havaeni kene; taxıına çe Hese Çlıali nine dest dera. Dewre Dewres Eylasi de aze Khuresane Qızılbeli ra dı teni sone çe ni. Ni çei nide kıramete vecene. Cenıke ana ke nun poco. Saci nana ro ke adır wekero, jü vazeno ra, lmgane xo keno bme saci ra, adır hngu ra vecino, cemke nun pocena. Uyo bim ki vazeno ra, deste xo keno şene xo vera, morane şiau veceno, zerre çei de, meydan de nano ro, veceno, nano ro. Peyco ni gınene jüvini ro. Jü vano ke, - Tı sala çe ınerese! No ke vazeno ra şero çe, vere çeveri de gıneno waro, mıreno. Kemıc hete itıqati ra zafbari beno. Ni beno, balıxe mesu de nano ro, vano: "naca ra daha pak ca çino!" Xevere ıusnene çe nine ke ni bere, bere. Ni yene, sone balıx de qayt bene ke ni arax do, bme lewu ra ki huyno. Nia ke venene, Kemıc neverdano, na balıx de dane we. Coku na çe ra "Çe More Şiay" vane. Ewliya Çe Moı e Şiay ki na çe dera." 6-"Ewliya Dewrese Qrci" (Hete ra Tarıqe Cemia) Hete Tercanİ de dewa Pımaşeli esta. Mazra Dewreşi ki na dewe sero marina. Ewliya Dewrese Qıci, na Mazra Dewreşi dera. Dı tenie. Hurdemena ki çe jüye Khuresıci dere. "" <JJ s ro bj) 7-"Ewliya Dewres Heseni" (Hete ra Tarıqe Cemia) Apo Ali nia qesey keno: "Ewliya Dewrese Qıci 'be ewliya rayvere ma Dewres Heseni jüvini de way bene. Ni ki dı tenie. Yen e jüvini, son e. Ewliya Dewres Heseni jü name xo "Ewliya Meleke", jü ki "Ewliya Sultane"wa. Dewres Hesen Areico." 61 8-"Ewliya Çe Sı/e Sadi" (Hete ra Tarıqe Cemia)

64 Mewzuate na ewliya ki uncia mare Apo Ali qesey keno: "Qaz 'be Sadi ra bıray bene. Dewres Hesene Xozati rayvere ninu beno. No çüya xo ceno xo dest manga keno tever. Talıvane xora vano: -Mıra çüye kam ceno, manga kam ceno? Sad vazeno dest, çi.iye cıra ceno. Beno zımıstan, no mal u gay keno xo ver, manga nevındena. No eve çi.iya rayvere xora jüye dano manga ro. Manga desınde mırena. Dewres Khakıl vano: -To çutır adır kerdo xo dest, nia feteli ya! Sad nae keno poste peskhfiye, dano we. Na ewliya, Ewliya Çe Sde Sadi hem bena mor, hemı ki gorgeçine. Bava Baqır ke Yinkoye de di-re rey cem gıre dano, nae pıren ra veceno. Bava Rızae Garşiye kuyno, zor vmdeno. Bava Bavı ki tey beno." 9-"Ewliya Çe Dewres Qemeri" (Hete ra Tanqe Cemia) Ni ki Khuresıce. Ewliya Çe Dewres Qemeri nine dera. Eke vecene venga Heqi dane, bavay çeveri ra bena, locıne ra ana, locıne ra bena, çever ra ana. 10-"Ewliya Çe Sey Memedi" (Hete ra Tarıqe Cemia) No jüyo de Bamasurıco. Cem de veta, çerang biyo berz, astari ase. Na ki bena more. Na Ewliya leyru ki vecena. More. V ere locme de vmdene, peyco bene vindi, sone. Hard lee lerzeno, her ca njino, teyna çe Sey Memedi nerıjino. 11-"Ewliya Ttzvazi" (Hete ra Tarıqe Cemia) Tızvaz dewa da Khuresana. Heyder Beg 5 qole nısneno, male Tızvazi bene. Ni ki sone vere Ewliya, vane: -Çı ke to dest ra yeno, bımusne! Arnnan beno. İye ke mali remnene, hawt mordemi bene. Ni mali cene, sone Bağıre het, Qeregol het. Xaftıla naca ben o serd, ben o puk pey ra vae yeno ni hawtemena cemedine. Tızvazcıku sone ke hawt verge sisi (Verge Kureşi) vere mali de biye. Ni male xo cene, ane. 12-"Ewliya Tadaiye" (Hete ra Tanqe Cemia) Bava Hesene Kolu vano: na ewliya dewa Gobırge de Çe Gırıki dera. 13-"Ewliya More Suri" (Hete ra Tarıqe Cemia) Na ewliya sero ki uncia Bava Hesene Kolu mara vano: dewa Xarige de Çe Ale Rayberi dera. Şix Memedane. 14-"Ewliya Pire Peji" (Hete ra Tanqe Cemia) Pire Peji Bamasurıco. Tersu vera Tertele Desımi de na ewliya beno keno mezela khalıke xo. Ni hete Qeregoli de Qayıxa Seydu de manene. Cao ke mezela khalıke di teyra ki, cıra "Mezela Çar Bırau" vane. Khalıke di naca de teyna niyo. No ke keno mezele yeno çe, qayt beno ke ewliya hawa ama çe biya more pıroşiya dare ro. Pire Peji ano ver de qırvane keno, wena na yena kuyna qılıfe xo. 15-"Ewliya Qızılbeli'' (Hete ra Tarıqe Cemia) Na ki Khuresune dewa Qızılbeli dera. Sare na dewe zor u qewğawa lee na mıntıqa de bena, nira zaf o nt. W orte her bi de bın e tazıki de men de. Dewe lee Desım de en veren de nısnay goç, ine rawa. Eve zor u zulm çe khalıkune xora eıj iv"' tefer. O ta w jü eskere na ewliya ceno, yar ra erzeno war. Peyco ama ra ma gos de ke, ewliya uncia veciya, ama. Raşti ama neama, ya ki nıka kotira, ma na sate nezanime. 16-"Ewliya Çe Ana Yemise" (Hete ra Tanqe Cemia) Na ewliya, Bamasunıne dewa Taseniye dera. Qedere na dewe ki şiyo ra Qızılbeli. Sare na dewe ki eve zor da goçkerdene, kerde ipalaiye. Çeo lee ewliya teyra, heralde lee Pılemoriye dero. 17-"Ewliya (Jim a) Ausene Sereni" (Hete ra Tarıqe Cemia) Xalıka Gülizare na ewliya sero vana: "Auseno Seren de Sey Mıstefa cem gıre dano. Bava koto, jiare ni cena, eve beçıka xo fetelnena." 62

65 CEME CA-VATENE DE EWLiYA ÇUTIR VECENE? Çığa ke ma vanime, ewliya ceme ca-vatene de vecene; ni ke tene areste kerime, zaf rınd beno. Mısaivi çı cene ra xo çımi ver, cem de se kene? Bava eve tarıq çutır rae ra sono? Ciabe ni persu mare en rınd şikino ke Bava Dewres bıdero. O hem hawtae serre ra coro, heım ki hatan nıka jede cemu de amo diyaene. Ma ira pers kerd. İşte sımare ciabe Bava Dewreşi: "Ceme Ca-Vatene de ewliya çutır vecene? Ez bavau, no ki zak i re mıno (eve des te lewe mı de jü nase ma musneno). Thamur cıneno, deyisu vano. Sıma ki ame mısaibane xode cae xo vane. Moreki vera xo nekerdene, niştane deste xo nekerdene. Kmce xo vetene jü pıren u turnan mendene. Kemerbest sanene miya xo. Zakir vıreniya dine dero. Sıma ki çar-phone zewncie. Deyisu vane, je sema usıl-usıl sone. Yene ita, vındene. Bava pers keno. Zakir delile dinuno. Delil ciab dano: (No pers u ciab eve zone Tırkiyo. Ma no nuste ke çama Tırki, çutır ke Bava Dewres mare va, ma heni ucka de eslo oricinal mısna. Naca de çarnenu zone mara ke, iye ke zone Tırki nezane, no ine sare kuyo ki.) Sare tode çı esto? Tace dewlete! Çare tode çı esto? Yazıye Heqi! Buriyune tode çı esto? Qudrete qeleme! Çımune tode çı esto? Roştia Heqi! Pımıka tode çı esto? Mısk u ambero! Feke tode çı esto? Lal u gewhero! Gosune tode çı esto? Seper u sıper! Miane tode çı esto? Kemer u bes to! Destune tode çı esto? Xer u şero! Zaniyune tode çı esto? Rukuyo Heq! Lıngune tode çı esto? Raa Heqi de menzil restenel Kami ke Heq va, Heq bısevekno ra! İ uncia heni sone. Deyişu vane. Jiare vecene, ane ağwe de şüne. Bımbareke vetene de zaf zor dene cı. Dene des ro, dene hard ro. (Bava) Por herdisın bi, kokıın bi; deyişe heneni vatene ke... Je nıkay nebi, her çi camenda şiyo... Sari o sıre jü qurıs çıralığ dene... Ez 12-14 sen i de bine. Qurvani sare bırmene, miaji ardene... iye ke cae xo vane, çıfte be çıfte yem~. Mısaib 'be mısaibe ra yene. Yene vere bavay. Na şekıl de bene çewt (Bava Dewres pau ra dare de vındeno, vıle xora hete veri sero bene çewt). Hurdemena telewe dere. O (bava) di-re rey keno - Bımbareke- pe vıli ra. Eke pero sıra ra veciay, nafa ki çıfte be çıfte meredine ra. Hard de, tever de. Nafa ki hard de hire rey dano miane ro, vano: -Aile- Mıhemed-Ya Eli! Tarıq altından geçene sorgu sual yoktur! (Uyo lee bıne tarıqi ra vereno ra, ira endi pers u ifade çino!) Dano pıro, çıfte be çıfte urzene ra. Heq göstermiş mekero, ye taine pıro negıneno. iye ke zene xo pak niyo. Se kene ke neamene miane, nia berz mendene ( destane xora musneno ). Kerd nekerdene ke, nekotene ra cı. Name Heqi bo! Ma nia di bi!" Ma naca de uncia wazenime lee jü detay sero vınderime. Çığa lee Desım de mıleto lee zone ma qesey keno ceme ca-vatene de eve ewliya bıne tarıqi ra verene, tae ocaği ki este ke deste xora "Pençey Ali" vane, hurendia ewliya re eve lapa xora lmne bme tanqi. Vacime, ocağa Ağuçanu nia kena. Na sevev ra Desım de kes were neno, xore kami lee itıqate xo 've çınay ra lee ardo, eve i ki koto bıne tarıqi. Ama taine ki waşto lee na huzıre sare ma bısane we, ine jüvini verde. Mesela Nuri Dersimi mara vano ke, ez 'be xo biyu şahide werenaise Pençe u Tanqi. Gore vatena di, aze Hacı Bektaşi ra Cemalettin Çelebi Seyd Ezize Ağuçamci ıra ki desteg u phoşti ceno, vano: ewliyawa ke bena moıre, nae ca verde, huırendia ae de eve Pençe bıkuye bme tanqi. Serba na fıkiri hete Erzıngani de Seyd Ezizi saneno raver, Elewiyu ceno bıne tazıki. Eve nae ki nevındeno, Nuri Dersimi ra vano: so Ewliya Kistimi bıce, bısıkne, ae de çı esto ke dara zelala. Ama Dersimi nae qevul nekeno. Peyco mılet ke nine heşino pe, veng kene ra xo, erzene ra xo ver. Cemalettin Efendi qayt beno ke no iş nebeno, cerene ra 63 Erzıngan ra, sono. 6 H-iTIQATE DESIMi DE MORi SERO ZOBiNA inance BiNi PERO PiA

66 Ma na nuste de hatan nıka çımo veren de İtıqate Desımi de cae mori hete tarıqi ra guret ra xo dest. Nıka wena ke ma neverdime çımo dıdine, wazenime ke ana raştiye rena biyariıne qal. Tarıq, Desım de eke ceme ca-vatene de vet, hatan cemo de bin jü ca de je hacete xo vira nebeno. O, na kare cemi ra daha raver, çutır lee sare Desımi eve zone xo vano: jü "ewliya"wa, eve qesa bine ra jü "jiare"wa. Heralde no itıqate dine zaf raver yeno lee, na qesa "tanq"i teyna zaf senıle iye k e bavaeni kene, ine fek ra ama zon. Ama ine çım de ki uncia raştiyo lee tarıq jü ewliya, jü jiare menda; i nira netexeliye tavi... Naca de xora mordem nae ki vaco lee, vao de henen na dewre moderni ra yeno lee, heyate insani nira biyo tebın u tesera. Cokuna ewliya ceıne cavatene de je vereni rew rew pıren ra nevecina. Endi mısaivenia lee cemu de eve dua bavau, eve tarıqi yena guretene zaf biya senıke. Ama ewliya heto xuyo bini ra, yane jiare biyene ra thawa vindi nekerdo. Ewro wena ki ewliya verdene duwa u recay biye senılc, ne ki qurvan u loqınu daene. Na tesbite xora tepia, mka İtıqate Desımi de cae mori, zobina tarıqi ra hete binu de ki sae keriıne. EVE MOR HUKIM MUSNAENE Eve mor hukım ınusnaene... Eve qesa raştiye, mori bıne hulani guretene.. Ge-ge na rivayetune Desımİ sero fıkır ramenime.. Fıhe mıra heni vereno ke, nine ra koka taine sona, resena dewre yabaniye... Wayirune sare Desımi ra Kimres niseno aslani (şer), je astori rameno.. Eve nae ki nevıneto, jü ki mor gureto xo dest, kerdo qamçi.. Moro ke her insan zehire dira terseno, i dest de biyo qamçiyo de bezehirın.. İtıqate Desımi de Khures wayiro de heneno ke hulune di vergu sero ki esto. Tavi ni vergi qılauze, Khureşi de feteliye, wena ki tae Khuresu de feteline. iye ke Desım de name Verge Khm eşi neheşiye pe, çine. V ere Khureşi şise, şiye ra vergune Qutbe Zımey, vıle de qeytano de sur esto, emır u hukme Khureşi dere. Gege ki vane, Khures nişto heşi, hes ramıto. insane dewre yabaniye o taw verve tabiyati de, verve heywane yabani de beçare biye. Mıı ade na beçariye sewle xo dana ra na rivayetune Desımİ ser. insani ta o taw de waşto lee heywane yabani bıcere bıne hulane xo, jiane (zıyan) dine 've insani mebo. No mırade insanu itıqatune o tawi de ki, yane dine ke jü wayiri dıma sone, ni diım ra raver tey biyo. Hemı ki çar kose dina de, her qıta de. Na itıqatu de dorme dine de kamci heywano yabani ke biyo, o koto itıqate dine ki. Yane çıra medeniyete Mayau de jaguar u mor, çıra medeniyete Mısıri de ki aslan u mor vecino raver, mordem ke qayte doııne dine bi, şikino ke ciabenine bıdero. İtıqate Desımi de ki, Desımıci Khureşi gıran gıran asiani ra ane war, hao nane ro heşi ser. Seveve ni ki ya doııne xode nesle aslani bmiyo, hurendia di heşi guı eta coku, ya ki sare Desımİ cao ke aslan tey biyo ucka ca verdo, ame worte hesu, coku no rivayetune İmı de ki vurino. Ta vi na dine ke jü wayiri dıma sone, nine ra raver, kami waşto ke hukme insani ine dest de bo, eve na rae Imameti vete, i bın e tesiri de verde. Y ane heywane yabani gurete hukme xo. Tavi na rae de, hem iye ke wazene ımleti idare kere, hemı ki iye ke wazene ımleti hete itıqati ra hulane xo cere, i tıro şiye. Mordem ke qayte eserı.ıne tarıxi beno, nine taf ferq keno. Na hukım musnaene rivayenme Desımİ de zaf zelala. Ma wazenime ke nin e ra tae ımsalu naca de bıderime. Tavi na mewzuye xode manenime. Y ane iye ke m oru sero hukım ınusnene, kırametııne xo nia vecene, ine cenime naca. Khures Mori Je Qamçi Ceno Xo Dest Astarte No rivayet u itıqat k e Khures ınori je qamçi ceno ra xo dest zaf cau de nas beno. Zafvaıyante xo este. Ma ni vaıyantıı ra bire ınısalu naca de danime. 64

67 Varyanto I-Bava Zeynel: "Kiıures niseno beşi, mon ki ceno xo dest. Karnı ki vano, nişto aslani. Muxmdiye de cedde Bamasun.ı desi sero beno. No rameno hete i ser. Klınres xo xode vano "mka no beno macub", eke yeno lewe, eve more deste xo jüye dano ra desi ro, des telve Bamasun.ıci sono. Nira "Dese Muxındiye" vane. Wena qılatiye xo vınetaiyo. Cao ke Khureşi eve mori do pıro, wena pa beliyo." No varyanto ke Bava Zeynel mare qesey keno, nide, Desım de dı ocağe gırsi jüvini de kuyne tever. No vere çıınu dero. Ama Bamasunci bilasevet naera meşikiye. Ne ke dı ocağu ra, gender be jü ocağe ra ki ge-ge jüvini de tever kuyaene ra peyser nevındene. Çutır ke ma cor "Ewliya More Şiay" de mısalo de nianen nusno. Varyanto H- Hesen Efendi: Hesen Efendi, eve name xuyo bin ra Hesen Efendiye Baskoiye, Desım de zaf nas beno. Hem cıı e zaf hurmet kene, hemı ki hes kene. Na serrune veremı de eve zone Tıı ki tae n us te u şiire di jü kı tav de neşr bi. Hesen Efendi ki na kırameta Klıureşi eve na şiire xo qal keno. (Esle xo Tırkiyo, ez çarnenu zone ma ser.) "Heci Khureş leqeba xo biye Mahmud Heyrani name bi Nişt jü asiani ser, mor kerd qamçi, guret xo dest Ame welate Rumi, vake Heci Bektaşi biveni Heci Bektaşi qayt bi ke jü eren yeno Seda xora ko u gerisu qule keno Keramete ver de keramete Herbi ımısne helemete ramıte kemera şiae İ Musae Kazımi re, zone mara vate. Çığa ke na kılame de qale mori nebeno ki, kam ke i nas keno, zano ke o ki eke qale na kırameta Klıureşi bi, mori ki dekemene. İşte na kılame ra çeküye ke rivayete verena, niare: "Kemere to nndo dari dari V an o dari bi ye nari nari Gerca Budelae Klıureşi ra kami zengi sana asiane had?!" Na rivayeta ke İtıqate Desımi dera, ma kolea nae tarix de zafxori de şikinme ke bıvenenime. Tavi çutır ke ma cor vat bi, aslan 'be mori ra tımsale de wayir u qıralwayinıno. İyş ke ni heywanu cene bıne hukme xo, wayire. Gılgamış, hem name qıralwayire medeniyete Sumerio, hemı ki destana ke eve name di nas bena, naede serqeremano. Esere htmere i o taw ra mende, nine de Gılgamış eve jü deste xora bme çenge xode jü asiani pe ceno, desto bin de ki jü mor pe gureto. Uncia na hete Suriya, Lubnan u İsrail de name "Astarte" de jü anawayire nişta ro aslane, dest de ki mor esto. Uncia nejdiye Fılıstini de eve name "Kadeş"e jü anawayire asiani sero her deste xode jü mor esto. Teswirenine eve huner ra nia ardo ra meydan. Tavi ke Khuresı ki jü wayiro, ma neşikinme ke na xusıs de inera rabınnime. Klıalıke Bamasuru Bırr ra Eve Mor Daru Onceno Bamasure Taseniye, Muxındiye ra ame. Khalıke Bamasıını lee Muxındiye ra veciyo, şiyo Jele de, kami ki vano Zargovit de dari bırme. Hurendia gau de ni dari eve moru de ontene. Vato, "Vmde, mori daru bonce, qefeliay, koti ke vmeti, uca zengen danime pıro, bone xo vırazenime." Mori yene Taseni ye de cao ke ewro wena paga xo vınetiya, cıra "Bone Taseniye" vane, naca vındene. Bamasım ki naca mekan cene. Khal Ferat Bırr ra Eve Moru Daru Onceno Heci Bektaş nişt ro ser Khal Ferat jüyo de Areico. Tae Areicıme kokumu mara vake, o dewre Khurese Qıci de biyo. Klıureşi rayhereni da cı. Xızıri iqrar do cı, cıre biyo hem ewlade safe, hem bırae" 7 meyman. Jü vatene de, Khal Ferati bm de koli bııme ke pe xore bon vırazo. O ki je ld1alıkıme Bamasmu hurendia gau de eve dı moru daru onceno. Kimres qayt Varyanto ın- Bava Hesene Kolu: beno ke no eve morı.ı darı.ı onceno, vano "Klıal Ferat! Tı kıramete musnena ma?!" "Hasa!" vato Khal Varyanto ke Bava Hesene Kolu cenıme, Ferati "mı 'Ya Klıures!'va, beni eve moru onti." kılama de heqiye rao. Na kılame i jü cem de eve Bono lee i vıraşto, wena vınetaiyo, vane. 65

68 Ka d eş MOR HEM BENO QILAUZ HEM BENO SEVEKDAR Bavaune Desımİ zobina mori ra qılauze xuye bini ki este. Vacime bava esto ke qılauze xo heliyo, bava esto ke qılauze xo vergo, ya ki bava esto ke qılauze xo masumo pako. Masuıno pak ke cıra bırma ra; qılauzenia beli, verg u mori eve sıfate ifade kerdene de, sımare ki eskera leerime ke zaf tenge de mendime. Deqe bi ke dıdıl de mendime; nira "totemo sevekdar" vacime, ya ki çutır lee na rivayenme ceri de yeno wendene, "qılauz" vacime. Ma se ke va, uca sare ma "qılauz" vano: coku ma ki "qdauz" de qerar da cı. No ifade ne mane ni rivayettı vumeno, ne ki karo ke itıqatzanoği nine sero venene, cıı e beno engel. k en o: Qılauze Dewres Sılemani Dı Mori Bene Torne Dewres Dıii Bava Hesen Qesey "Dorme Qızılbeli de hal koto cı, neweşiye biya zaf. V erende ke hal kotene, kes neamene lewe neweşi. Xore amene bacıke ser de veng dene. Dewres Sıleman beno newes. Tahve de xo amo baca ser. No talıve xora vano ke, -Buko! Meşte sodır ke tiji eşt, phoştia bone pili, zewnce morike bon ra veciay, şi (hews), bere, mı bere, wedaı e! Ni vınete, biyo sodır. Tiji eşto phoştia bone pili. Zewnce mori bon ra veciye, şiye (hews). Eke şiye, ni sone, Pire xo gom kene, leefen kene hews de dane we. Qılauze Dewres Dıli Uncia Dı Mori Bene Ni ki Torne Dewres Dıli Qesey keno: Bava Hesen "Qızılbel de veyva Dewres Dıli be domanu newes bena. Endi bena dığaskane, ktına buriyu ver. Yene Tızvaz de ceniya Bava Uşeni dıına ke, ae bere pirıleeni bıkero. Vane, "Deste dae rındo!" Ceniya Bava Uşeni sona, pirıleeni kena. Cemlee kuna ra, cıra laike beno. Na cerena ra, yena çe. Roca bireine bıcıke pocena, venga çena xo dana vana: -Gewa mı! Çıçıke to wenu! Meymani yene, kes çe de çino. Tı na bıcıke bıce, so diare veyva çe api! Ge w e b ıcılee guı eta, şi ya Qızılbel. Na ke yena, kuna duse Qızılbeli, ceni deste xo sıknene, van e: -Meterse be! Kutıki şiye mali! Ana Sultane nae cena bena zeite. Na sona zeite ke, eke Dewres Dıl hewn dero. Besıga (dergusa) laiki bıne lıngane Dewres Dıli dera. Maa xo ki lewe de roniştaiya. Hal u deme nae pers kene. Nafa Ana Sultane 'be maa laiki ra sone bon. Gewe ra vane, -Gewa mı! Tı itlca lewe laikide vınde, mao yenime! Çıme Gewe Dewres Dıli ra perrene. Yane ala thawa hasar beno, nebeno. Na qayt kena ke zewnce mori bme balişna dira veciay. Ni tene yene, uncia oncine, sone. Gewe vışina pe. Na tersu ra lıngane xo kena berz, nana besıga laiki ser. Nia dana ke i zewnce mori uncia veciay. Nine rena tene sere xo vet, peyco ont dori. Ana Sultane ke yena na vana, -Veyve! Ez itlca nevındenu! Ez tersenu! Na vana: -Çıra tersena, çınay ra tersena, Gewa mı? Gewe vana: -Peye berzine api ra zewnce mori veciyay! Ana Sultane ze tene bıne lewu ra lmina, vana: -Meterse! Mı çıçıke to bıwerdau! İ qılauze diye! Tı masumo paka, i colm xo musnene ra to!" Qılauze Pire Moru ki Mori Bene Xahka Gülizare vana: "Pire Moru, cıra Bavae Monı ki vane, ni xode mori fetelne. No hete Tercanİ ra bi. Mori 66

69 qılauze ni biye." MAL U CAN SEVEKNAENE 'BE RIZQ DAYENE DE MORİ İtıqate Desımİ de cae wayire çei zaf ınuhiıno tavi ke. Ma na xusus de zobina jü nuste nusna, uncia naca de na itıqati sero h eve ve heve vıneti biıne. Na nusteo ke ma dest dero, ide irtıbate xo esto coku naca de qal ard ra. Na n us te de qaraktere wayire çei sero ma nia vati bi ke; wayire çei, san~ çei xıraviye ra sevekneno, mılaketune xıravunu ra sevekneno, neweşiye ra sevekneno, nzqe sare çei dano, ınal u qısınete dine keno jede, nasive dine dano. Uncia na nuste da ma vake, sare Desımİ moı e beleke ke çeu de vecine, nine wayire çei sero say kene, ine çıın de jiaı gee, coku nejdiye cı nebene. Na lete nuste made mor uncia eve role sevekdareni raşte ma beno. Ya tae cısıni vurine kune dılxe ınori, ya ki tae qılauzi (ınılakete ke mordemi seveknene) qılığe mori de asene. Nıka çutır ke sıma ki wanene ge-ge tenga mordemi de mori resene i seveknene, ca be ca ki mal u ınılke mordemi sero sone ya ki nzqe dine dane, eve karo de nianen veeine ma ver. Beno ke na leteo ke nıka ma dest dero nusnenime, leteo ke nira jü raver nusiya, ide ke bınusiyene daha raşti biyene. Leteo ke ma tey na qese "qılauze bavau" 'be "şikinme ke nine ra totemo sevekdar vacime" vati bi, eve ine fıkr u zılcı e xo nia kerdi bi eskera, ni hurdeınena letey jü zerre cay dere. Ama ma waşt cia bınusnime ke ınewzuye na letey jü be jü bero çıınu ver. Coku eve leto bin guret ra dest. Gılange Ana Vilıke Bene Mor, ae Sevelmene Mordem naca de gereke qale Morone Çe Aliye Mıstefay 'be Ana Viiike ra ki bıkero. Çe Aliye Mıstefay Merga Derge de manene. Koka nine Derıke Masuku de sona, resena Dewres Eylasi. Ama Hewse Aliye Mıstefay Merga Derge dero. Aliye Mıstefay wayire kıramete beno. Ama dewrı ki zaf xıravın biyo. Qole neverdana ke kes çıınane xo rakero. Rau bım1ene, erzene çeu ser, çı ke kot ra dest, cene sone. W aa de Aliye Mıstefay bena. Name xo Ana Vibke bi ya. V ere nae de jü gerdanlığo şemen beno, zerrne xo bene, moreke xo bene. Qole kuna vereniya Ana Vihke, kene ke naine perune cıra bıcere. V ana, -Zem1ane mı şemane ını mecere! Ez çena falaniane, toma bevaniane! Ni ge gos pa nekuyne. Ni se ke dest erzene vere nae ke, nine bıcere biyare, gılange nae bene mor, sare dane we, pıroşine destane nine ro. Dua u recau de, zawt u zımu de ya ki eke venga Heqi da, qale Morane Çe Aliye Mıstefay ki ben e. Vase Kimresone Qızılbeli Axure de Beno Mor Dursme Khali (c ıra Dursme Muxtari ki vane) beno aspar, sono Qızılbel. Yerende astora xo beno axure. Dest erzeno karnci vas ke astore do, vas beno mor. Se keno ke neşikino vas astore ver kero. Bava Baqır yeno axure, vano: - Tı çıra vas astore nedana? Dursme Khali: -Sımara ke destur çine bi, ez çutır cıdi! Vano, wena şikino ke vas astore dero. Nuno Hega de Bewayir Ca Verdiyo, Jü Mor Sevekneno Bava Zeynel: "Hete Quzverani de ınonneke hegae xo çineno. Nuni mor keno, ca verdano, yeno çe. Dızdi sone ke bıtıre. Qayt bene ke moro de gırs nuni sero biyo gmke, nine neverdano ke nejdiye nuni be. Se kene ke neşikine ke bıtıre." Resene Dewres Sdemani Beno Moro de Gırs Bava Rıza Qesey keno: "Bege Qızılbeli ki bege Ağverani beno. No Juyo de Tırk biyo. Gae Dewres Sılemani ke xo harde Qızılbeli de erzeno hard, O ki wazeno ke naca vındero. Beg eve deste Dewres Sılemani reseno ınırade xo. Ceniya xo pe manena, no beno wayire ewladi. Cıre xevere xeri yene. Eve xo çımi cıra kırametu veneno. No beno razi, Dewres Sıleman naca 67

70 maneno. İcare Qızılbeli bınnene. Beg vano: -Sere serre, j ü res en 'be jü bıze ra! Dewres Sıleman nı qevul keno. No roce icare begi dano talıve xo Sılemane Ali, rusneno çe begi. Çe begi bıze bene, erzene gome, reseni ki bene erzene aldani ser. Rena xanıma çei sona bon ke çı şero, eke hao moro de gırs aldani sero erjiyo peser. Çıme nae ke çutır gınene mori ro, na hemen gınena uca ro. V ane, - Xanıme m erde! Tede vısine, yene zene boni. Ni qayt kene ke moro de gırs hao aldani sero lif biyo, vmdeno. Qubırti kııno kar, vane: -Çe begi de mor biyo peda! W ena na biyaene serdın nebiya, nafa ki heto bin ra qirene vane, -Gome vesa! Gome dü de biyo vindi! Beg guman keno Ice seveve nine resen 'be bıza Dewres Sılemani rae. No weseneno Sılemane Ali re. Sılemane Ali vano: -Se biyo? Çıko? Çıbao? Ni bene zen e boni aldani sero mori musnene ni. No nia dano ke eke uyo ke aldani seroo, reseno. Reseni aldan ra ano cer, vano: -Sıma na reseni ra vane? Meterse no mor niyo! Ni Sılemane Ali cene, sone gome ke, bıza Dewres Sılemani dı çıli işitiriyu sero vesene. Bege Ağverani reseni dano Sılemane Ali, bıze ki keno ni ver vano: -Bıra! Na resene Dewrese xo 'be xuya. Bıza Dewrese xo bıce, xore bıtekne so! Sılemane Ali nine ceno, beno dano Dewres Sılemani, cıre heve be heve mewzuato ke biyo, qesey keno. Mıti de Arde Bava Doğani Feke More Şiay ı a Ame Xalıka Gülizare vana: "Hete Mıti de çe Bava Doğani este. Ni Şix Hemedıce. Nine qe hega neramıto, reçbereni nekerda, cüin neveto. Ama ardi çe nine de qe kemi nebiye. Arde nine bone jiare de bene. Naca kılit biyo. V ane, arde nine feke more şiay ra ame. N ine jü veyvıke arda. Bayxaniye bi ye. Yane xame biya. Na nia dana ke ni hega neramene, cüin nekene, are nesone, ardu nerene ra, uncia ki arde XO neqedine. Ni, na ardu koti ra ane? Xevera veyvıke çine bena. Na ro ce beveng sona, bone jiare de nia dana ke, ardi feke mo re şiay ra yene. Na ke venena, naera tepia na kıramete bırrrina. Arde ke uelcare ki, çame ro leepek u qum. Uca ra nat sare na dorıni na leepek u qum hem kene teberık, hem pe sıt hameni kene." HETE UMUMİ RA MORi SERO inance MILETi Na çıme nuste made Desım de mori sero rivayete kılme ke qesey bene, vatene ke, fek be fek vacine, ya ki inaneo ke mılet mori sero musneno, ma nine ra taine ki naca de nusnenime ke mewzu na nusti eve nine tamam bo. Xalıka Gülizare: *Pırene mori kene bıne sıti ra vesenene, vane, ron kuno cı, nezer nekene. *Pırene mori pe pore xo gıre dane, vane, por beno derg. *Şüane mali qılase hardi de dı moru venene. Ni je çüye derga derg qılase hardi de merediyai biye. Şüani eve çüya xo kııyne nine ra. Ni xo lewnene, ama beni manene. Bese nekene cıra vece. Roca bine yene ke, ni je dare biye gıncıkın. Ni venga bavau dane. Bavay vane : -Ni jiaı e! Sero venga Heqi dane. Ni xaftıla b.:ne sııt, sone. *Sae Moru kişto, ama mori nezane. Eke bızane, dina maf k en e. Bava Dewres: *Tae ınori ehliye. Mordemi re thawa nekene. Tae çerangu ra, lee sıti ke na ser, cor ro çerang ro xo verdane ro ke bere, sıt bure. *Khuresıce de ma jü ınore kiseno. A sewe hewne xo veneno. No zafbeno poseman. *Muso Xeğ dımoru de qesey keno. Vano: -So! sone, vano: -Vınde! vındene. Sare xo kene berz, ide nia dane. Dı moı deıni yene, kııne ra ni ser. V ane: -Muso! Tı i ınoru ra vace, raa ma sera şere, ma xore soniıne Pılemoriye! Musamorura vano: -İne ca verde, i xore oğır seroe, sone Pılemoriye! Mori nejdiye nine nebene. 68

71 xo moru musneno, vano: -Ez 'be na alvazane xora ki yenüne Pılemoriye! >Ol <(J) Zobina iye ke ma de are: *Moı dem ke nezere jü ra tersa, ira "Mor peye tora şi!" vane ke nezer ınebo. *Xızıre Khali dermane vıraşto, no dennan do qılançıke vato: -Ni derınani bıce, bere bıpırosne insani ser ke, eıme dine endi derg bo, rew kolcnn mebe. Qılançıke no derman guı eto, ardo; şiya, nişta dara me rx e ra. N ae vatena Xızıri nekerdo, derman hurendia qule dide pırosno xo sero, tae ki hete ra çarçe dare biyo, hete ra ki bıne dare de mor beno, pırosino ni mori sero. C oku, emre mordemi nia kıl mo, ama emre qılançıke, mori 'be dara merxe ra dergo. *Varyante na rivayeta cori zafe. Nine ra jüye ki Xahka Gülizare ınare qesey kerd. "Sae Moru dennan vırazeno, dano qılançıke, vano: -Bere, adem oğli ser verde, kokım mebo! A ki ana dara merxe sero kena xora. Jü ki cer mor beno, rışino di sero ki. Coku i qe kokım nebene." *Kemere Sae Moru: Hete Qırdımi de kemere esto. Na kemer de mori ğılğıline. Memede Mıkaili sewe hewne xode veneno ke Sae Moru na kemer dero. Sodır vazeno ra, qırvana xo ano na kemeri sero keno. İtıqat bene cı ke Sae Moru na kemer dero coku nia hunde mori naca X o Cl) ::ı ~.._ co vındene. Naca jiara de Desımia. Naca ra ke verdi kemer ra, kele xo bırmene. *Dere Balabanu de jü çe de mor vecino. Cahile vazeno ra, na mori kiseno. A roce verg kuno male nine, cıra jüya wese neverdano. *Eke mor kişt, gerelee hard kere. Hatan ke roc neceriyo, tari nebi, riye mori nevecino. Hatan ke astarey meveciye, mor nemıreno. *Dı mori ke pıroşiye jüvini ro, nejdiye nine nebene. V ane "ni mısaibe jüvinie!" Tae cene, leçege erzene ser, cıra mıradu wazene. V ane, to ke nia kerd, Heq çı mırade to lee esto, ano hurendi. *Morı ki esto ke leemera alınasti tey esta. Nira Moro Kor vane. Neveneno. Ae nano ro, sandeverde çereno. Tae na keınere mori ra cene, remene. Gerelee ağwe sera şere bover. Mor ağwe ra pers keno. Ağwe vana "mı nediyo!" Wela adıri gereke bıbo. Wela adıri de kemere roşti nedana. *Bava Xıdır Almanya de guriyo, şiyo xore memleket de bone vıraşto. Aliye Makıli nira vano ke, -Mare khavır sare bıbırrne! Bava Xıdır vano: -Mı wena bon vıraşto. Peri çine. Ez koti ra biyari, tore sare bıbırmi! Aliye Makıli nira vano: -Çe to pın e moru bo! Çe beno pme moru. Sone, gınene niro, qırvanu kene, cerene vero. Peyco no yeno rae, moru ra vano, -Veciye, şere! W ena k e mori veeine s one. D Cımey: 'Tevrate, Kıtava Dıinc (Tr: Çıkış), Çımo (Bap) 4'cn ra bıcere. 'GOTT IN DER STEIN ZEIT, bild der wissenschaft, 611992 (Almanya.) *iye lee na nuste demare qesey kerdo, nine sero ma nustune binu de ınalumat do. 'Hoıneros, İlyada, Can Yay. S.225, 77. 'Nuri Dersiıni, K.T.Dersim, Komkar Yay. s.29-30. 'Çe Sa Uşen Begi rao. "Nuri Dcrsimi, k.n.v. s.95-98. 'Hasan Efendi, Varlığın Doğuşu, Y ayına Haz. Pir Sultan Özcan, s.209. 69

72 /lll ER I AMA E XODE. Jü va ten e esta. Van e: her çi zamane xode mexbulo! Ya ki her çi zamani ra gıredaiyo. Zaman ke verd ra, şi, hedıle ke deste mordemi ra veciye, reyna peyser nena. Sıına ke na nuste wend, ma kunime İsa ra tepia serra dı hazari. Nıka dinade pero qomi mane ney sero fıkırine, werte xode nane hure. Her kes çiye lee hata be mkay biye, dine sero vındeno. Serba xo, serba sare xo na biyaisu ra derse vecene. W azene lee meste-bero rawa xo rakerde bo, xelef u ğeletiye lee vere coy kerde, reyna medekeriye. Çıke zanino lee, na sesena lee yena, gore seserra veri tae heti ra zobinawa. Dina de zaf çi vmiya. Dina biya qıckeke. Dina sero cao de xoser nemend. Her ca guretiyo bıne qontroli. Naca de dewre newey sero newazon lee derga derg bıvınderine. Mordem şikino na lınge de nae vazo: Na dewre newey de kamci qom ke xo organize nekerd, hete ekonomi de, hete kultur u siyaset de lee irada xo nevet weıie, qoınune pilu ver de vıleşino ro, sono. Ma, hale ma çıtıııio? Na seserra newiye de şikinime, kar u gure xo kenime rast? Ya ki je tae qomu, na dina ser de dariniine we, sonime? Gune seveta na persu tene tanx de nia diıne. W eıie na dı hazar sene de çı biyo-çı amo sare ma ser, newazon lee naza de qale cı bıkeıine. Xora no çiyo de qolay niyo. Heqa na semı de ma dest de jede zonaiş ki çino. Tarixe sare ma nahet ra!ete ra jede tari dero. Sae u dos nebiyo. Honde senura tepia no karo de gırano. Zaman lazımo. Gune her kes bıguriyo. Zorızanoği, folkloristi, taıixberi u iye bini pero pia raa ilmi ra bıguı iye, çıtur lee ebe derjeni quiye kınina, heni kare xo bıkere. Axıri taye zonaişi lcune ra ma dest. Haına na sesena peyene honde taıi de niya. Xeyle mıstey u zonaiş este. Mabene saıi de qesey beno. Sesena peyene de tarixe sare ma, tarixe Anodoliye be e Mezopotamya nejdi ra jübin ra gıredae bi. Ceng u hureamaişi lee na werte de vırajiye, naine ra sare ma ki bara xo gurete. Heto bin ra ki, na biyaişi heni xo be xo neveciay werte. Dewame biyaişe dina biye. Nainu ser de kılmek ra bıvındeme. Sesena peyenede dina je awıke gıı iya. Mordem lee vazo şekıl u resme dina vuriye, ğelet nebeno. Sesena viştine de dina ser de ceng u sarewedardaene kemi nebiye. Tae welatıı de dewlete kapitalisti rıjiye, hurendia dine de dewlete Sait ÇİYA sosyalisti saniay pe. Sare lee bıne bandıra dewletune koledaru dere, naiım ra hama hama peroine leca xoseıiye de koti ra ser. A:fıika de, Asya de, Ameıika Ceri de dewlete xoseri niye ro. Na ınaben de dı rey cenge dina vejiya. Cenge Dinao Jüiııe be dıdine ra tepia şindori vuriay, dina newe de ame seırastkerdene. Na des sena peyene de ki dina reyna rüye xo vuma. Dewlete lee nam u sane xo sosyaliste, rıjiay, newe de kote ra raa kapitalizmi. Hona lee qesa xo naca ra raver neberde, reyna tene peyser şerime. Cenge Diı1ao Dıdine ra dıma dewlete diı1a biye dı qelfey. Qelfeo jü e kapitalistu, uyo bin ki e sosylistu bi. Amerika ağae kapitalistıı, Sovyet Rusya ki ağae sosyalistu bi. Mabene nainu de aloze de xoıiye roc be roc biyene gırsi. Haştihaskerdoği tersene lee naca ra reyna Cenge Dina bıveciyo. Neyra ni dewleti be xo ki tersene. Nethowrene lee şindoru bıvlırne, kemeru hurendi ra bılewne. Daha jede hazar u newse u şeştay ra tepia hal be hali şindore dina nevlniay. Amerika be Rusya ra dina werte xode kerdi bi bare, cemednay bi. W eıie na sesen e de qome ma koti erd ra, çı biyaişi bi, wazon lee kılınele ra bınusnine. Sare ma sesena viştine de xeyle est xo ver lee koledaru berzo teber, welate ma serbest bo. Na leze de ser nekoti. Dewletune Awrupa be e Dewleta Osmani lee hureamaişe Sewri imza kerdi, sare mao cor, wast lee Kırınanciye de idare bıcero xo dest. Dewletııne Awrupay re, Dewleta Osmani re, Dewleta Tırkiyawa lee A:nqara de newe saniyene pe, aere wastena xo ebe nuştişi arde be zon. Do dıma Qoçgiriye de, Erzıngan de, Dersuno Zenen de idara xo ilan kerde. Dewleta Tırki be çetee Topa! Osmani amey ra sare mar ser. Leze şikiye, Qoçgiriye de qetliamo de gırs kerd. Maben ra jede ra neverd Zazae mae ceri hazar u newse u vişt u ph on c de sare dard we, Çewlıgi, Piran u Genci, Xarpeti, Palu u tae cae bini dısmeni ra kerdi pak, idara xo ne be ro. No ki jede dewam nekerd, Dewleta Tırki idara sare ma nzne, sare ma qut kerd, Şix Said u Servere bini ki Diyarbekır de eşti dare. Dora tepia Dersuno Zeıren teyna mend. Na qela mawa peyene ki hazar u newse u hirıs u heşti de hete dısmeni ra ame guretene, welate ma cena be hata coıi kot be bıne 70

73 deste dısmeni. Ebe des hazarn isane ma gm kerdi, ebe hazanı isane ma surgıne şiware [ğerbe]tırkiya bi, Sey Rıza, Use Seydi be Servere bini Xarpet de eşti dare. Sare ma gey nekot ser? Sebebi jedee. Naine ra dı tene xo zaf muhime. Jü, sare ma mabene xode jübiya xo nevırast bi. Qeweta Dewleta Tıı ki be e sare ma duste jübini de nebiye. Ma lee jü tever-sanaişe de gıci bıkime, nae tenena rınd vinenime. Dısmene ma wayn e dewlete bi. Wayn e ordi bi. Sare ma ca be ca estene xo ver, xo organize nekerd bi. Wayıre teşkilati nebi. Qeweta xo je geweta gerillay gıc biye. S are mao Elewi be e Sıınni jübini ra ceser I ez kerdene. Dıde, mabene sare ma be sarune binu de pia gurenaişe de pet çine bi. H ona ke teıtele Henneniyu n ebi vi, mabene sare ma be e Hermeniyu de jü itifago de sıst vırajiya bi. No ki zaf dewam nekerd. Mabene sare ma be e sare Khurmancu de itıfag ge nevırajiya lee vajime, ğelet nebeno. Saro Khımnanc ebe deste ağa u bege xora vere coy gıredae dewleta Osmani bi. Dıma ki kote ra reça Dewleta Tırki. Her çıga lee werte ra taine wasto lee verba Dewleta Tırki bıveciye, ni ki ser nekote. Dewleta Osmani be Cuınhuıiyete Tırki her lee kotene tengiye, vatene; "ma ki mısılmanime, sıma ki mısılınane". Neyra tepia saro Khunnanc reyna kotene reça Tırku. Hirıs u heşti ra hata be hazar u newse u şeştae welate made jede veng neveciya. Sare ma guriyene lee dırbetune xo terapiso. Ters u xofe dısmeni welate made nedariya bi we. Axıri şeştayera dıma gıran gıran werte roştberu de lewiyaiş bi. Roştbere ma komelune Khurmancu be komeluı1e çhepe Tırkıı de dest kerd be cı, guıiay. Na gııriyaiş roc be roc tenena raver şi, howtae ra tepia xort u azebe ma koti ra çhepe Tırk be Khunnancu. Goni u gewete de be çhepe Tırki be çhepe Khurmancu. çhepe Tırlm seveta Tırkiya Demograt u Sosyaliste, çhepe Khurınancu ki seveta Kurdıstani leza xo phoştia mara her roc tenena raver berde. Na leze de teyna gonia ma nerijiye, geweta ma çarç nebiye. Roe sare ma ki ceriya bıne lıngıı. Ney ebe dı-hiı e çekuyu rakerine. İ ye ke çhepe Tırkıı ra pia guriyay, name "entemasyonalizmi" ra nam u sane ma, kamiya ma gıırete berde, kerde doçılee Tırkıı. Roc be roc insane ma xora kot düri, zone xora, zagone xora senn kerd, peyniye de bi "demokrat Türkiyeli" ya ki "sosyalist Türkiyeli". Henibi ke seveta welati gurenais bi tomete. Na leze ra teynama dest de "Tırke modemi" mendi. iye Ice komehıne K.hurmancu de gııriay, name "welatheskerdeni" ra namey sane ma, kamiya ma gıırete berde, kerde doçıke Khımnancu. Boa Hegi roce name sare ma, welate ma gıle zone xo nena, pesew u peroc gııriay k e teoıiye lehçey is bat kere. Honde can u ro da, honde zulm u zordariye diye, neyra gome ma dırame fayde nedi. Ni, her lee nia gııriay, propaganda kerde, haskerdena zoni tenena peyser şiye. İnsane ma xora, zone xora, kamiya xora rema. Phoştia nainu ra sar u welate ma mabene sarone teberi de nas nebi. Hete ra dewleta Tn ki, heto bin ra ki ni, sar u welate ma inkar kerd, neverda lee sare ma saıune dina ra dosteni bıvırazo, wastena xo bıresno dezge mabene sanı. N aza de newazon lee kesi re hegaret bıkerine. Çiyo ke zanino, aseno, resme dey anune vere çımu. Oncia nevan lee, her kesi ğelet kerd, mı/ma raste kerde. Ne! Çiyo lee veciyo werte, e ma peroino. Bara her keşi ki esta. Ma ki je dine zamane raa ğelete de şime. Hama vane, insan kote ğeletiye ra ke racero, herey say nebeno. Gune mesela sari, mesela şexsi mebo. Heni mekerime. Mordem neşikino ke vazo, ez her daim rast vanune. Qesa mı her waxt rasta. Weşiye de çiye de nianen çino. İnsan gıneno waro ki, urzeno ra ki. Xora weşiye leza de raştiya. Hata ke ro cani ra neveciya, insan fıkre xo, kerdenune xo werte weşiye de cerevneno. Reyna racerine persa xuya vırene ser. Dina sona koti? Hal u heleata sare ma çıturia? Mı vake, ni des senı.ıne peyenu de ki dina ser de zaf çi vııriya. Dina dı gelfe biye, biye jü gelfe. Dese Beriini rıjiya, palete Varşava bi vıla. Dewlete Aınerikae Jübiyaey tek teyna biye ağae dina. Amerika cae xo kerd mıgerem, hama politika xo je veri nemende. Vırende Amerika tersene ke dewlete lee deyre gıredaiye, politika u şindore din e bıvııriye. W erte de "terse komunizıni" est bi. Coka ni dewletu ser de recefıyene, neverdene ke thaba bıvııriyo. Endi na terse Ameıika dariya we. Amerika ki, A wn.ıpa ki wazene ke resme dina tene bıvıniyo. Peseramaişo peyeno ke Estamol de bi, oca de ki dewletune Awrupa be dewleta Amerika na politika xo reyna kerde areze. Naca de aıne ra zon lee, kamci dewlete lee wazena bıbo ezae Awrupa, gune zene xode zoni, itigati, kulturi serbest be. İdara xo bıvuriyo, bero reça deınograsi ser. Tırkiya ki wazena ke bıbo ezae Awrupa. Hao çend senio serba ney gurina. Nıka raa Tırkiya tene biya roşti. Eke Tırkiya politika xo bıçamo deınograsi ser, zon u Imituru bıkero serbest, ganun u zagone xo je Awrupa kero, a waxt bena ezae A wrupa. Xora zerre Tırkiya de ki serba ney çend seni o lee ceng u leze esta. Servere Ameıika Clinton ke Meclıse Tırku de gale Kurdu kerd, Tırkiya de serbestiya Kırdaşki sero hurenaiş tenena bi pet. Tırkiya gıııina lee hem dewleta xo bısevelmo, hem ki wastena A wn.ıpa be Amerika biaro hmendi. Na ınaben de Demireli vake ke, "heşt zone Kmdu este, ma serbestiye bıdime ninu ra kamci?". Tae politikaciyune Tırku ki vake lee, "ma lee zonu re serbestiye arde, zaf çetiniye yena ra werte. Zazaki esto, Kırdaşki esto. Heto bin ra ki zone Boşnağu, Lazu, Çerkezu este. Ma lee h ege de jü, iye bini ki hega xo wazene. No ki nebeno". 71

74 Yere coy vatena Demireli ser vınderime. Heşt tene ımsılmaniye ra hete Dewleta Tıı ki de bi. Serba ninu be zone Kurdu çine. Demirel na vatena xo beno, resneno sanılca lehçen. I-lama tene jede esto. Miliyetçiye Kurdu vatene, "çar lehçe Kurdu este". Demireli no kerdo dı qati. Naca de ğeletiya de bine esta. "Lehçe Soranki be Goranki" Tırkiya de qesey nebene. Mabene şindare Tırkiya de Zazaki be Kırdaşki qesey beno. sebebe binu ra welate ma serbest nebi. Ma nıka? Sare ma biyo bire-çar parçey. Lete de ma xo esto bexte Kurdu. Lete bini ki xo esto bexte Elevi Bektaşi be çhepe Tırktı. Leto de bin ki gos u kherrıke xo gurete, qe thaba ki ğeme eyde niyo. Raştiye ke vacime, sare mara h ona se ra phonc (%5) hesar nebiye. Raştiya xo awa lee gune pero zoni tedust u serbest be. Eke raştiya ma niara, her kes hesabe xo gore nae Demoqrasi be teduştiye, ya serba her kesi beno, ya ki bıkero. nebeno. No çiyo de zor ki niyo. Dinade tae dewletu de bire-çar zoni telewe de qesey bene, serbest u teduste. Mı xora cor de vake, her kes ğeletiye keno. Marifet uyo ke insan ğeletiya xo bivino, aera racero. Gune Vajime İsviçre de çar zoni este, çaremena ki zone insan kole ğeletiya xo mebo. İnsan lee jü teoıiye hirıs dewlete. Serba ney İsviçre lete nebiya, nebena ki. Naca de ğeletiya teoriya lehçey reyna xo musnena. Demirel be iye binu ke va, "Ma heqe bıdiıne kamci sene ra jede cerevna, fayde dey n edi, ala fayde uca de bımano, zerare dey di, gere bıgıno pıro, siyasete xo bıvumo. lehçey? Bıdime Kırdaşki, ya ki Zazaki?". Bere, pero pia bıfıkirime. Siyasete xo, serbestiya sare Politikaciyıme Kurdu ra cüabe de rast neveciya. ma, serbestiya welate ma ser bıvırazime. Nıka bedıle I-londe lee vake, "heşt tene Kurdki çine. Kurdki serbest bo". No yeno çı mane? Ni nia sa vane?.tü; nevane ke pero zoni serbest u tedust be. Dı; nevane lee Zazaki be Kırdaşki pia serbest bo. Politika nainu lee nia nemecet bımano, dewlete ki phoştia xo sanena ğeletiya nainu, politika xuya leone dewam kena. (imkan) esta, ma ke est xo ver, wastena xo arde werte, serba nae Immele xo sanay pe, leza xo de, eke pero heqe ma ki mebe, axıri taine cenime. Ewro zamane xuyo. Meste hereyo. D Asma Paiza Peyene-99 Nıka ma pero pia bıfıkırime. I-leni aseno lee Tırkiya de tae vıımaişi çeber cınene. I-Ieni ya ki nia serba Tırkiya raa de bine nemende. Gune politika xo tene bıvıımo. Ma, serba ma çı esto? İsaneteni Kamci komeli, kamci parti, kamci rocname [ qezetey] u perlodi heqa ma seveknene? H ona Can Yücel werte de kes neoseno. Komel u dezgee ke name ma ser gurine, na Imge de jede qewetın niye. Nia I lee şero, beno ke oncia destethol bıvecime. Endi Tatyose Lekeci albaze xuye dommıeni Ereani re dore reyna k ey yena ma, kes nezaneno. Y ena, ya yaraniya de ldıana ke ıverte dine de verda ra, eke sera ki nena, a ki areze niya. Zanino ke, heqe nedina, ceıina. va to Tae newdar u roştbere ma ke çend seıtio politika "Ero, tı key mırena?" lehçey dıma sone, çı ardo werte? Peyniye de çı Ercan hete s ili u sepeliya Nisane ra amo warkerdene, veciya? Raştiya, ya ki delmaştiya jü teoriye çıtıır a sodzr muso ke qansere plsllw nişto eyra areze bena? Raştiya jü teoriye çı tur pemina? yoxro ke... Jü teoıiye ke serba çıki vırajiyo, uca de çı vıırno, çı nevıımo? Eyde nia dino. Jü teoriye ke zon u Tatyosi ke nai vatene, çınıe xo pm e hestmt biy hana, qom sero ame meydan, a waxt qomi sero, zoni pesero azır waşto, cero vero, cero sera... sero çıtur teşir kerdo, eyde nia dane. Na teoriya "Zaza-Kürdü" be teoriy "Lehçeye Kurdki 2azaki" hins serri ra jedero ke hukıne xo rameno. Tatyasa ke jii Hermeniyo mzlliyete isaneteni çino, çzke... Se bi, çı ard werte? Peyniye de sare ma, zone ma ebe na teoıiye ame inkar kerdene. Ni siyaseti weşiya qome made çı vurna? I-londae ke tae eceba nıka bzdi Tatyasa Lekeci II isanane ma xora vake, "ma Kurdime". İye lee na ke pakkerdene do, na su/w gznıarıne siyaseti ramene, ine be xo ki fayde ni siyaseti nedi. Fayde nainu ne gıneno ro Musay, ne ki Tırili ra çarnais: Asmeno Bewayir gıneno ro İsay. Sesen a viştine de qome ma bi bi dı letey. Maben de jübiyaene çine biye. Saro Khunnanc rüye n

75 lll I Mı ke na nuste nusna, ree xo pey de nia da ke dı serri u nemo ke welate xora, Desım ra vejiyune. İnson hata ke düri nekot, kesreta dey zerre xode neheşiya pe, qedr u qimete welate xo nnd nezoneno. Welat de, werte ax u waxi de, bıne zulm u zordariya dısıneni de, ma fıı sed nediyene ke zeneweşi u haştiye ra zon u zagone xora thom bıjerime. Her çi bi vi tewerte. Cenge de qılerıni hukme xo ramıtene. Mordem neşikiyene ke reet u serbest helme bıjero. Dewi vesnay, mılet kerd tever, qom u qevıl kote ra raa ğerivi u surgıniye. Gemi, bırr u hegay vesnay, mal u melali tolan kerdi. Werdene ve sımıtene eve qame dene. Roza I-Iaqi xort u ozevi guretene pe, estene zene, werte izrav u zulm de vi. Welate mao şirin u delal, pag u ware mae şeni rijiay vi, dinama koti vi tewerte, bi vi teser u tebın. Hete dewlata Tırke ra xeyle insone ma ame ve kıstene. Xepısxaney eve qome ma bi vi put. İson bese nekeno ke zulmo de nianen tarifkero. İ ye ke tever ra amene, na hale ma diyene, fek u zone xo biyene jüa, neşikiyene ke thowa vazere. Mordem ke dorme xode nia da, teyna tank u topi, helikopter u panzeri diyene. Her çenge Desımİ de, her vizoa Desımİ de esker u poles ğılene. Oncia ki ma tavat kerd. Welate xora nevejiayme. Deste ma welat ra nebiyene. Semk-jede, rast-çewt çı ke ma dest ra amene, verva nehequ welate xo seveknene. Roze ame, ınare zovina rae nemende, welat ra vejiayme. Nıka nia don, qe thowa nevuriyo. Ambargo nedariyo we, dewi tholie. İnsone ma sukune pilu de, Avrupa de per u perisan xo ver dane ke pay ra bıınane. Nıka Tırkiya wazena ke bıkuyo Cemate Awrupa. Rınd, eke wazena, va cıkuyo. I-lama usıl u qeyde her çi esto. Awrupa de çıqa ke kemi vo, demokrasi esto. Peseramaen u kombiyaene serbesta. Zon u zagonu ser de yasax çino. Zone bimı ra çımşiaine nekene. işkence u zulıın çino. Serbestiya fıkri esta. V ere qanuni de her kes tedüst dero. insoni gore zone xo, itıqate xo jübini ra ceser nekene. Helvet ita ki baxçe gulu niyo. Derd u perse i tay ki este. Ni eve zor ne, werte demokrasi de raa demokrasi ra hal kene. Hama Tırkiya de beni niyo. Tırkiya de jü zone resmi esto, no ki Tırkiyo. Tıı ki ra qeyr pero zoni bıne bandır u yasax dere. Zazay, K.hurmanci, Lazi, Çerkezi, Aravi mecbure, Tıı ki bımuse. Ree bıfıkriıne, ma na welat de çond hozor seni o ke weşiya xo rameme. Tırki peydena, nejdiye hozor senio ke ame. Welate ma, ma dest ra gureto, biye wayıı e her çi. Demireli a roze vake, "Tırkiya de Tıı ki ra qeyr zonu de televizyon u radon Mehmet TÜLEK nebeno". Qey? "Kırdaşki de, Zazaki de televizyon u radon ke bi, Tırkiya bena!ete". Nu raşt niyo. Geletiya de gırsa, demegociya de gımarına. İsviçre de çor zonu de radon, televizyon esto. Belica ke phoncas zonu de qezete u perlodi vejine. Çor zonu de, ınektevu de musnaiş (eğitim) esto. Nıka İsviçre!ete nebena. Naza Almanya de, Almanlü ra qeyr zonune binu de ki dersi este. Domone ke Alman niye, welatune binu ra ame, zone ma u piye xode derse cene. Dewleta Almanİ kesıka xora peru dana; kıtav, malım u çı ke lazımo, peroine tedank kena u cena. Nıka jü ke vazo, mia ke şero Almanya!ete bena.< İta de na qesune nianemı ra huine u verene ra. Qey!ete bıvo ke? Demokrasi ke bi, tedustiye ke biye, insoni eve zerreweşiye telewe de je wa u bıray weşiya xo ramene. Gune Tırkiya yasağo ke Zazaki, Kırdaşki u zonune binu ra ardo, neyra bıtexeliyo. Zone ma Zazaki ki u zone bini, je Tırki mektevu de, daira dewlete de, qezeta u perlodi de cae xo bıjero. Pero itıqati serbest ve. Dewlet deste xo itıqatu ser ra bonco. Tırk, Zaza, K.hurmanc, Arav, Çerkez, Laz, pero ımieti tedi.ist u serbest ve. Endi Tırkiya re raa de bine nemenda. Ya xuya xo, qanune xo vumena, kuna raa demokrasi, u waxt bena parçee de Awrupa; ya ki onciaje vıreni, raa xuya khane ra sona. Zon u itıqatu cena bın e bandıra xo. Zulm u zordariya xode dewam kena. U waxt ki cae Tırkiya Awrupa niyo. Xore je xo, cae bıfeteliyo.vajime je Saddami, je Hafız Esadi çevere xo dina re cadero, seserra vişt u jüine de ki zeıte tariye ra mevejiyo. I-lama dewleta Tırki ke xo nevuma, naede inat kerd, çiyo de arezeo ke herke şi, peyser manena. Roze yena, bıne pers u derdune xode xenekina, sona. Qome Tırkiya ki feqıriye ra, peysennendene ra nexeleşine ra. Beni iman kon ke, Tırkiya de deınoqrasi, tedi.isti u haştiye ke bıvo, qomi oroji ra vejine. Asma Paiza Peyene 99, Almanya 73

76 u n Zar vengo, zonı ki lete goştio lee feke isani de, wıyo. Be zom ki isan şikino veng vejo, bıqero bılımo, feqet neşkino qese bıkero. Qesekerdene e lete goşti lewnena, hona perse qesa feke isani ra vejina. Hurdmenay ke resnay pe, ben o qesekerdene u isanı ki e be ne omegi jübini fam kene. Be zar u be zonı ki şikine, isani jübini de qese bıkere, jübini seıwaxt kere. Ebe telmikane teziya, ebe desta, e be beçıka u e be hereleeta jübini dane fanıkerdene. Feqet qe çiye qase qesekerdene jübini ra hondae nezdi niyo. Qey vane 'zar u zone xo amo guretene'; yane, ne venge xo vejino, ne ki qese keno. Mılet u qome ke dewlete xo este, sed sere dıse sere ebe zone XO qese kene, zone XO kerdo zone teknik U teknoloji, onci ki sero vmdene rave bene, vane ke; zone ma werte zonane dugela de vindi mebo. Eke ma zone xo gorane telmik u telmolojiye ewroy de rave meberime, qesane newiya mevejime, pey de ınaneno. Ebe no qeyde zanae ma, ilmdare ma meşte bira ebe zonane dugela ni.istane xo ni.isnene. O waxtı ki qome ma ne zoni ra fam nekeno. Gerelee onci ma ne zoni bıçamime, se lee qome ma fam keno, heni bıni.isnime. Beno dı kari. Eke roştbere jü qomi e be zone xo ne, e be zonane dugela de ni.isnene, fayde ne ilmi u zanoği qome xo de hondae neno zanıtene. Qomo lee seba dera ni.isnena, gere ebe zone de bo, ebe zone de ğerib mebo. Ewro teknik u teknoloji her zoni sero hukım keno. Zoni, ilmi her roj rave şono. Eke roje rave neguret XO dest, peyniye zaf çetm ena. Ewro ma zone XO de nia dame, Zazaki (Kııınancki) hona zone dewıja ra rave neşiyo. Her kes zone dewa XO qese keno, feke dewa xo qese keno. Hemı ki inat keno, vano lee:»en raşt ez qese ken.«inat keno, vano:»e ını raştia, e bini ğelet qese kene, ğelet ni.isnene.«no koti de kıvş beno? Hatani nıka perlod u perceme lee vejine, dina de eno asaene. Helbet ferqe werte feka de esta, nae kes inkar nekeno. Omeg: Hatani nıka gere ji.i persok (sözlük) bıvejiyene, biyamene vıraştene. Çımke xele havala vati bi ke, ma hatani dı-hire hazara ra zederi pers u qese de are. Eke ne jü dest de bere telewe, çiye de xurt vejino. No ki gere ebe no qeyde bo. Varto Desım Jü Heq Zu/Jü Haq/Heq Bingol Jew/yew/yo H oma K. Xamırpet Sewrege Jew/ju Heq/Ala Ebe no qeyde ke bero vıraştene, percem u perloda de mıheqeq ne persi ene ni.isnaene. Waxto ke jü fek de name na perse çino, ebe reheteni feke de bini ra ceno. Ebe no qeyde: Jü:ğezna persa hem bena dewleti u hemı ki herç lee şoro, jübiyaena zoni ra ve şona. Dıde: Çand feke lee este, ni.iste u perloda de verva jübiyaene şone. No ki peyniye de zone de standard waxto lee am e vıraştene, imkane de re h et dan o zoni... Hatani nıka çiyo ke zoni sero amo qesekerdene, kes hona ebe no qeyde ne, onci ebe qeyde feke xo, ya ki ebe feke dewıja nüsnene. Nia zon rave neşono. Hem ğeleti bene zaf, hemı ki kese ke teze bıni.isne onci bene wayıre ne ğelete. bıwane, Orneg: Xeta en pile nawa ke kes goş pıra nelcuno. Ni.istane Desımıja de tımi nia ni.isnene: Vane ke, 'eke Desım xelesiya, waxto ke Desnn xelesiya?' Na ni.isnaene de eno no mane: Eke Dersım qediya, waxto ke Dersım nemend. Feqet eye ke ni.isnene, ebe na mane ni.isnene. Gere nia bero ni.isnaene, hemı ki nia bero qesekerdene: Eke Deslin xelesiya!:.fb. waxto ke Deslin xelesiya ra. Eke no fiil niame ni.isnayene (ra); qesa, perse bena çiye de bin. Bena xeta belcare (olumsuz cümle). Fiile ra'y zone ma de zaf caye de ferz ceno: Xelesiya, mane xo: qediya. nemend. Eke va xelesiya ra, mane xo vurino, beno çiye de bin. Xelesiya ra Kewt ra Uşt ra Aınera Bi ra Urze ra Guret ra Eke fiile 'ra niame ni.isnayene, se ke tı çıyo lee seqet kere, heni beno. Ma çand dolımi nae sero qese kerd onci ki, xeta haybıro beni ramena. Percem u periodane ma de ni.isnaene, hona gıraniye feka u zara va serowa. Zone de standard u vıraştena jü zoni prensiba u o qeydane zoni sero. Gere tene çiye ferzi bere werte ke hona ebe no qeyde piya ni.isnaene bıcerebne. Periodane made hona no niamo werte u sero qerare niamo guretene... Helbet ecele keı dene çiye neana werte. Ebe konferans, seminer, ya ki komisyone de seba ne kari ra bero temsil kerdene.. 74

77 ve.a. ı me h uru az ki Ali Gültekin Mesela Zazaki u zone Khuru ser Khuri sa vane? Fzkre Khuru çıka? Ya ki zu fzkre de Khuru esto, çino? Eke esto, sene fıkra? Eyra gore çond lehce zone Khuru este? Zazaki werte ninude morina ya ki nemorino? Ciiave ney eve doskerdena fzkre Khuru yeno daene. Ye her qomi mesela zoni ser zu fzkre ho, zu politika ho es ta. Ye Khuru ki gune zu politika ho, fzkre ho bzvo. İson neşkino ke vazo, me, fıkre Khuru çino. Khuri nezonene zone ho sene zono, lehce ho este, çine!< Helvet zu fıkre de Khuru es to. Vzrende ki bi vi, ewro ki es to. Nı/w nae sera he/me vznderime. İson şilcino ke na mesela dz periodu de bzcero 'ra dest: 1- Vera ve hata serrune '80. 2- Serrune '80 ra nat. V e ra ve hata serrune '80 Zu fılao lee werte Khuru (Kurdu) de hukım kerdene, hete jedereni ra qewul biyene, bi vi. Na fıkır, fılae çor lehcu vi. Neyra gore çor lehce zone Khuru este: 1) Kırdaski, 2) Lorki, 3) Kelhurki, 4 )Goranki. Na fıkır koti ra ceriyo? Wayire ney kamo? Ya ki hete kami ra, key, koti erjiyo werte? Heni amene imankerdene lee, na fıkır ye Şeref Xanio. Nıka ki nia zonino. Şeref Xani no kıtave ho "Şerefname" de -serra 1596i de nuşiyo- esto werte. Na fıkır a roze ra ve hata roza ma amo. Na mesela ser hata nıka çıke nuşiyo, tedine de qale na fıkri esto. Tedine de name Şeref Xani u Şerefname yeno dekemaene. Fıkır sene fılao? Şeref Xani çıtuıi ardo 'ra zon? Eyra dnne çıturi ceriyo 'ra dest ya ki fam biyo? Kıtave İhsan Nuri, "Kürtlerin Kökeni", de ki na çor "lehcu" sero vındino. Çamoğe kıtavi M. Tayfun (Malmisanıj) -ey no kıtav Farski ra çarno ra ve Tn ki- na nuqte de fıkre ho ki note bıni de keno areze. Nia nusneno: "Na fıkır, werte Klıuru de zu fıkro de kılasiko." Dıme ra dewam keno, "Na çarine re vılakerdene lehcu ra gore vılakerdena zone Khuruna" 2 Helvet na zu hete M. Tayfuni ra nevajina. Her keşi na nia zonene. Nıka ki nia zonino. Hama raşti niaro, ya ki niyo? Naza de ho bıçamime 'ra Şerefname, uza de çıturi nuşiyo, bıvinime: "Cemat u aşire Khuru, rivate zon, odet-tore u hale sosyali ra çor gurubune gırsu ra bene vıla. Gruba vırene, Kırdas; Gruba dıine, Lor; Gruba hireine, Kelhur; Gruba çorine, Goı an. " 3 Eskerao lee, naza de qale lehcu u lehcu ra gore vılakerdena zoni nebeno. Naza de lehcu ra gore ne, zoni ra gore vılakerdene esta. Zu zon şikino lee lehcu ra gore bıvmiyo 'ra gnıbu. Zoni ra gore ki ancax sari, ınıleti bmine ra. Hora eke lehcu ra gore biviyene, name lehcu (zonu) nuşiyene. Yane hurendia Kırdas, Lor, Kelhur u Goı ani de Kırdaski, Lorki, Kelhurki u Goranki nuşiyene. Heto bini ra ison vineno lee, zon ra qeyr qale zovina çiye binu ki beno; je odet-tore, hale sosyali. Ni çiye lee 'tlıa de Khuru bımıene ra, çiye lee zu ınıleti ane 'ra meydan, iye. Şeref Xan hona eve nainu nevındeno, hete esi u koki ra ki Klıuru bırrneno ra. Esle her zu grube beno, resneno 'ro ve cae. İsoni 'lee Şerefname qifi ra wend, fılae Şeref Xani zaf rınd doz keno. O Khuıu je zu ınıleti ya ki qomi nevineno. B me name Khuri de jede qomu vineno. Na çor qome lee eve ho moreno, çor qome lee hora gore gırşiye ya ki muhim ca cene, iye. Fılae Şeref Xani hete Khuru ra ters u delmast biyo, beni qewul biyo. Hata ewro ki heni amo. Hama tae biyağkiye Ice na mesela sero guriye, na rınd di ya. N ainu ra zu esto lee zof muhimo, mesela Khuru ser zu oteriteo. O ki Minorskiyo. Minorski, maqala ho "Kürtler" de nia nusneno: "Sesera 20. de, werte Khuıu de, tae sare İraniye Ice Khur niye (Guran Zaza), amey ve dozkerdene". 4 Dı setn i cer de ki nia dewam keno: "Bme name Khuri de hona jede sare ldıane heneni este lee, gune bıvejiye 'ro werte". 5 Bınge na fılai Şerefname u ŞerefXano. Na nuqte de eve qese peyeni: Şerefname de fılae lehcu çino, hama çor zone k e h ete Khuru ra je lehcu morine, uza ra ceriye. 75 Fılae çor lehcu sero nafa ki zu heto bini ra

78 helıne vınderime. O heti ki na fıkır ra gore cae Zazakiyo. Qewul bıkerime ke, Şerefhame de je vatena Khuru nuşiyo, ine no rast fam kerdo. Eke henio, na fıkri ra gore Zazaki çıko? Lehceo, ya ki ne? Na nuqte de oncia M. Tayfun kıtave İ. Nuriyo ke ma cor qale cı kerd, o ca de nia vano: "Lehce zone Khuru ke moriay, Zazaki tım ihmal beno"." Nae ra ihmalkerdene nevajina. Çıke Zazaki hora werte de çino. Hora çor lehcee, çoremena ki beliye. Zazaki werte de çino ke! Çiyo ke çino, çıturi ihmal bıvo? Eke henio, ça zu Zazaki ihmal beno? Ça, sevev çıko? M. Tayfi.mi ra gore zu sevev esto. O ki nao: "Tae nustoği Zazaki bıne name Goranki de qewul kene". 7 Yane, tae Zazaki bıne name Goranki de qewul kene, coka Zazaki cia nenusnene. Mesela, mesela tae nustoğu niya; mesala, mesela fıkı e Khuruna. "Tae nustoği" ke Zazaki bıne name Goranki de qewul kene, kamie? M. Tayfun zu name jüy dano: K. Badıllı. K. Badıllı kamo? Mordemo de je İ. Nuriyo lee, werte Khuru de qese ho vereno, cae ho berzo, kıtave hode eve zu çekuye qale Zazau nekeno. Ne ki qale mavene Zazaki u Goranki keno. İhsan Nuri ki Zazaki bıne name Goranki de qewul keno? Coka qale Zaza u Zazaki nekeno? Helvet çiyo nianen çino. Kıtave İ. Nuri de kam kami sero morino, zalalo. Kam nia van o, kam h eni van o, zof ımıhim niyo. Fıkre Khuru ra gore çiyo nianen esto, çino? No ki hora eskerao u meydan dero. Mesela mavene Zazaki u Goranki çıka? Zazaki sene zono, Goranki sene zono? Na zoni zumini ra çıxa nejdiye, çıxa dürie? Zu nusteo ke nae eve hirayiye ceno 'ra dest, çino. Hama tae cau de eve senıle çekuyu tae çi ki vinino. Jeder name hurdemine ra zu ca de, pia qal beno. Nae ra zu mane de nianen nevejino: Eke henio, ni zoni jüye. Çıke çiyo de nianen çino. Minorski de ki name Zaza u Goramı dı rey, zu ca de pia verene ra. İmı ra jü ma hora cor ca da ve cı. O ca de mane ho arazeo: Bıne name Khuri de jede qewme İrani este ke, Khur niye. Zazay u Gorani ninu ra dı nıınunee. Zu cao bin de ki din u mezeve Khuıu sero, "Khuri pero şafıye", hama "werte qewıne ke K..lmr niye (Goı ani u Zazay), ine de şiieni ki ca vinena",h nuşino. İta de ki ınana ho werte dero. Na qesu de, nejdienia Zazau 've Goranu ser thawa çino. Çiye ke esto, o ki Khur nebiyaena. Zone iı ani pero zumini ra nejdiye. Nainura Zazaki 've Goranki ra jeder nejdi niye. Ne hete famkerdene ra, ne ki hete strukturi ra. Zu kıtav de -hete zu Khuri ra İnglizki de nuşiyo- nia vajino: "Hewrami (yane Goranki) hete strukturi ra Zazaki ra ciaro". 9 Na zonu ra kamci zumini ra jede nejdiye, kamci dürie hona rınd nezonino. Hama çiye esto ke, mıqen em u çipo: Goranki Kırdaski ra jeder Zazaki ra nejdi niyo. Kırdaski 've Zazaki ra çıxa nejdiye? Celadet Bedirxan, her kes rınd zoneno, kamo. Cıra piye zone Khuru vajino. Eyra gore, "Kırdaski ra jeder nejdiye Farsiciye Khanio, Zazaki". 10 No fıkır zu ye Bedineani niyo. Xeyle k eşi na e qewul kene. Farskiyo W erten zone Sasaniyuno, name lmyo bin ki Pehlevkiyo. Farskiyo Werten ra rave ki Farkiyo Khano. Yane Kırdaski ra ki honde nejdiyo. Mavene Zazau 've Goramı de teyna zu hete zoni ra ne, hete zagoni, tarix u coğrafya ra ki çiyo de pia (muşterek) çino. Zazaki, Goranki sero mordene yena sene mane? Ça bımoriyo? Lehce bini ça zumini sero nemorine? Mesela Kırdaski 've Soranki ra. Ça Goranki, Zazaki sero nemorino? Cüave na persu gune bero daene. Zazaki, Goranki sero mordene yena na mane Ice, Zazaki lehce de Gorankiyo. Tae hora eskera vane, lehce Gorankiyo. Yane, Zazaki lehce ki niyo, lehce lehceyo. Ye zoni lehce ho este. Ye lehcey ki beno ke, feke ho este. Hama lehce lehcey çıturi beno? No 've sene mentıqi, sene ilmi yeno arazekerdene? Heto bini ra ison meraq keno: Ni Gorani kamie, sene keşie, çıxare, koti nisene ro? Kzı:rıiı;;u llailnr =:::: fl{ıınn~r.d) "Kı~rdiJ.ııı.Başı"tt" ~ı;ırd'iyrj RrJ)hJr.?'lJ:a (.'/orani) IIIIIJ I!av~r (L<,lri) Xeritawa ke cer de, na het ra zu fıkır dana ve ma. 12 Naza de cae Zazau ki, ye Goranu ki oseno. Gorani je dı nuqtune şiau osene. Çıturi beno ke zu zono Ice hete milyonu ra qesey beno, zu zono ke werte ra dariyo we, ey sero bıınoriyo? Serrune '80 ra nat Zazay 've Klmru ra zumini fam nekene. Oncia hete zoni ra ınavene nainu de zu problem çine vi. 76

79 Çıke zu zono ke tede amene hure, zumini famkerdene bi vi. O zon ki Tırki vi. Nustis Tırki de vi. Tede penlodi u roznamey (qezetey) Tırki de vejiyene. Kıtavi Tıı ki de çap biyene. Siyaset, politika Tırki de vırajiyene. Kare huner u zagoni Tırki de biyene. Na sevet ra Zazay 've Khuru ra şikiyene ke telewe de, bme zu çerani de vındere; zu kome de ya ki partiye de şikiyene pia bıguriye. Problem key ke imkan koti 'ra ve nainu dest ke, zone hode bıguriye, o taw vejiya. Tırkiya de ne, tavi. Çıke Tırkiya de zon hona Tırkiyo. Problem tevera, Awropa de vejiya. Serrune '80u de, eve des hazanı Zaza u Khuri am ey ve A wropa. A wropa de endi imkani bi vi lee, zone hode qesey bıkere, bıwane, bınusne. Rınd, hama kamci zon de? Fıkri ra gore çor lehcey este. Ni hete famkerdene ra zumini ra dürie. Kamciye je zone mılete Khuri bıceriyo 'ra dest? Nae sero xeyle ame vınetene, hama cıra thawa nevejiya. Peyniye de Khuri gınay ve pıro ke, na is heni eve sanılca lehcu nesono. İnere zu zon lozııno lee, tede bınusne. Coka fıkre çor lehcu, pede pede ame caverdaene. Hurdemene gırşi, yane Kırdaski u Soı ani, werte hode zu fıkır sero amey hure. Neyra gore dı lehce zone Klmru este: Lehca cori (Kırdaski), lehca ceri (Soranki). Pratik de ki her jüye ho ser zu zona. Elifba ho bile ciare. Kırdasu elifba Latinu, Sorann ki ye Eravu guı eto. Kamuran Bedirxani ra gore, Kırdaski hora "ho ser zu zono". 13 Khuri 've Soramı ra hete politika ra ki ciaı e; Hurdemena heti wayire partiyun u komune huye. Seweta avantaje name "Khur"i ra gırane (yaxe) zumini ra neverdane. Zazaki, fıkro ldıan ra gore ki, je jü lehcey qewul nebiyene, hama fıkro newe ra gore, hora eskera-eskera ame ve inkarkerdene. Nıka ki, na fıkır koti, çıturi yeno 'ra zon, ae de nia diıne. Serı a 1992 de Sved (İsveç) de seveta nasdaena Khuru, zu perrloda de xususiye vejiye. Na hete zu grube ra ya ki partiye ra ne, hete federasyona komune Khunı ra vejiye. Na penlode de tarix, zon u hale Khuru ser tae zonaişi ca cene. Mesela lehcune zone Klmru ser nia diıne, oca de çı nuşıno: "Dı lehce zone Khuru este: "Kırdaski", hete Khurune Tırkiya, Suriya u Sovyeti ra qesey beno, u "Soranki", hete Khurune İran u İraqi ra qesey beno." 14 Zazaki sero ki zu qese esto: "Feylki, Goı anki, Zazaki u Kelhorki tae varyante na dı lehcune."15 Ze lee ison vineno, her çi zof zalal vajino. "Dı lehcey este; zu ki tae varyante na lehcu este. Zazaki ki na vaıyantu rajüyo." No ki yenona mane lee, Zazaki varyante de Kırdaski ya ki Sorankiyo. Na rasta-rast inkarkerdena. Zu zon ancax nia yeno inkarkerdene. Na nuste hete Khuro Balesi ra ceriyo qeleme. Hama bıne na nusti de imza hirıs komune Klmnı esta. Fıkır ye tede Khuruno. Mısali jedere. Kıtave de Celalet Bedirxani esto, gıraınere zone Khuru ser. Na kıtav serra 1990 de, Fransa de, hete Enstitüye Klmriye Parişi ra çap biyo. Qese veri de lehcune zone Khuru ser nia nuşıno: "Zone Klmru (Klmrki), ki kuno ve gruba zonune İrani, bırrino ra ve dı lehcu: Kırdaski u Soranki. " 16 No fıkır heto jüra ye Enstitüye Khuriye Parişiyo. No ki zu dezge de Klmruno. Na sevet ra Klmru temsil keno. Yane, teyna fıkre wayire kıtavi, ya ki nustoği niyo. No fıkre dı lehcu, fıkro de newe niyo. No, ye Bedirxanuno, rewra nıka vajino. Hama xevera keşi cıra çine biye. Hora Bedirxani 've ho ki vırende jede rınd nezonine. Kamuran Bedirxan serra 1946i de Londra de mesela Klmru ser zu konferans dano. Fıkre dı lehcu sıfte hete eyra uza de erjino werte: "Ye zone Khuru dı lehce ho este: Lehca cori, lehca ceri. Lehca cori ho ser zu zono u lehce huye bmi çine; hama seveta lehca ceri ison neşikino nae vazo." 17 Perse zu gosdari sera, Bedirxan, bme name lehca ceri de na zonu ınoreno: "Mukrki, Kınnanşahki u Baba-Kurdi". Mesela zoni ser fıkre Klnıru ewro niaro. Dı lehcey este: Kırdaski u Soranki. No fıkre Klmnıno resıniyo. Zazaki hete Klmru ra qe qewul nebiyo, neamo qewulkerdene. Ne avera, ne ki nıka. Hama propaganda u politika ra gore gegane qale cı beno: "Zazaki ki esto, lehca zone Khuruna. Lehca de ldıana nndeka..." H ama resmiyet de çino, qale cı nebeno." Note bıneni: 2 İhsan Nuıi Paşa, Kii11lerin Kökeni, pen-e 142 3 ŞerefHan, Şerefiıcnne, pen-e 20 Kii11ler Belge 2, Küıt Halk Kültür Demeği, 1982 Uppsala, pen e 4. (Na maqala Ansildopediye İslami ra ceıiya [peııi ı 089-1114], nustoğe ho ki Minorskiyo.) 5 Kürtler Belge 2, Kürt Halk Kültür Demeği, 1982 Uppsala, perre4 "İlısan Nıui Paşa, Kürtlerin Kökeni, pere 142 7 İ11san Nıui Paşa, Kii11lerin Kökeni, pen-e 142 ' Kürtler Belge 2, Kürt Halk Kültür Demeği, 1982 Uppsala, peıre45 9 Nationalism and Lenguage in Kurdistan 1918-1985, peıre 19 10 Malmisamj, Bedirhani ler, pen-e 245 12 Malınisanlj, Berbang, more 5, 1982, peıre 13 13 Malınisamj, Bedirhan il er, pen-e 245 11 " Kurdema-Det Förbjudna Fo/ket, Kurdiska Spraket, pen e 10 15 Kurdema-Det Förbjudna Fo/ket, Kurdiska Spraket, peıre 10 16 Emir Celadet Bedirhan-Roger Lescot, Kürtçe Grameri, 1990, peıre 5 17 Malınisamj, Bedirhani ler, peıre 245 77

80 Serninere aza ki 1999 Proje Qesebendi 3e 12.- se ı2e I999i Par seminere Zazaki ze her sen e, uncia dewa de Almanya Adenau de, 3e Gağane (Zımıstania Verene) ra hata Se Gağana 99i ame meydan. Giraniyani semineri proje qesebendi (sözlügi, ferhengi) ser biye. Nisange u fel uyo ke Zazaki de gerelee hem jü qesebendo ke hete ilme zoni ra layıqe tesdiqi beno, hem ki her het u diyalekti ra tede qesey tede hurendi cene, bıveciyo. Qesebende profesyoneli nae re tımsale rınde. Hata nzka Zazaki de 4 qesebendi veciay: 1. Malmisanıj (Zazakiye Çermug-Soyrege, Palo-Çewlıgi) 2. Mfmzfır Çem (Zazakiye Desımi) 3. Mesut Özcan (Zazakiye Mamekiye-Mazgerdi) 4. Turan Erdem (Zazakiye Palo-Çewlıgi; lete Tırki-Zazaki ki es to) Nine ra serkewte, tae peserok u kıtabu de ki gurenaise qesebendi este. Ye çaremena dest u pae xo medece; çıra lee raştio, kare qesebendi hem gırano, hem ki zafwaxte isani ceno. Ni 4 qesebendu ra jüine u dıdine Ewropa de, i bireine u çarine ki Anadaliye de veciay. N ine ra tek Mesut Özeani Zone Ma jü zone do xo ser diyo, diyalekte Kurdki nediyo. İ binu helemeta ideolociya ine ra, Zazaki xerce zone de serbesti nediyo. Yane raştiya ilme zoni ra xo fışto düri, Zazaki "lehçe" name kerdo. Na kerdene da ilmkiye niya. Nine ra qe kes mordeme ilmi niyo, ya ki tecrıba xo ki bıbo, era meydan neardo; no çıra zonniyo, boçıke de Kurdkiyo. Çiyo lee ilm de isbat nebiyo, jede qimete xo çino. Nae ra qeyr, uncia ki xo vira mekerime lee -namekerdene re lee çımane xo perocmime- ni qesebendi, çıqa lee hem hete ilmi ra, hem ki hete gurenais u istıfadey ra tae ğeleti u kemaniye xo bı be, uncia ma re xızmeta xo kene. İye Ice amey seminer, zafıne redaksiyone Ware u Tijia Sodıri de ca cene, ya ki ımsicare ni peserokane. Seminer na rae seminerane binu ra ferqe xo bi, tenena fayde u leifaitdar bi; no ki rınd...: diyaene. Roca Semiye, 4e Gağane, semineri ebe lete xuyo gıran ver kerd cı. H. Gutt be xanıma xo E. Gutte ra -dı mordeme lee bara qesebendi de wayire tecrıbae- iye lee saiya bıra Mikail u waa Merivane ra ardi uca, amey bi qese bırame, seme qesebendi de ero ma salıx bıde. Nine hurdemena şiye Hebeşıstan (Etopya, Afriqa) de serri raver gurenaise qesebendi vıraşto. Raver G. Hutt Ağay qese xo ramıt. Vatena ey tıdareke vıraştena qesebendi sera biye. Mordem lee dest bıkero proje qesebendi, çıhıri bıguriyo, çı muimo; fıkre teoriye peskese ma kerdi. Vatena ey ra, gerelee jü diyalekt bmge bo 1 Badena E. Hutt Xanıme qeseykerdena xo ebe İnglezki kerde, ame raçarnaene. Serbalete pratiki bıra Mikaili be waa Merivane ra ma re programe qesebendi "Shoebox 4.0" ('qutiya postalu') ard. Program ebe İnglezkiyo. iye Ice laptope xo bi, no program instal kerd 2 Dıma bıra Mikaili ebe sebr u zeıteweşiye progam jü be jü ınusna ma, ero ma salıx da. Mordem rınd şikino, pe ni programi jü qesebendi ebe sistem u sunıke biaro meydan. Dıma ki heqa malumatgeh (İngl.data base; Alm. Datenbank; Trk. veri tabanı) de qılawız na vero; rae musne ra ma, kelıme qesebendi çıhıri, kati arediye. Roca bazare (kıre) ki, Uwe Ağao lee pe komputeri wayire zanaişio, programane binu ra, ze Winwordi, ardena qesu be Shoebox ınusne ma. Çıra Ice taine rewra Winword ya ki AıniPro de qesey de are, haına ni programi serba vıraştena qesebendi layıq niye. Shoebox layout (rezkerden u asaişi) ebe xo vırazeno, dokumane xo çameno ra RTF-fonnat; kar lee qedena, qesebend çapxane re hazırbiyae beno. Program bese keno 78

81 qesebend zono bin ra delmaşt ki bıkero; vacime ke, şikino Zazaki-Tırki ra bıçarno Tzrki-Zazaki ki. Hamana delmaşt-çarnaene de tek lista qesu bena. Serba proje qesebendi cemati xebera xo kerde jü ke, tawe do kıfs de qesey jü malumatgeh de arediye, hata ke hama hama pero qesey kerdi top, i roce qesebend de bere vetene. Qesebendi re karnci fek bınge ceno (geno), na xebere hona nekerdi bi jü. İye ke wazene, bara aredaene de phışti ma de, iye ke zerri kene, kelıme xo ke kerde top, bıdere ma, şiicine adresa Wareya emaili ya ki qutiya posta re dosya xo de bırusne (.DOC,.RTF ya ki.txt fonnat). Ma nae ser zaf sa benime. Name inane ke yardım kene, inu ki qesebend de dekernenime. Adresa Wareya emaili: warezaza@hotmail.com Perociye ra tepia, mewzu pia-cia nusnaene bi. W aa Merivane raştnustena pia-cia nusnaene sero vatena xo arde ra zoni. Sureo ke ma gos da, ma gınayme pıro ke, kare raştnustene hona sıfte dero, hona gerelee xeyle emeg cıdiyo. Ae ra ma neşikiayme xebera xo qanun u qeydane pia-cia nusnaene sero bıkerime jü. " Note Bıneni ' Bıngeguretena jü diyalekti ki ma re tene bena saredec. Çıke Zone Ma de, esıl sero, ze her zoni de, het be h et dewe be dewe, aş i re be aşire ferq esto. I-lama fıkre mı ke pers kene, gereke o diyalekto ke serba tede hetu rehet u arezeo, o weçiniyo. No ki Zazakiye Vartoy, Keği ya ki ye Çermug-Soyrege ben o. Uyo ke serba diyalekte c or u c eri rehet u arezeo. H ama tabi ke teyna ni bınge me be; keman i ya jü feki, pe feke de binişikina wedariyo. Ye tae dewane Keği (Çewlıg) ze Xozati hete xuyo rınd esto ke, venge xuye khani g u k, ze ke, kbıeke, gen-, geraene era ç 1 c neçarne. isan bese keno senteze ki biaro were, her jüye en reete xo, ya ki hele tarixi ra raşte xo bıcero. Mordem na bare de tek teyna zone hete xo raşt u zelal meveno. Diyalekto ke zatine re reheto, ey re sıra do. Uyo ke feke Mamekiye, Nazmiya, Pılemoriye, Mazgerdi, yemo bin ra ki ye Palo-Çewlıgi, hete fonetiki ra xeyle çi zon de vurno. Hete tarixi ra Zazaki de hona feki este ke fornıe xuyo khan rınd sevekıto, hem ki lıete arezebiyaene ra mınasıbere. 'isan şikino ni programiinternetira ki hepere biaro war: http://www.sil.org/compnting/shoebox.html 79

82 Nisan e çekuyeı C.M. Jacobson Hisane çekuye ser qeyde rastnustene ke cere, qarare seminere 20.-22.11.1998e (Sonsbeck/Alamanya). Wazenime ke nustoğe manara tepia eve ni qeydu bznusne.-redaksiyone Nisane çekuye wendene, nustene u qeseykerdene de mordemi re ordım kene. Mordem çıturi waneno, nusneno ya ki qesey keno, ni nisanu ra beli beno. 1 Nisa:ne ke peye çekuye (cumla) dere 1.1 Noxta (Alaınanki: Punkt) 1.1.1 Peye çekuye de Eke çekuye çekuya perşi ya ki vengdaişi niya, çekuye 'lee qediye, noxta bena cı. Koremore kora. Lazek vano ke, moa ho newesa. Tore zamet, pençere cade. 1.1.2 Sırakerdene de ya ki lista de, arnoru ya ki herfu ra tepia 1. soe 2. muriye 3. hengure A. soe B. muriye C. hengm e a. soe b. mm iye c. hengure 1.1.3 Qesu kılmkerdene de (Alamanki: Abkiirzungen) u.ç.b. (u çiyo bin) uçb. (u çiyo bin) ıııes. (ınesela) 1.1.4 Hire noxtey Hire noxtey musnene lee çiye nemezeto. Fatıke... Zewez çıko nezonena... 1.2 Nisan e perşi (Alamanki: Fragezeichen) Kam? Key? To di, nedi? Eke çiye ra sık beno, gune zerre kılamey (parantez) de nisane perşi cı bo. 1980 (?) - 1995 'Nia de: Hopper, Gale, Foote, u Griftitlı. A Pocket Guide to Correct Grammar (2ııd ed.) BaiTon's Educational Series, New 80 York, Loon: 1990, pelge 119-139.

83 1.3 Nisane vengdaene (Alamanki: Ausrıifungszeichen) Emır, n'lca, wastene, vatena qewetıne u vengdaene ra tepia no nisan beno cı. No nisan gereke jede menuşiyo, zovina qeweta ho bena kemi. Zof nnd vi-tora vajine! Bıraene, waene, bere ita! Zone ho qesey bıke! Wes u war bımane! 2 Nisane ke werte çekuye dere 2.1 Virgule (Alamanki: Kon11na) 2.1.1 Waxtqesu (fiilu) ra tepia Waxtqese ke eve sıra tedıma yene, inura tepia gune virgule cı bo. No qanuno de çıp u mıqeremo. Ez şine, di, amune. A şiye, rot, peyser ame. Ey kare ho kerd, samia ho verde, mka ki oroşino ra. Hama eke çekuye konyunktifa (yane, eve moduse "wastene"), waxtqeseo ordımci ra tepia gune virgule cı mebo. i wazene bımane. O newazeno bıvino. Şikime berime. A bese nekena sero. 2.1.2 Ciakerdena çiye je jümine ke tedıma yene de Ali, Hesen, Heyder Ali, Hesen, Heyder u Mursa Ali, Hesen u Bese, Heyder u Mursa Ma ameyme, niştime ro, qesey kerd. 2.1.3 Dı çekuye ke eve jü qese ı:iredaişi giredae çekuya line çekuya 2ine çıye çekı.ıye vatena çekuye çıye çelctıye vatena çekuye Lazek yen o, h ama çeneke sona. Lazek yen o, cık e çeneke sona. Lazek yen o, ya ki çeneke sona. Lazek yen o,!! çeneke sona. 81

84 2.1.4 Qese ke tam parçe çekuye niye Qese 'ke tam parçe çekuye niye, gune eve virgule cia be. Ala, tı veng meke. Ma, mordemek kata şi? Heya, ma yeme çe sıma. Ne, ma nime. Çhemo, çhemo, mordeme kemera mma almoşti gurete, rema! Na ri ra, ma heni wazeme. Heto bin ra, ma ki zovina çi guret. Ma wast ke to bıvinime, coka. Sıma ke peyser arney, hona. Heni beno, qe! 2.1.5 Qese ke hurendia huya normale de niye Qese ke hurendia Imya nonnale de niye, gune eve virgule cia be. çek:tıye de hurendia nonnale Wa u bırae roze jü. dewe de bene. Rae ra vake, "Dewe mka vineme!" hurendia ke nonnal niya Roze, jü. dewe de, wa u bırae bene. Rae ra vake, "Nıka vineme, dewe!" 2.1.6 Jü. çekuya bma {Alamanki: Nebensatz) ke hete veri dera Jü çekuya bına ke hete veri dera, gereke eve virgule cia bo. Hata ke venge gıme-gırne 've thuthuriye ra gose mı neero, çena ho merde nedan!" Waxto ke koremore ama riye dina, Waire Dina kemera almoşti da ve cı. Xal 'ke hona koka dare neşiyo, qılançıke perrena ra, sona. Eke bi tari, bena tever, sona. 2.1. 7 Jü. çekuya b ma ke werte dera, lozım niya çekuya bına ke weıie dera, hama lazım niya, gune eve virgule cia bo. Mılete ma ki wazeno, je her mıleti, koka ho sero bırowiyo. Xal, werezae ho ke tene beno pil, ceno, werezae ho rusneno mektev. 2.1.8 Jü. çekuya bma ke werte dera, lozıma Jü çekuya bme ke werte dera, hem ki hete maney ra gerelee çekuye de bıvo, gune eve virgule cia bo. Ma hesna ke, taine ki voz do, şiye dugeh.me teveri. 2.1.9 Parçe de çekuye 'ke werte dero 82

85 Parçe de çekuye 'ke werte dero, gere eve virgule cia bo. Ma, meste ne, bero yeme çe to. Ey, avukat ne, wast ke doxtor bıvino. 2.1.10 Gelet famkerdene de Eke çekuye zovina ğelet fam bena, gune virgule cı bo. Ma some suke, vineme. (Alamanki: Wir gehen in die Stadt, dann sehen wir.) Ma some, suke vineme. (Alamanki: Wir gehen um die Stadt zu sehen.) 2.1.11 Zovina cau de Je na meselune cerenu de gune virgule cı bo. Mesela,... Olvoze hewli,... 1,000,000 O vano, "Ma meste yeme çe to." 2.2 Noxta 've virgule ra (noxtavirgule) (Alamanki: Strichpunkt) Dı çekuy 'ke be qese giredaişi arney telewe, gune noxtavirgule cı bo. çiye çekuye Bıke, bıvine; meke, mevine. çekliya lıne vatena çekuye ' çiye çekııye çekliya Lıne vatena çekuye H eya, mordeme ame, şi ; mı di. Uwa i çhemi verde ra, şiye ; ez mka zovina çhemune. Dı çekuy 'ke eve qese giredaişi arney telewe, hama virgule ki esta: Ez zof hewnu nevinenune, ya ki vinenune; hama eke ustune ra, mı viri ra son e. çıye çecuye vatena çe k uye '. d. gıre ~z zot hewnu nevmenone ya k.i ' LezJ vmenune ; h ama ek.e ustune ra ' mı vırı ra sone. LyıJ aıs 83

86 2.3 Dı noxtey (Alamanki: Doppelpunkt) İta ra dıma ni yene: 1.... 2... 3... Tae meseley este: ı.... 2... 3... Ni narney Aravki ra ceriye, vajime ke: Memed, Ali, Hüseyin... Vane ke, jü çi her çiyo bini ra ave yeno: pere. 10:30 (sate des u nem) 2.4 Tire (Alaınanki: Bindestrich) Meselune nianenu de: xan-xırave pede-pede dı-hire thıp-thol Peye xete de qese leteykerdene de. Tarıx... bıvırastene. u roji 'ke nuşine: 1895-1995 (yane, 1895 ra hata 1995) 02.- 04.05.1999 (yane, 02 ra hata 04) 2.5 Tira derge (dı tiri telewe) (Alamanki: Strich)... bıvırastene.... bıvırastene..... bıvırastene. İson 'ke werte qeseykerdene de qese ho bınııa, dıına reyna qesey kerd. İson Mı wast ke-ne, ez thoa nevan. 'ke werte çekuye de zovina çiye va, dıma çekuya ho qedene. Laze mı-u zof lazeko de baqılo-şi mektev, bi avukat. O derdune i ımleti nusneno-pe daktula. (O derdune i mıleti pe daktula nusneno.) ıvırasten e. 84

87 2.6 Çengel (afastrof) (Alamanki: Apostroph) 2.6.1 Kılmkerdene de Ez vaji'... (Ez vajine... ) Laze m'! (Laze mı!) 2.6.2 Eve amoru, herfu, u.ç.b. Na pelge sere hire 4'i (çor'i), des x'y (xe'y), u ses &'y (u'y) este. 2.7 Kılame (Alamanki: runde Klammern/Parenthese) Ma şime suke (name na suke Xarpeto); suke de çi-mi guret. Ma şime, (1) mordeme ho di, (2) çi-mi guret, (3) arave hema. 2.8 Kılarneo kosm (Alamanki: Klammern) "Hal ve hal, deste mordemi [tae vane, mordeym] conı cıra nebeno." 2.9 Dı çengeli (Alamanki: Anführungszeichen) 2.9.1 Name nustise perlodu u.ç.b. de "Koremore" "Samka Pepugi" 2.9.2 Çiyo ke direkt vajino U vano ke, moa dey newesa. U vano, "Moa dey newesa." "Moa dey newesa," vano. "Moa dey newesa," vano. "Xestexane dera." U van o k e, moa dey "newesa". 85

88 2.9.3 Çiyo gurete (Alamanki: Zitat) de ver u pey de "Çiyo guı ete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete. "Çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete." Hama çiyo gurete ke dergo dı çengeli nebene. No hal de çiyo gerete gune qız bınuşiyo. Paragraf paragraf paragraf paragraf paragraf paragraf paragraf paragraf paragraf paragraf paragraf paragraf paragraf paragraf paragraf paragraf paragraf paragraf. çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete çiyo gurete Paragraf paragraf paragı af paragraf paragraf paragraf paragraf paragraf paragraf paragraf paragraf paragraf paragı af paragraf paragraf paragraf paragraf paragraf. 2.9.4 Vatene 'ke werte vatene dera "Teee, xalo, xalo, ez şine mektev, mektev de maylım derse de ma. Ey vake, 'Her kes bese nekeno dızdeni bıkero. Uyo ke şi, bme qılançıke ra hak vet, qılançıke pıro ne gm e, dızdeni o keno.' " 2.9.5 Dı çengeli eve zovina nisani Zovina nisani gune dı çengelu ra ave bınuşiye. "Ma some çarşi." "Çarşi me so!" "Tı sona çarşi?" "Ma some çarşi," vane. 2.9.6 Diyaloğu de (Qeseykerdena dı mordemu de) Diyaloğu de serva her vatoği gune paragrafo de newe bınuşiyo. Lazeki vake, "Ez yon çe to, hama jede nemanon, çıke tene kare mı esto." Lazeke bini vake, "Rınd, tı k ey yena?" Va ke, "Sate seşine de yon." "Tamam," vake. 86

89 3 Nusteo çot (nusteo italik) (Alamanki: Kursivschrift, Schragschrift ) 3.1 Name kıtavu, perlodu, jornalu, uçb. 3.2 Qesey, herfi Taye Lawıke Dersuni Piya Ware Tija Sodıri Kormışkan Desmala Sure Mundarten der Zaza A Grammar of Dimili (also known as Zaza) Rastnustena Zone Ma Zazaca Okuma-Yazma El Kitabı Grammatik der Zaza-Sprache Zazaki- Grammatik und Versucheiner Dialektologie Mordem 'ke jü qese ya ki jü herfe ser qesey keno: No qese qawaxe de, hire herfe newey este: q, w, x. 3.3 İson 'ke gıraniya çekuye jü qesey ser nano ro İson 'ke gıraniya çekuye jü qesey ser ne ro, no qese gune eve nusteo çoti bınuşiyo. Ez wazon ke şerine suke, hama tı newazena. 4 Tavela nisanune çekuye m san Lone Ma Alaman lu. Tır ki (1). noxta IPunkt nokta (2) virgule Komma virgül (3) ' çengel ( afastrot) Apostroph apostroj (4) - tır e H inetestrich tire (5) tira derge Strich çizgi, " - " işareti (6) '! msane perşı (persmsan) Fragezeichen soru işareti tl)! msane vengoaene Ausru;zezchen untem zşaretz (~),, " dı çengelı Anjührungszeichen tırnak işareti (Y) : dınoxtey ljoppetpunkt ild notrta üst üste (lu) noxta 've vırgule ra (noxtavııgule) Semztwton notctatz vzrgüt ' (ll) () kılarn e (parantez) runde Klammern parantez (12) [ ] kılarneo kos ın (parantezo kosın) Klammern köşeli parantez (13) italik nusteo çot (nusteo italik) Schragschrift italik yazı D 87

90 es eo Perabeste (Alm. zusammengesetztes Wort; Tr. bileşik Hesene Reqasa sözcük) Ebe sene u çend qedya, dı qesa ra, jü qeseo de bino xoser peyda beno u be na rae jü qeseo perabesti n eti ca de man en o?, n ete ne nustey cewabe na perse daena. İ ta ez qesane perabestiya ra teynanama ı u sıfeta sera vınden. Se lee cer de be şeına ki aıno daene, qeseo veren ca ca ya name, sıfet, zerf, hurendnameo racerae, ya ki name aınorio. Düşte nede, qeseo dıdine ya name, koka waxtqesiya moduse waştene, koka waxtqesiya waxte nıkay, sıfete waxtqesiye waxte veri, ya ki sıfeto. 1. Netica qesee perabesti: name 1. name + 2. sıfet + 3. zerf + [ [ l.name ~ 2.moduse waştene 3.koka waxte nıkay 4.sıfete w.qesee waxte veri J S.sıfet l.naıne.sıfete w.qesee waxte veri C 3.sıfet 4.ınoduse waştene l.name 1 2.ınoduse waşten:j 4. hurendnameo racerae+ [ name J 5. amare + [ name J 1.1.1. name + name ~ name xal 'Onkel(mütterlicher seits)'; dayı' + ceniye 'Frau; kadın' ~ xalceni(ye) 'Frau des Onkels; yenge, dayının eşi' bıra 'Bruder; kardeş' + çena 'Tochter; kız çocuğu' ~ bıraçena 'Nichte; (kız) yeğen' her/har 'Esel; eşek' + goş/guş 'Ohr; kulak' ~ harguf 'Hase; tavşan' dest 'Hand; el' + bıra 'Bruder; kardeş' ~ destbıra 'Biutsbruder; kankardeş' çe/ke 'I-la us; ev' -ı- ber 3 'Tür; kapı' ~ çeber 'Haustür; kapı' qene 'Hintem; kıç' + aste 'Knochen; kemik' ~ qenaste 'Steil3bein; kuyruk kemiği' dele 'Hündin; dişi köpek' + verg 'Wolf; kurt' ~ deleverge 'Wölfın; dişi kurt' çım 'Auge; göz'+ siaiye 'Schwarzheit; siyahlık' ~ çımsiaiye/çımesiaiye 'Neid, Nichtwohlwollen; istememezlik, çekemezlik' pırmke 'Nase; burun' -ı- qulınge 'Kranich; tuma' ~ pırmkquhng 'Hakennase; gagaburun' rü 'Gesicht; yüz, çelu e' + lıuyaiş 'Lachen; gülüş' ~ rülıuyaiş 'Liebensswürdigkeit, Freundlichkeit; güleıyüz' 88

91 pare 'Anteil; pay' + bıra 'Bruder; (erkek) kardeş' ~ parebıra/barebıra 'Paıiner; ortak' lew 'Lippe; dudak' + her 'Esel; eşek' ~ lewher!leweher 'Mensch mit Hangelippen; dudaklan saricık ve kalın olan kişi' can 'Leben, Seele; can'+ weşiye 'Wohlsein; sağlık' ~ canweşiye 'Gesundheit; can sağlığı' dest 'I-Iand; el' + are 'Mühle; değirmen' ~ desfare /dıstari 'I-Iandmühle; el değirmeni' seı e 'Kopf; baş, kafa' + dec 'Schmerz; ağrı' ~ seredec 'Kopfschmerzen; baş ağrısı' ser 'über, I-Iaupt; baş, üst' + mian 'die Mitte; orta, merkez' ~ sermian 'Oberhaupt; yönetici, reis' ser 'über, I-Iaupt; baş, üst' + pale 'Feldarbeiter; ırgat' ~ serpale" 'Anführer der Feldarbeiter; ırgat başı' ser 'über, I-Iaupt; baş, üst'+ govende 'Rundtanz; halay' ~ sergovend 'Anfiihrer beim Rundtanz; halay başı' ser 'über, Haupt; baş, üst'+ beriye'(?) götüren; (An)fiUu er' ~ serberiye 5 'AnfiUu er beim Rmıdtanz; halay başı' ser 'über, Haupt; baş, üst'+ ber 'Tür; kapı' ~ serher 'obere Türkante; eşiğin karşısına düşen üst kısım' ğızale 6 'gliımnende Asche; köz' + boe 'Geruch; koku' ~ ğızalboe 'Geruch breımender Haaı e; yamk saçın kokusu' hve 'Lammwolle; kuzunun yünü' + boe 'Geruch; kokı.ı' ~ hvboe 'Geruch brennder Wolle oder Stoff, Kleidung; yanıle yün ve elbise kokusu' sol e 'Salz; tuz' + s ale 'o ben und tınten abgeflachter kleiner S te in; yassı, iııce ve düz olan küçük taş' ~ solesale/solersane 'Steiıı auf dem der Salz fiir die Schafe und Ziegen gestreut wird; koyu ve kuzulann içiıı ütün e tuz serpilen taş ' dest 'Haııd; el'+ mmac 'Gebetsübmıg; naınaz' ~ destmmac/destmac 'ıituelle Waschung bzw. Reinigung; abdest' gude 'topak, düıiim; Ballen(Teig)' + vewre 7 'Schnee; kar' ~ gudvewre 'Schneeball; kar topu' qatır 'Maultier; katır' + leyr 'junges Tier; hayvan yavrusu' ~ qatırleyr 8 ' junges Maultier; yavru katır' tire 'Pfeil, Nudelholz; ok, oklava' + roc 'Sonne; güneş' ~ tirice/tirejı 'Sonnenstrahl; güneş ısını' tire 'Pfeil, Nudelholz; ok, oklava' + mar 'Schlange; yılan ~ 'tiremare' aalartiges Tier; yılanbalığına benzeyen bir hayvan tüıii' tire 'Pfeil, Nudellıolz; ok, oklava' + kemanlkevan 'Bogen(Waffe); yay 'tirkeman' Pfeil u Bogen; ok ve yay'" vere 'Bauclı' + her 'Esel' ~ vereber 'VielfraB; obur' 1.1.2. name + moduse waştene (koka subjontifi) ~ name mal 'Eigentum; varlık' + wer 'moduse >werden<e waştene (essen; yemek) ~ malwer 'Ausnutzer, Plünderer; sömürücü, yağmacı' goni 'Blut; kan' + wer 'moduse >werden<e waştene (essen; yemek)~ goniwer 'grausamen Menschen; hunhar, kaniçi ci' derd 'Sorge; dert' + wer 'moduse >werden<e waştene (essen; yemek) ~ derdwer 'Tıiibsal und Leid durchmachende Person; çilek eş' lekaş 'gebrauchte Schuhe; eski ayaldmbı + wer 'moduse >werden<e waştene (essen; yemek fiilinin sübjontifkökeni) ~ lekaşwer 'Person, die sich mit Gerümpel ausgibt bzw. daıı1it auskoımnt; eski püskü eşyalada geçimiııi sağlayını kisi' qab 'GefaB, Schüssel; kap' + lis/les 'moduse >listen<e waştene (lecken; yalamak) ~ qables kut 10 '?' + xur/wer 'moduse >werden<e waştene (essen; yemek) ~ kutxur/lmtwer '?' çe/ke 'Haus; ev' + ker' 'moduse >kerden<e waştene (machen; yapmak) ~ çekere 'haüslich und tüchtige Hausfrau; ev cim en ve hamarat ev kadını' selef 'Zinsen; faiz'+ wer 'moduse >werden<e waştene (essen; yemek) ~ seletwer 11 '(Zins-)Wucherer; tefeci' merdım 'Mensch; insan'+ wer 'moduse >werden<e waştene ~ merdımwer 12 'Kannibale; yamyam' xer 'Wohltat; hayır'+ xaz/waz 'moduse >waşten<e waştene ~ xerwaz 'wohlwollende Person; iyiliksever' a(ğ)we 'Wasser; su' +şu 'moduse >şüten<e waştene (waschen; yıkamak) ~awşu/avşo 13 'AbfluBrinne; gider' ser 'über, Haupt; baş, üst' + şo/şu 'moduse >şüten<e waştene (waschen; yıkaınak)' ~ serşo/serşu 'das aubere Aussehen einer Peı son; insan sıfatı, dış göıiinümü' fıraq 'Geschirr; kap, bulaşık' + şo/şu 'moduse >şüten<e waştene ~ fıraqşo 'Geschintuch, bulaşık bezi' a(ğ)we 'Wasseı~ su' + bırr 'moduse >bıımaen<e waştene (schneiden; kesmek) ~ awbırr 'Person die, obwohl jemaııd aııders aıı der Reihe ist, heimlich ( z.b. nachts ), das W asser fiir diebewassenmg des Ackers auf seinem Acker bzw. F el d umleitet; başkasının tariasma akan aı-la keserek, kedi t:'11 1asına yönlendiren ve böylece tarlayı sulaına smısııu ihlal eden kişi' coe 'Bewasserungskanal; ark'+ bırr 'moduse >bımıaen<e waştene ~ cobırr siehe 'awbırr; b. awbzrr' rae 'Weg; yol'+ ber 'moduse >berden<e waştene (bıingen; götünnek) ~raeber/rayber 'Religioser Fl.Uu er; rehber' emır 'Befehl; emir' + ber 'moduse >berden<e waştene ~ emırber 'Diener, Knecht; emir kulu' bar 'Last; yük' + beribır 'moduse >berden<e waştene ~ barbır 'Lasttrager; eşya taşıyan hayvan, msan, makiııa' ajne 'Schwimmen; yüzme'+ ber 'moduse >berden<e waştene' ~ ajneber 'Schwimmer; yüzücü, yüzebilen' 89

92 hard/erd 'Erde, Boden; yer'+ lerz 'moduse >lerzaeme waştene (beben; titremek)-7hardlerz 'Erdbeben; deprem' gan 'Leben, Leib; can' + ger 'moduse >gıroten<e waştene (nehmen; almak)' -7ganger 14 'Todesengel; azrail, can alıcı' sol 'Schuh; ayakkabı'+ derz 'moduse >deşten<e waştene (nahen; dikmek) -7solderz 15 'Schuhster; köşker' do 'Buttemıilch; ayran' + bırr 'moduse >bnmaene<e waştene -7dobırr 16 'Person, die all sein Vieh dutch Veıkauf oder Tod (z.b. aııfgıund einer Krankheit) desviehs verloren hat; tüm hayvanlaımı satış veya hastalıktandolay kaybeden sahıs' 1.1.3 name + koka waxte veri -7 name min 'Pfahl; kazık' + kut 'koka waxte veri e kuyaene (schlagen; vurınak)' -7 minkut 'hammerartiges Instrumen zum versenken von Pfahlen in den Boden; kazığı yere batırmak için gereken alet' sir 'Knoblauch; sarımsak' + kut 'koka waxte veri e k:utene/kuyaene -7 sirkut 'Instrument zum zerldeinem von Knoblauchlmollen; sarımsak tokınağı' 1.1.4. name + sıfete waxtqesee waxte veri (Partizip; ortaç) -7 name zerre 'das Innere; iç' + veti 'sıfetfele >veten<e waxte veri [rausholen; çıkannak] -7 zeneveti/zenefeti 'ein knoblauchhaltiges Teigınahl; babukko yemeği' çe/ke 'Haus; ev' + veşae/veşai 'sıfetfele waxte >veşaen<e veri (brennen; yanmak)' -7çe veşae! 'ein Ausruf, wörtlich: Ha us abgebrannter; evi yanası!' 1.1.5. name + sıfet -7 name ga 'Ochse; öküz' + khuvi 'wild, ımgeziihmt; vahşi -7 galdmvi 'dem Büffel ahnelndes Wildtier; yabani öküz' ber 'Tür; kapı'+ teng 'eng; dar' -7 berteng 'Türspalt; kapı aralığı' serre 'Jahr; sene'+ newe 'neu; yeni' -7 sernewe 17 'Neujahr; yılbaşı' dare 'Baum; ağaç' + sıpe 'weib; beyaz' -7 darsıpe qewaxe 'Pappel; kavak' dare 'Baum; ağaç' + sur 'rot; kırmızı' -7 darsur 18 'Eine rote Baumsorte; bir kınnızı ağaçtürü' 1.2.1. sıfet + name -7 name neme 'halb; yarım' + şewe 'Nacht; gece' -7 nemeşewe 'Mitternacht; gece yarısı' nim/nem 'halb; yarım' + roj 'Sonne; güneş' -7 nimror 'Mittag; öğleyin' newe 'neu; yeni' + çe 'Haus; ev' -7 neweçe '(Nach der Heirat) ein neues Haus beziehendes Ehepaar; evlenip, ayrı eve taşınan çift' sıpe 'weib; beyaz' + dare 'Baum; ağaç' -7 sıpedar 21 ' Eine Baumsorte; beyaz bir ağaç türü, kavakdireği' kemf 2 'fehlend, dürftig; eksik'+ fersend 'Gelegenheit; :firsat' -7 l{emfersend 'Ausnutzer, Bauemfanger; çıkarcı, fırsatçı' kemi 'fehlend, dürftig; eksik' + aqıl 'Verstand; akıl' -7 kemaqıl 'Dummkopf; aptal' çılqe 23 'wassrig, unreif; sulu, ham' + mast 'Joghuıi; yoğurt' -7çılqemast 'wassriger Joguıi; sulu ayran' pil 'grob; büyük'+ tham 'Geschmack; tad' -7 piltham 24 'eine schmacld1afte Pflanzensorte; hoş tadı olan bir bitki türü' 1.2.2. sıfet + sıfete waxtqesee waxte veri -7 name cera 'geteilt; bölünmüş'+ kewte 'sıfetfele >kewten<e waxte veri (fallen; düşmek) -7cerakewte 'Tollpasch; hantal, sakar' kemi 'fehlend, dürftig; eksik'+ zanae 'sıfetfele >zanaen<e waxte veri (wissen; bilmek)' -7kemzanae 25 'Laie, unwissender; az bilen kişi, cahil' newe 'neu; yeni'+ kerde 'sıfetfele >kerden<e waxte veri (tun, machen; yapmak) -7 newekerdez 6 'Person, die neu bekleidet wurde; kendisine yeni giysi giydirilmiş olan' 1.2.3. sıfet + sıfet -7 name ğerlar 'Tyrann; gaddar' + neweş 'krank; hasta' -7ğedarneweş 'sehr kranke Person; çok hasta olan sahıs' neri 'ınannlich; eril' + mae 'weiblich; dişil' -7 nerima 27 'Homosexueller; eşcinsel' heçel 'launisch; mürrisch; uywnsuz, geçiınsiz' + pil 'grob; büyük' -7 heçe(l)pil 'jahzomig; asabi, çabuk siı1irlenen' 1.2.4. sıfet + moduse waştene (subjontif) -7 name 90

93 herarn 'rituell verboten; haram'+ wer 'moduse >werden<e waştene' -7 heramwer 'Schuft, Schurke; haramzade' 1.3.1. zerf + name -7 name ver 'vorne; ön' + dest 'Hand; el' -7 verdest 'Diener bzw. finanz. und sozial von Anderen abhangig; ekonomik açıdan başkasına bağımlı olan kimse, hizmetçi' ver 'vorne; ön, ileri' + zewac 'Heirat; evlilik' -7 verzewac 'Heiratsfahiger; evlilik çağında olan' ver 'vorne; ön'+ fek 'Mund; ağız' -7 verfek 'Stellvertreter, Vormund; temsilci' ver 'vome; ön'+ fek 'Mund; ağız' -7 berfeke/verfeke 'Jenes Tuch, welches beim Toten um Kiefer und Kopf gebunden wird, damit der Mımd geschlossen bleibt; ölürken çeneyi bağlamak için kullanılan bez' ver 'vome; ön'+ pers 'Frage; som' -7 verpers 2 x'antwoıi; yanıt' peş 'vome; ön'+ kar 'Arbeit; iş' -7peşkar 'gewandte, tüchtigeperson; çalışkan ve hamarat olan sahış' bm 'unten; aşağıda'+ dest 'Hand; el' -7bmdest 'undıückte Person; el altında, baskı altında olan' ver 'vome; ön'+ usar 'Fıi1hling; bahar' -7 verusar/vereusar 'die Zeit vom1 Fıiihling; bahar öncesi' ver 'vome; ön'+ paiz 'Herbst; güz' -7 verpaiz/verepaiz 'die Zeit vonn Heıbst; sonbahardan önceki zaman dilimi' ser 'oben; yukarısı, üst' + bar 'Last; yük' -7serbar 'die zusatzliche Last eines Lastentragers, die auf die eigentliche Last gelegt wird; hayvan ya da insanın mevcut yükün üstline gelen ek yük' ser 'oben; yukarı, üst' + cıle 'Bett bzw. Kleidung; yatak, elbise' -7 sereıle 'Stoffstück unter dem Sattel; s em erin altına konulan örti.i' ver 'vorne; ön' + roc' Tag, Sonne; gün, güneş' -7 (gule) verroc 29 'Sonnenblume; ayçiçeği' 1.3.2. zerf + moduse waştene -7 name pey 'hinten; arka, geri' + bırr 'moduse >bımmene<e waştene -7 peybın 'Klatschbase; dedikoducu' 1.4. hurendnameo racerae + name -7 name xo 'selbst; kendi'+ qewm 1 qom 'Volk, Volksstaımn; kavim' -7 xoqewm 'gesellig ;insanına, canayalan' 1.5. arnare + name -7 name çar 'vier; dört' + pa 'FuB; ayak' -7 çarpa 'VierfiiBler; dörtayak' çar 'vier; dört' + fek 'Mund; ağız' -7 çarfeke 'Krebs (zool.), yengeç' dı'zwei; iki' + şeme 'Samstag; cumaıiesi' -7dışeme 'Montag; pazartesi' dı 'zwei; iki' + lete 'Stück; parça' -7dıleti 'Zwilling; ikiz' 2. Netica qesee perabesti: sıfet J l.name 2.moduse waştene 1. name + sıfete w.qesee waxte veri 5.sıfet J l.name 2. sıfet 2.sıfet [ sıfete w.qesee waxte veri ~ koka waxte veri 4.sıfet 3. hurendnameo racerae + [ 4. zerf + 5. amare l.name] 2.sıfet lı.sıfete w.qesee waxte v~ l 2.name j [ l.name J 91 sifet

94 2.1.1 name + name -7 sıfet rü 'Gesischt; yüz'+ huyaiş 'Lache; gülme' -7 rühuyaiş 'lachelnd, freundlich; güleryüzlü' sere 'Kopf; baş' + waxt 'Zeit' -7 serewaxt 'wach, schlau; uyanık, zeki' dest 'Hand; el' + lape 'Handflache; el içi' -7 destlap 'fleij3ig, eifrig; çalışkan, hamarat' por 'Haare; saç' + gılgıl 'Maiskom; nusır tanesi' -7porgılgıl 'Person mit gı-auen Haaı en; saçlaı ı ağamuş kişi' 2.1.2. name + moduse waştene -7 sıfet daı e 'Baum; ağaç'+ best 'moduse >besten<e waştene (befestigen; bağlam11ak)' -7 dar(e)best 30 'befestigt; bağlı' Imge 'Bein; ayak' + best 'moduse >besten<e waştene (binden; bağlanmak)' -7 Imgebest 'an eineın Ort gebunden sein; bir yerden ayrılamama durumu' xer 'Wohltat, gut Tat; sevap, hayır'+waz 'moduse >waşten<e waştene' -7xerwaz 'wohlwollend; iyiliksever' 2.1.3. name+ koka waxte veri -7 sıfet sere 'Kopf; baş, kafa'+ werd 'koka >werden<e waxte veri (essen; yemek)' -7 serewerd 31 'verdaımnt; kalu olası' 2.1.4. name + sıfetfel -7 sıfet kel 'Siedepımkt; kaynama noktası'+ dai 'sıfetiele >daen<e waxte veri (geben; veımek) -7 keldai 'gekocht; kaynatılnuş' qudım 'Kraft, Starke; güç, erek' + şikiyae 'sıfetiele >şikiyaen<e waxte veıi (brecl1en; kın lmak) -7qudımşıkiae 1 qudımşikiyai 'haftlos; güçsüz' heş 'BewuJ3tsein, Verstand; şuur, akıl' + kewte 'sıfetfele >kewten<e waxte veri (hineingehen; girmek)' -7 heşkewte 32 'zweckmaj3ig, logisch; akla yatkın' 2.1.5. name + sıfet -7 sıfet dest 'Hand; el' + vıla 'veıieilt; dağıtık' -7 destvıla 'groj3zügige Person; eliaçık, cömert kişi' fam 'Verstand; akıl'+ kor 'blind; kör' -7 famkor 'verstandnislos; anlayışsız' rü!ri 'Gesicht; yüz'+ sia 'schwarz; kara' -7 rüsia 'würdelos, mit Schande bedeckt; rezil, yüzü kara' çım 'Auge; göz' + teng 'eng; dar' -7 çımteng/çımeteng 'neidisch, geizig; cimri, kıskanç' çım 'Auge; göz'+ sur 'rot; kırmızı' -7 çımsur/çımesur 'egoistisch; bencil' roce 'Tag; gün' + sia 'schwarz; kara' -7 rocesia 'ünglücklich; vom Unglück verfolgt; bahtsız' zerre 'Iımere; iç' + weş 'gut; hoş' -7zerreweş 'mutlu, kalbi geniş; nett, glücklich' dest 'Hand; el' + teng 'eng; dar' -7 destteng/desteteng 'arın; in fınanz. Enge; parasal olarak darda olan' sere 'Kopf; baş' + sia 'schwarz; kara' -7 seresia 'trauemd; yaslı, yasta' sere 'Kopf; baş' + qot 'unbeckt; örtülmemiş' -7 sereqot 'unbedeckt (Kopf); başı açık, başı örtülmemiş' can 'Leben; can' + gıran 'schwer; ağır' -7cangiran 'schwerfallig, trage; ağır canlı, eli ağır' bar 'Last; yük' + gıran 'schwer; ağır' -7bargıran 'schwerfallig, trage; ağır canlı, eli ağır' can 'Leben; can' + şıvık/sıvık 'leicht; hafıf-7canşıvık 'flink, beweglich; atik, çevik' mobete 'Unterhaltung; muhabbet'+ weş 'gut, schön; iyi, güzel' -7 mobetweş 'unterhaltsam; muhabbetli' qal 'W ort, Eıwahnung; söz, bahis' + zaf 'viel; çok' -7 qalzav/qalzafıı 'geschwatzig; geveze' cewab 'Antwort; cevap' + next 'bar (Geld); nakit' -7 cewabnext(ık) 'schlagfertig, hazırcevap' nefs 'Begierde; nefıs, bedensel arzu'+ pet 'fest, stabil' -7 nefspet 'seine Begierde und Gelüst bezahmen könnend; iradesine hakim olma durumu' nefs 'Begierde; nefıs' + sıst 'locker, lose; gevşek' -7 nefssıst/nefstemk 'seine Begierde und Gelüste nicht bezahmen könnend; nefsine düşkün olma durumu, pisboğaz' pize 'Magen; mide'+ pil 'groj3; büyük' -7 pizepil 'gefraj3ig; obur' 2.2.1. sıfet + name -7 sıfet kemi 'fehlend, eksik'+ fersend 'Gelegenheit; fırsat' -7 kemfersend 'ausnützerisch, betıiigeıisch; çıkarcı, dolandırcı' kemi 'fehlend, eksik' + aqıl 'Verstand' -7 kemaqıl 'dumm; aptal, bön' peş 'vome, ön' + kar 'Arbe it; iş' -7 peşkar/peşekar 'geschickt, tüchtig; çalışkan, becerikli' bm 'unten; alt' + dest 'Hand; el' -7 bmdest 'unterdrückt; el altında, ezilme, egemenlik altında olma durumu' ver 'vorne; ön, ileri' + zewac 'Heirat; evlilik' -7 veı zewac 'Heiratsfahiger; evlilik çağında olan' 92

95 2.2.2. sıfet + sıfet -7 sıfet ğerlar 'tyrannisch; gaddar' + neweş 'krank; hasta' -7 ğedarneweş 'bitterkrank; feci hasta' serd 'kalt; soğuk' + germ 'warm; sıcak' -7 serdgerm 34 /sılgerm 'lauwarın; ılık' (siehe auch: 1.2.3. de ki qayt bıkere; 1.2.3 'e de bakınız) 2.2.3. sıfet + sıfetfel -7 sıfet kemi 'fehlend, dürftig; eksik'+ zanae 'sıfetfele >zanaen<e waxte veri (wissen; bilmek)' -7kemzanae 25 'Laie, unwissender; az bilen kişi, cahil' perre 'Blatt; Flügel' + şıkıte 'sıfetfele >şıkıten<e waxte veri (brecl1en; kınnak)' -7perrşıkıte/perrşikiyae 'hoffnugslos; umutsuz, kanadı kınk' (siehe auch: 1.2.2. de ki qayt bıkere; 1.2.2 'e de bakımz) 2.2.4. sıfet + zerf -7 sıfet kemi 'fehlend, dürftig; eksik'+ ver 'vorne; ön' -7 kemver 'eng; dar' 2.3.1. hurendnameo racerae + name -7 sıfet xo 'selbst; kendi' + qewm 'Volk, Sippschaft; kavim, halk' -7 xoqewm 'sein Volk bzw. Gemeinde liebend; kendi halk veya topluluğunu seven' 2.3.2. h urendnameo racerae (Reflexivpronomen dönüşlü zamir) + zerf -7 sı fet xo 'selbst; kendi' + ser 'oben; oben' -7 xoser 'unabhangig, gut geflegt; bağımsız, bakıınlı' 2.4.1. zerf + sıfete w.qesee waxte veri -7 sıfet ser 'oben; yukarı' + kewte/kewti 'sıfetfele >kewten<e waxte veri (fallen [fig.], düşmek [mec.]) -7 serkewte 'l.erfolgreich 2. au/3erdem; 1. başarılı 2. dışında, gayrı' 2.4.2. zerf + name -7 sıfet ver 'vorne; ön' + dest 'Hand; el' -7 verdest 'finanz. und sozial von Anderen abhiingig; ekonomik ve sosyal açıdan başkasının eline balana, başkasmdan bağımlı olma durumu' (siehe auclı: 2.2.1. de ki qayt bıkere; 2.2.1. 'e de bakmzz) 2.5.1. arnare + name -7 sıfet dı 'zwei; iki'+ can/gan 'Leben, Leib, Seele; can' -7 dıcani/dıgani 'schwanger; hamile' D note bıneni ' name (Alnı. Substantiv; Tr. ad) moduse/babete waştene (Alm: Konjuktiv; Tr. isteme kipi) waxte mkay (Alm. Prasens; Tr. şimdiki zaman) waxte veı-i (Alm. Prtileritum; Tr. geçmiş zaman) sıfete waxtqesee waxte veri (Alm. Partizip Perfekt; Tr. geçmiş zammı ortacı) sıfet (Alm. Adjektiv; Tr. sıfat 1 önad) zerf (Alm. Adverb; Tr. belirteç) hurendnameo racerae (Alm. Rel1exivpronomen; Tr. dönüşiii adı!) amaı e (Alm. Numeral; Tr. sayı adı) 'Nia de Malmisanıj: Zazaca- Türkçe Sözlük, Deng Yaymları, 1992. ' F ek e coıi de leteo zafer çeber yaki çever van e. ' Nia de: Malmisaıııj 5 Beriwanc, awa ke herkesi ra ra veri şona beıiye, zaferi ıııale xo en zedero u pe astore şona. " Çııııo coren. 7 Feke cari de veıvre ra vare ya ki vore vane. ' Çııııeo coren. '' Paul, Ludwig: Zazaki, Wiesbaden, Reiclıcrt Verlag Wiesbaden, 1998, S. 316. '"N ono ke kasıka tendure ra zeleqiyae nemenel u gıııa wele ra. ll Çımeo coreıı. "Çımeo coreıı. "Beno ke no qese şuşllna (şütene) Kurmanci/Kirdaski bero. Koka waxte ıııkae ŞZIŞ'flni, şo-o '' Nia de: Malınisaıııj. " Çımeo coren. "' Kesane nianena nia ra, doefilan kes i bll"rio ki vane, yane mal e filan kesi çino ke, c ıra do peycia bıkero. 17 Nia de Malnıisaıııj. "Na jü babete de darana. Tlıolıfe (thal e) na dare cıra kcnc, bene rine ra, keııe qayiş u posta ra ke, wa ne pe huşk be, yaki, ze ıııcşke de, tlıaıııe posti weclariyo, poste betlıaııı bo. 93 "' Çınıeo coı en. " Nia de: tariie darsıpiye " Seba kesane xırab u neyara, peao kemi ya ki keso kemi ki vane. " Vacinıe goşte vareka ra vane, goşte vareka çrlqo, neıverino, ya ki seba nıezge plııta vane, mezge pluto çi/qo, a&"iıılmo. '' No tar/vaş cae kaği ya ki bez de rewino, beno klıewe. "Nia de Malmisaıııj. "' Çımeo coı en. " Mı no qese jü jüye de lıete Pılcmoriye ra lıeşna. " Qeyseriye, Sanz de vacino. ''' Nia de: "Derlıeqe Kinnaneki de komb1yay1- şe şeşine", Vate, Kovara kultuıi, anıor 9, paylz '99, Stockholm, p. 9. ' 0 Vaciıne, xeynıa vıraştiye ra vane, xeynıa dar(e)beste. ıı Nia de: Malıııisaıııj. "Nia de: Malıııisaıııj. '' Çınıeo coı en. " Çııııeo coren. 35 Çımeo coı en.

96 p ı a c ı a Nu s t e n e Asmeno Bewa.yir Verqesa Hata nıka raştnustena (iınla) Zazaki sero tek jü gurenais kıtab de veciya, uyo lee layıqe itıbare ilınio: Rastnustena Zone Ma- C. iyi. Jacobson, 1993, Bonn. Tae gurenaise bini ki este lee, ye dine qılawıze xo ilmi ra jede ideolociya. Kıtahane grameri de ki, ye Ludwig Pauli, Zılfı Selcani, T.L. Todd ya ki iye neilmkiy ye H. Turguti, Çekoy de, heqa raştnustene de gurenaise neaseno. Mewzuye ni kıtabu graınero, coka bara raştnustene de her jüye fıkre xo ra imla xo nusna. Peyniya qeşi, ye kare raştnustene hona xeyle raa xo esta ke ma sıfte cı derime. Lete seri Derdane mae raştnustene ra jüye ki, se ke zanino, pia-cia nusteno. Koti pia bınuşiyo, koti cia? Sebebe lee hata nıka pia-cia nustene sero vaciay, tae derhequ de ınıre zaf iknaker u ilmki neasay. Gerelee bınge ni arguınanane qeydu xırt cıeıjiyo. Fıkre mı uyo ke pe ilmi isan nnd şikino gerare xo serbana qeydey era cı do. Perso ke ilm cı nereseno, isanuncia bese keno pe mentıqi (Logik) arguınan biaro ra ver. Hata nıka jüye ra serkewte ( qeyr) gurenaise raştnustene çin o. Mordem na helm e de mo tae e yardım u ınısalu beno, ke nia do, zonane binu de, iye lee Zone Ma ra nejdiye, qeyde iınla i zonu senene. Zazaki re kizone İrankiye ğerbi (West-İranische Sprachen) ınınasıbe. Na bare de fıkre ını uyo ke ma şikiniıne Farski de nia diıne; Soranki, Beluçki, Taeiki ki beno. Çıra ke Farski hem serru ra yeno nustene, zone de resıniyo ki. Hundae senio lee nuşino, uncia ki qeydey koti ke gerek diyo, vume ki 1 Ebe vatena bine, hunde waxti ra dnne, qedyu ro penge/pışke (tabu) ro nena, qeydane khanu ra dımlee nebiye. Se ke kıtabe C. M. Jacobsoni de ki ardo ra zoni, Tırki neşkino raştnustena Zazaki re dennan bo, çıra ke zone do zaf ciaro, hem ki bunya (stnıkture) xo zobinara; peydena yeme ser. Derdo gıran na bare de nuyo ke, mordemane ma zafıne Tırkiya u Tn ki de wendo, hete raştnustene ra ki -bıwajiyo, ınewajiyo- tesiı e cı de men de. Haına isan ını çıın de na seın (bare) de adete mordem u ra jede, çiyo ke Zazaki re ınınası bo, heto bin ra, usıle vatene ra jübini çıqa ceno, ey qerar kero. Terımane tekniku re peyniye de lista qesebendeki de qayt bıkere. 2 Derheqe ke pia-cia nusnaene de an ra kağıde ser, niye: I. Peyhurendi u naıney 1 hurendnaıneyl [domani-ra, ey-ra...] II. Name waxtqesu be waxtqesu ra [qesey-ken-, nia dan-...] III. Felbendi (preverbi) be waxtqesu ra [ra-kerdene, tera-kerdene...] IV. Sıfetbiyais u nisange [beno serdın; kune zene] V. Qesee k e vıleşiye pe [ver-de, san-de, rew-ra, kopula...] VI. Verhurendi "era, ero" VII. V erbend 4 u verhurendi [be, be-] VIII. Boçık A: "eke 1 ebe 1 era 1 ero" de apostrofbıgurenime ya ne? [kuno (')ra cı, tı (')ke yena] IX. Boçık B: Feke Vacuğe de -i (ki) 'Vacime vere coy qescy Tehriin, atıl, otiiq da y-11, Jl.bi ebe..b (th/!) nusnene, nıka ebe c:- (t) nuşino <ı.. J.r,.:;...);ya ki verhurendi be~ (re, era, be) vere coy namura pia nusn me (~ beto, ~ bebaççe: to-re, domani-re), nıka cia nuşino (jj~ be to, ~~be baççe). 3 V erde serba zemin? kes i, vatene,keslıurendi", hama mı çıın de hurendname ınınasıbero.., Fıkre sufiksi -bend (verbend, peybend, felbend) albaze mı Hesene Reqasa da mı. W es u war bo, pir u khal bo! 94

97 LPeyhurendi u narney 1 hurendnamey [domani-ra, mı-ra, ae-ra] İye ke na mewzu de mıde no were, diyaisane mı zanene. Nineki wazon ke tenena çip keri, argumanu biari sıma çımi ver. Peseroke W are u Tija Sodıı i na derheq de qeyde cia nusnaena peylmrendi u namu/hurendnamu hata nıka ke çıturi muse cı, henicenede (ane ra hurendi). Hona ke Rastnı1stena Zone Ma neveciay bi, W are de beni nusnene. Hama tae peseroku de hurdena formu ra nusnene. Çiyo ke zanon, Rastnustena Zone Ma de no qeyde sero sare dacno. Taine ya raa Kırdaski ra, ya ki raa Tırkira nusno. N ineraraver mordem gereke ebe raa ilm u mentıqi cae Zazaki werte zonu de çip kero, gore nae ki qeyde biaro meydan. Uyo ke ye qeydu ki %100iya xo nebena. Tae zonu de dı imkani dane ra cı; ye Holandki, Norvecki ya ki qeydane raşnustena Almankiye newu de tae vumaisu de dı imkani va te. Mordem şikino nia ya ki beni bınusno 5 Yan e, ilam jü be jü ke qeydane imla biaı iıne hurendi, no zon daena rew nexeleşino, vindi ki nebeno. Nia diıne, Rastnustena Zone Ma de nae re pelga 48. de se vato:,peyhurendi, ne kelime serbestiye, ne ki sujikşiye. Co/w isan nezoneno peyhurendu eve namu u zamiru ra, pia ya ki cia bznusno. (...) Ciave ma werte de ro. Peyl1llrendi eve zamiru r~ pia yen e nustene, h ama eve zovina kelimu ra cia yene nustene. " Nae re ki ez wazon fıkre xo peskes keri: 1. Zazaki de b ara verlmrendi u peyhurendiu de çewtbiyaise qefley ("öbek bükümü") es to. Alınanki de,gruppenjlexion" vacino: ey mm u to ra pers kerd; ey H esen u Xece ra pers kerd ya ki, ey mı be to ra pers kerd. Peylmrendi her name ra dııne ne, jü rae vacina, hama ye hurdemena namana. 2. Jüye de cia (name), jüye de pia (hurendname) nusnaene tam maqul niyo, çıra ke hurendname, se ke tenm ebe xo vano, hurendia namey ceno: laci ra vat -7 ey ra vat. QTstase ke qerar dane ra Cl, ni dz nuqte verene 6 Çıke çiyo muim, xuya peyhurendiana. Peyhurendi, }ii peybende hali (Casus-Suffix) niya. 3. Bara 'çewtbiyaise zoni' (Flektion; büküm) de bire babete zonu este (qese werte nenıgıımı nay pera): a) zone 'tedımki'y (agglutinierend; eklemli); ze Tu ki, Finki, Macarki b) zone 'namnenık'i ya ki 'çewtber'i (flektierend; bükümlü); ze zonane Hind-Ewropa, Erebki, İbranki... c) zone hecaini (iso li ert; heceli); ze Çin/d Hurendia Zazaki babeta b) dera, çıra ke naıney bene çewt ["ye verg-i/verg-u"]. Zonane Ewropa de zanaena nma peyhurendi tım cia nuşine. Tırki de coka çewtbiyais çino, hale namu ebe peybendu [-i, -de, -den, -e] nisan bene, namey ebe xo nevurine. Zonane Hind-Ewropa de (Almanki, İrlandki, Zazaki, Hindki, İspanyolki, Hermeııki, Yunanki uib.) hurendnamey sufıksi niye, daena qese xosere/serbeste. 4. Peyhurendie Zazaki ınıre na het ra ki ze qesane xoseru asene: ni hem waxtqesu (fıilu) de, dılqe fe! bendi de (Praverb) este [ra-kerdene, ro-kerdene, de-kerdene ], hem ki edat de fonksiyone xuye verhurendi es to [ era, er o, ede]. Se be bu ra jüye ki nuyo ke, ver-/peyhurendi u namey, zonane binu de ki cia nuşine [,mı ra"]:.fi"om me (İng!.), von m ir (Alm.), van mij/me (Ho ll.), jz mm (Krd.), ez men 0" ) (Frs.), de mi (isp.) uib. 5 Mısal: Teeei ya ki Tee-Ei; Thwıjisclı ya ki Tıu?fisch; Happyend ya ki Happy End; grimmsche Miirclıen ya ki Grimm 'sclıe Miirclıen. " ni hurdemena nuqtu re Prof. Dr. Gipperti dest da mı, berxudar bo. 95

98 Ni qesu de cia nusnaene, vatena qesey re ki mınasıbo. Usıle vatene ke vat, Erebki de verane,1111 ra",,minna"o, yan e pia nuşino, uyo ke min + ennô ra amo peser. Farski de, feke qomi de, ez men 0" ) be to _:;:, <G (,mı ra",,to re") gegane beno ezem r" ), bet ~. Yane hurendnaıne beno ze peybendi, uyo ke Almanki de nae ra enklitische Endung ('qediyaiso pa beste') vacino; Faı ski, Goranki, Soranki u Feylki (Kurdkiye ceri) de ki esto. Ma, Zazaki de ki durımo henen esto ke, hurendname u peyhurendi riye herfegınaene ra am e peser, ze jü qesey/cısmi vacine? Esto; nae re feke Xozat-Vacuğe be Soyrege-Çermugi ya ki ye Palo-Çewlıgi de qayt bıkerime: a bı lllllla ame [a be 111111 ra ame]: 1111"-ra: r-70, n-?n. Yane r gıneno, n' o ke biyo vindi ya ki quletiyo ro, ita vecino meydan, beno mma. 7 a bı meymanana/meymanona ame (a ebe meymanun ra ame): meymanan-ra: r-70, a"-7an. Zobin: ez bı tuya; tı bı ka11ıia ama; o bı maina [maine ra] ame; a bıld!neka (kenekz ra) ame; mı inan na vat 8 uçh. No hal de -an/-a yene peser, eke ze jü qesey vacine, gerelee pia bınuşiye. Bızaniyo ke ni dı qesee, vıleşiye pe. H ama 'mı ra' de çekuye nina peser, ze dı qesu ki vacino, nae ra jüyena argumano k e da binuşiyo. Peyniya qesey: peyhurendi, name u hurendnamey ra cia bınuşiyo: A1z da to ro". İne sıma ra vat. To re jüna çay bi ari? Ey ra çiye lam meke! Mese da 1m de. Xo-Venge (vokale) peyhorendi ke quletiyo ro ya ki gmo {d', r'): Feke Palo-Çewlıgi de peyhurendiy ya ki zerfı ze vereni de nevacine, tene vuriye ya ki xo-veng (V o kal, ünlü) quletiyo ro. Gegane metateze (göçüşme) ki biya: re/ri ~ır/n ~ r': Ez şmıa r' çay ona. Mhııonon 1r xızmet bıkıri. dı ~ ıd 1 d' : Kenek laye d' niya. Mr lacek ul qıse kerd. zi ~ zı ~ z': Ma z' cı r' va, gueş nyeda. Ombazon ız va, yı rm d kerdo. KıtabC O. Manni ya ki Peter J. A. Lerebi de ni peyhurendi ebe fonno re/ri; dı ya ki peybende maykekiye -e/- ı nusnaiye. Yane hona xeyle waxt niyo ke tae vengi biye vindi, nesiane peyemı de heni biyo. Ez vaci ebe formo nıkaen (nur, şımad, merdımzd) ke bınuşiye, serba fekane binu rehet areze nebeno. Nae ra çıqa ke destebera yena, zelal bınuşiyo. isan şikino naca de alternatife rono: ı. Eke ebe fonno ld1an bınuşiyo, pero wendoğu re daena rehet beno (redaksiyon gerelee dest cıdo): Ez kıye di ruenıştiya. Ma rı 1 ma rizi xeben ame. Şu11a zi welatoni ğeribon di moneni. 2. ebe formo vindibiyae ke ilam bıbo (vacime reportaj, kılame) aposh of cısaniyo, pia nustene ki bena: ' Ez laye d' ruemştiya. Ma rı z' xeber am e. Şuna z' welaton' ğeribon ıd moneıı. 7 Hurendameo jüino jükeko çewt/oblik mu/e, n heme fekane Zazaki de gıııo waro, ae ra,111111" nusnaene m ması be ni ya. Raşti ke n 'e 1m(lı) waxte waxtu de biyo, ze vatena taine herfa gırenaişi ni ya. Formo xeyleo çewt/oblik -an de ki lıenio; n leteo zafer gıııo waro, lıama tae feku de o ra raver teyveng (konsonant) n 'i, xoveng (vokal) a çamo ra be o ya ki u (mısale bini: nall-7noll-7null; allcia-7ollcia-7zmcia... ). Feke Vacuğe ya ki Palo-Çewlıgi de halo obliko xeyle, hona ebe -onl-un vacino: "ma n? hakan ana." Peybende xeyleiye -an teyna Kırdaski u Farski de ne, belicia pero zonane İrankiyu de esto, Zazaki de ki. "Nae re gos de:, lll/uziri do ln 1111 rolsere mı deceno/ seri fn_ Lzskq Muziri/Izsim 1111 zan dana", yane: 'ebe Lıske ra şeri Muzıri'.Yılmaz Çelik, albume Veyve Vcyve, lawılca Dere Emırxani de. "Eke vat,da pzro; beno ttm; da pede", na hal de hem biyoğ/çiye qesa (nesne) arcze niyo, hem ki ze jü qesey vacino. P1-, 11- neşikine teyna vıııdere. 96

99 ll. Name waxtqesey be waxtqesey ra [qesey ken-, nia da-... ] Bara pia ya ki cia nustena namane waxtqesu be waxtqesu de fıkı e zafıne tenena kıfso. Na derheq de hem waxtqesey re [,qesey kene'], hem ki felname (Verbalsubstantiv) u felsıfet (ortaç, Paıiizip)i re gurenino [qeseykerdena cı], zobin ki waxtqeseo yardıınker re (Hilfsverb) [dana/yeno qeseykerdene]. İta ki mordem şikino qeydey areze kero.,a ke nia do. qesey kero" ya ki,a ke niado. qeseykero"? Sene qıstasi serba qeyderonaene este? Mordem gerelee na bare de Tırki ya ki Almanki ya ki zono ke ro u mentıqe Zazaki ra dürio, xo düri fıyo. Çıra ke -eke mısale vacime-, qesey kerdene be nia daene, Tırki de jü mesdero, Alınanki de ki: konuşmak, balanak; sprechen, gucken/schauen. Eke ma bıne hirey/heşi de ebe nizonu ğeyal kenime, beno ke ni waxtqesu Zazaki de ki ze jü waxtqesey areze (fam) bıkerime, nae ver ki pia nusneme, ğeletinime. Uyo ke Zazaki de qesey nameo çewt/obliko, kerdene esıl sero waxtqese ebe xuya. Farski de k e nia dime, 'qesey kerdene' ra he1j"zeden, 'nia da en e' ra ki mig d h kerden vacino. 10 Ni ki cia nuşine [he1j"u migôh qese xosere]. Nuqtane ceremı de ez perse cia ya ki pia nustene sero, kenu lee sebebane fıkre xo eşkera keri. 1. Nustena mesderi: cia Qesebend de ya ki jü nuste de zoni sero, eke cia bınuşiyo, wendoğu re nisane cia nustene beno. Mesder ke unciya, gereke wendoğ/e era ser lmyo ke untena waxtqesey de ki cia nuşino. Qesey kerdeııe, Jam kn dene, nia da e ne, hal kerdene, lı ez kerdene, lo m kerdene Eke lewe mesderi de, kılameu () de, untise xo nisan dino, beno ke mesder pia ki bınuşiyo. 2. Pasif ya ki kauzatif de nustena waxtqese yardımkeri: pia Formo pasif (edilgen) ya ki kauzatif ( ettirgen) ke gurena, mı çıın de pia bınuşiyo, çıke o waxt mesder ze jü cısmi lamo te: Pasif: İspanya de Baski u Kata/anki ki yeno qeseykerdene. Saraiya Moğohstani de Farski ki amo qeseykerdene. Kaustaif: A be laceki germi dana tevdaene. O piye xo dano xeberidaene. Al/ı o da sondwerdene. 3. Nustena untise waxtqesey: cia a) Waxte mkay u waxte veri: A hawt zonzt qesey kena. Ma dorme ra nia (ne)da. Ey germi tev de. İne to ra xeberi da. NiT ÇTçegi ağwe day. S1ma ey gos dane. Szma ke hana qesey nekerdi bi, ine na mesela hale kerdi bi. Lmga nu ta diye. Snna ca mı neda. Ma arebe de ca benime? b) Emır/babeta waştene (subjontif:): Sllna qesey (br) kere, i qesey mekere! A Ice nia dero, o ki qayt kero, cz ra xeberi medo. Kaşkia to jiiri/zuri mekerdene. Gose cı ta de 11! Tz germi tev de, o tev medo! Hale emri de ki kelıma waxtqesey qese de xosera/serbesta, şikina teyna ki vındero; ze felbendu (ra-, we-, de-, pıra-...) niya. Yane hurendia verbende/prefıkse emri bz- necena. Mordem vacime şikino hem "qesey bzke(r-)" vaco, hem ki -eke tenena kerd kılın- "qesey ke(r-)" vaco. 4. Nustena felnamey: pia Waxtqese gurenaise naıney re ki beno. Almanki de nae ra vane Verbalsubstmıtiv, ez cı ra vanane "' İlmelaru çım ele nia daene, migii/ı (kerden) 'e Farski ra elaqe xo esto. " ta daene ele,ta" qesee ele xosero, mane xo yeno çarnais (Torsion, burkma). No waxtqese ele ki arezeo ke, kelıına ele serbesta: ta e ra cr fiştene (,.ta era bez na bariyefiyel "), çık e «ta» nam eo (Name n) 97

100 'felname'. No hal de waxtqese beno name; iye lee dı kehmu ra yene pera ki, bene ze jü kelıma. Usıle vatene re ki ınınasıbo lee pia bınuşiyo: Qeseykerdena ez wese biye. Ebe xeberidaene are ma beno xzrabzn. Gevıjidaeııa here ma nure wes amene. Tadaena lznga mz. 5. felsıfet: pia 1 cia Felsıfet ( oıiaç, Paıiizip) ze sıfetio lee waxtqesey ra peda biyo. Pianusnaena cı ıneqbulo. Tae waxteqesey ki este, derge; eke felsıfet de pia bınuşiye, wendena cı bena çetıne. Ae ra ını çıın de, nustoğ waxtqesane dergu de cia bınusno. Perm ey, mordeme ma vindibiyae bi. Lznga mz tadaiya. Germia day tevdaiye niya. Na mesela lıalekerdiya. Çe vesae! Arebe hana tamirkerde niyo. ııu=elbendi (preverbi) be waxtqesey [ra-kerdene, tera-kerdene... ] Se lee cor de ki vat, Zazaki de verhurendi ero, era felbendu (Praverbien, fıil takılan) de ki vecine: rakerdene, rokerdene, dekerdene. Nine ra serkewte tae bini ki este, ze pzrakerdene, pzrodaene, weamaene, teraçarnaene, perocınztene, tekewtene, tafiştene uib. Zazaki barani felbendu de dewletiyo. Farski u Kırdaski de tae biye vindi. Zonane Cermenkiyu de ki esto, ze İnglezki, Almanki, Hollandki uib. de. Wezifa felbendu esta lee, het ya ki hali musnene 12 Hete untise waxtqesey ra Zazaki, Alınanki ra nejdiyo: o niseno ro : Er setzt sich lıin. [roniştene : hinsetzen] 1. Nustena mesderi: pia Pelbendi kelıme serbesti niye, teynamane xo çino. Ae ra mesder de pia bınuşiyo: rakewtene, cıdaene, (çebe1) cadaene, terabiyaene, degmaene, weardene, roverdaene, tırocmıtene uib. Qesebend de, lewe mesderi de gerelee kılame/parentez de untise cı ki bınuşiyo: pırodaeııe (dan- pıro) 2. Pasif ya ki kauzatif de nustena waxtqese yardımkeri: pia Ze nuqte III. de, eke pasif ya kauzatif gurena, mesder ben o jü cısm. Co ka pia nustena cı Pasif: Cı le yena rafiştene. Ardike bıamhıe rovitene, ardane lazuti ra amene pesamtene. Kauzatif: Mı pençere da (r)akerdene, peyde110 da cadaene. Ni genzmi ewro randene mede! 3. Nustena untise waxtqesey: cia mınasıba. a) Usıle vatene re, ımtise cı de cia mıstene mınasıbero (daa mınasıvo): Hewri amey ra, şiiiye guret de. Waxto ke şiiiye gme ra (vmdete), ma xo pisenime tera, same. To pıro nma. Ma pe cenime 1 pe guret. -7 Hem usıle vatene re, hem ki fonksiyone felbendu re mınasıbo Ice kare cumla ra cia bınuşiyo. İstısna: Feke Çermug-Soyrege : A şandz nerakewtı. Ez nzlw to ra abırryena. Ma çi-m iye xo ronane 1 neronao. Çzwa!i ılja meronz! -7 Se Ice aseno, i ta felbend be kare cumla ra vıleşiye pe, bi ye jü cısm. Çıra ke forıno nebiyais 12 nae re kıtabe Zılfi Selcanİ de qayt bıkere: Grammatilc der Zaza-Sprache (Dersim-Dialekt), Berlin 1999; pelge 414). 98

101 (olumsuzluk, Negation) de ki kare cumla be felbendi ra cera nebene. Feke Çermug-Soyrege (ÇS) de ae ra felbendi ebe jü heca' 3 pia bınuşiye. Felbende Ice ebe dı hecaane, ze p1ro, pzra, pede, tzra, pera, tera uib., feke ÇS de ki cia nuşine: Şzma dane pıro, şıne sukz. Mı vzzer inan dı da pero. Ay derzinz de pedı. b) Emır/subjontif: Tene hebe cıde! Ardu rovice! İ ke rakuye, şiliye ke ragmo, o waxt xo terapise, same. Xo weda(re)! -7 İta felbend hurendia verbendi/prefıksi bı- ceno. Usıle vatene ra ki, na hal de pia bınuşiyo. İstısna: Pe ce 1 pe gi! Pe mı mece! Feke Vartoy de Ice nia ki vacino: Hebe bıde ct! Arda bıvice ro! '?liye ke bıgıno ra, xo hıpişe tera..., -7 o waxt cia nusnaene hızın beno. c) Emre/babeta (subjontife) nekerdişi: Hebe cı mede! Arduro mevice! aifiye ke ra megıno, tz xo tera mepise. Szma xo we medare! -7 No hal de verbende/prefıkse nekerdişi me- vecino, felbendi ra tepia kuno kare cumla ver: cia. 4. Nustena felnamey: pia Ze nuqte III. de, felname beno jü cısm. Coka gerelee ebe felbendu ra pia bınuşiyo: Rovitena ardane lazuti. Deguretena şi/iye. Ni hardi ebe derutene paki nebene. Perodais mebo, wereamais bo! 5. Felbendi pzra. pzro. pera. cera sıfet de Tae felbendi ze pzra (pa), pzro (po), pera (pia), cera (cia) bene Ice sıfet de ki bıgureniye: Kilidi helqa de pera biy, nzka cerae. Şüariye as tari pıro niyo. Kmcane mz de jirçe theyri pırao (para). -7 fonksiyone xo Ice ze sıfetio, o waxt ze sıfeti bınuşiyo: Kopula (koşaç) de pia, waxte veri de cia. 6. Felsıfet (sıfete waxtqesey; Partizip; ortac) Waxtqese Ice waxto raverde de ebe peybend-e (maykek: -iye) gurena, beno sıfet. Nae ra mı vatfelszfet, uyo Ice ortaç ya ki Partizip zanino. Çeber rakerde niyo. Ardi rovitiye. Ma sata bine ronişte bime. Çıçegi terabiyaiye. -7 fonksiyone felsıfeti ze jü sıfetio, ae ra gerelee ebe felbendi ra pia bınuşiyo. ~ Felbende ke ebe jü hecae (ra, ro, de, we): Feke cori (Desımi): Ey çeber ra nekerd, ae kerd ra/ya. Ma da are. -7 cia Feke Palo-Çewhgi: Yz ber a nvekerd, yayiye kerd a. Ma da ari. -7 cia Feke Çermug-Soyrege: Ey keber neakerd, ay akerd. Ma a~ eda. -7 pia. Felbende ke dı hecau ra yene pera (tera, tero, pera, pero, pıra, pıro, tıra, tede... ): Feke cori (Desımi): Szma da pero, napıra (pa) -7 cia '" Feke Palo-Çewhgi: Şuna da pyeru, na pıra. -7 cia Feke Çermug-Soyrege: Şuna da pero, na pıra. -7 cia. "heca (Ar. ach) Tırki de biyo hece, hama esle xo lıecô'o 99

102 IV. Sıfetbiyais u nisange [beno serdın, kune zerre] Zazaki de kare cumla ra tepia sıfet ya ki nisange/hurendi ke yena, zafer verlmrendi necene: Meymani kune zerre. Guretena verhurendi,e ra, e ro" ya ki,be", hem feki de st de, hem ki hali de st dero. B ara pia-cia nusnaene de, pers, hale emri ya ki modusa waştene dero: Sıfet: Çay serdm bo. Ni kmcijiia be. Çena qıce ke pile bo, ez bıguri. Waxt tengo, (era) derg mekero. Nisan ge: Meymani zerre kuye (bıkuye zerre)! Ez ninu brrae to di ya ki to di (bıdi brrae to ya ki bıdi to)? Nae bere, cıde, ya ki mı de (bıde mı). Nae berze uca 1 uca meerze! O resmu (era) sıma musno (bmıusno sıma). Na hal de namey ya ki sıfeti hem qese xosere (şikine teyna vındere), hem ki her tım hurendia verbende emri be modusa waştene bı- necene. Ae ra mı çım de gerelee cia bınuşiye. Ma, cıdaene se bena? Hale cıdaene; erde; cıke; cımusne uib. de "cı" hem hete usıle vatene ra mınasıbo, hem ki ebe kare cumla ze jü felbendi vıleşiyo pe ke, mordem nine endi pia bmusno. Nustena felnamey: pia 1 tire(-) Pelname de mordem şikino pia, ya ki ebe jü tire "-" ki bınusno: Televve-amaena ma bena. Serdm-biyaena çczv. Jüabiyaena kıncu 1 jüa-biyaena kmcu. V. Qesee k e vıleşiye pe (am e pes er) [ver-de, şan-de, rew-ra, kopula... ] Jü qese tım jü kelıma ra ibarete nebena; bena ke dı ya ki bire Icelım u ra ki bero pera, ya ki peybendi pasanaiye. Nine ra qesee ebe maneo newe yeno meydan. Tae qesey ki este ke kelıma ebe ver- ya ki peyburendi ra esıl sero ciaı e, haına ebe zamani ra hunde jede vaciye ke, biye ze jü qesey. Alınanki de nae ra Univerbierung (,pe-rewiyais") vacino. Ni zafer sıfet, name ya ki zerfbene. Bara heınfıkırbiyaena na mewzuy de xebera ma tenena çetın bena jü, çıra Ice qıstase ilmi ra jede vatena ınıleti be diyalektu ra qerar dane ra cı. Qesee Ice vıleşiye pe, esıl sere dı ya ki hire qesu ra yene peser. Gore adete raştnustene, ni qesey gerelee cia bınuşiye. I-lama ni k e lım ey k e zaf yene va ten e, mordemi re endi ze jü qesey yen e. Se be bo pil ki gınaena jü herfa. Leteo zafer ni peyhurendie ke endi vatene de zeleqiye naıney ya ki zerfi ra, bi ye ze jü çekuye. Nae ra qıstas no beno: kaınci qeseo Ice ma re ze jü qesey yeno, pia nusnaena Cl tenena ınaqul bena. Kritero ınuiın ki wendise kelıma gerelee ero usıle vatene bişikiyo. B ara na qıstasu de behetbiyaene ( obcektivite) çetme bena. Çıra k e kes be kes, fek be fek, h et be h et vurino. Coka, isanike tene ebe tolerans qayt kerd, tesarekerdene bena rehete. Qesee ke am e peser, zafe. Ae ra, ma i ta iye ke jede vacine, ine nusneme. Veng,r" ke gına ro: Ni kelıınu de aseno ke, zerfya name be peyhurendi ra 1 ro ra yeno pera. İta veng r ya gmo, ya ki eber'ye qesey/zerfio peyen ra vıleşiye pe. sero 1 sera, vero 1 vera [ ~ ser+ ro/ra, ver + ro/ra] vira [ ~ viri + ra] 100

103 tepia (tepeya) [ ~ te- + pey +ra] şodıra [ ~ şodır + ra] avaro (avore, onvoro) [~ a- +var+ ro] varo (vore) [~ var+ ro] çıra (ça) [ ~ çı+ ra] nata, bota [ ~ na- 1 bo- + het + ra] cero/cera [ ~ c or/ c er + ro] Mı çım de qesey ze ni corenu, gerelee pia bınuşiye. Nustena serro, serra, verro, verra ya ki ser rolser ra, ver ro, ver ra hona usıle vatene re mınasıba, eke o fek de ebe rr vacino. Hama nustena ser o, ver o, ver a... mınasıbe niya, çıra lee neşikino ra usıle vatene. İye lee wazene tenena ebe hesar bınusne, şikine xo viri ra, şodzr ra ki bınusne. Hama kelımey ze na/o lıet ra, çmay ra gerelee cia bınuşiye, çıke hem vengi gınaey niye, hem ki usıle vatene re mınasıbo. Qesey ebe -de, -ra, -be uib. Ni qesey ebe peyhurendiu -de, -ra, -be, ya ki ebe qesane binura qedine: c ıra kerdene [cı + ra] verde ra [ver + de] Mısal: Mı ke verde ra na bzzanıtene, szma nia mı ver de nehuiyene. Yane na verde ra, Ice pia nuşino, yeno mane verende ra ki; qeseo waxtkiyo. Ver de, yane eke cia nuşiya, mane xo ze vereniya Cl de, Cl düşt de beno; qeseo hurendkiyo. Mısal de usıle vatene re ki musneno ke, ferq seneno. Verba (verbe, verbı, verva) [ver+ be/ba] avarde [a +var+ de] sıpedera şande (so nde) şewra [ ~şewe +ra] naca (nica, naza) [na/ni + ca] uca (ica, uja, uza) [o+ ca] kamca (komca, koti) [kam + ca] naver, bover [na/bo- + ver] ııat, dot [ ~ na/ do- + h et] naym (nayem) [ ~ na+ yem/hem] xoser [xo +ser] çı/w ( çımke) [ çı + k e] rewra [rew + ra] xora (,zaten') [xo +ra] Mısal: Ez xora çe xo ra veciyene teber. Xora, zerfo; xo ra ki hurendname u peyhurendia. Oesee ke pe nevıleşiye, coka gereke mı cım de cia bmuşiye, niye: se ke, se beno, xo ver daene, xo vira kerdene u qese nianeni. Her jü qeseo xosero. Kopula (kosaç, Kopula) Eke vat,,ayan nndo. Hewa genno. Perey ki rınd bi", ita rznd sıfet, -o kopula bena, awa Ice mesdere xo biyene bena. Çiyo ke sıfet be kerdoğ (nesne, Subjekt) ra gıre dano, kopulawa, yane 'waxtqeseo bestek'o. 101

104 Farski de waxe nıkay de waxtqese xo esto (,est"), hama Zazaki de çino. Esıl sero kopula peybende do xosera, hama neşikina teyna vındero, çıke usıle vatene re mınasıb niyo; hete mentqi ra raşt bo ki. Çıke cia nustena kopula,ayan rınd o, hewa gerı11 o", wendene de çetıniye ana; hem ki heni nevacina. Ae ra, waxte nıkay de kopula gerelee ebe qesey ra pia bınuşiyo. Noto muhim: Tae nustoği kopula dıherfıne ( -iı11e, -ro, ) cia mısnene, uyo k e gramere zoni ver ğeleto. i hega de re; ma damane Heseni me, adresa mı nia ra... Kopula jü cısma, e be dı ya ki hire herfu ki bı bo, uncia gerelee lete me bo: raşte xo niaro: i h ega dere, ma do m ane Hesenime, adresa nu ni ara... VI. Verhurendi 1 \ mianhurendi [e ra, ero, ed e ; era-cı-... ] Zazakiye Desıme şerqi de (Erzıngan, Pılemoriye, Mamekiye, Nazmiya, Varto, Keği, Mazgerd, Sarız, Sevaz) verhurendi era, ero este; Zazakiye Aqsaraiye de ki. Cumla de gurenaena ya ki negurenaena verimrendi era/ero, ni feku de ferq nana ro. Zazakiye Xozat-Vacuğe, Palo-Çewhgi, Çeımsgezagi de, ni verhurendi ya çine, ya ki verhurendi be cae cı gureto. Zazakiye Çerımıg-Soyrege de hurendia era de, a vecino (,kewto a cı"). Ebe vatena bine, tae diyalektu ni edati xo re hızm nediye. Be nine ki beno. Fonksiyoneni parçıku ze verhurendia lee het, hurendi ya ki nisange musnena; ze datifıo: veng (e)ro mı bzrriya, dorme ro cı gw-et; adır kuno ra cı, yeno ra viri, ero karjete!iayme. 15 Parçık, rınder, verlmrendi era/ero, kare cumla (yüklem) ra jede ebe biyoğo yanbeki (nesneo indirekt) ra jü cısme. Yane domıe ro cı gureteııe de, dorme (biyoğo düstde/nesneo direkt) jü cısmo, ero cı jü cısmo. (e)ro ebe cı elaqedaro. Yane ita, ebe nameo leeedatira tepia yeno, tede elaqe xo esto. Coka nustena xuya nianene:,kunara mı viri, lmga mı gm ara kemere "... xora na sebeb ra ğeleta. Çık e waxtqese [ku na] jü cısme kerdişio, eralero ki het musneno ra biyoğo/obceo indirekt, yane name ra pia jü cısmo [ era mı viri]. Babeta 1.: kare cumla (yüklem, Priidikat) pey dero: ver ra to lewiyo pay ra cı do yaxe re mı guret donııe ro cı guret ero kar fetelina sılam ro cı kerd 16 lıay re cı be 1 hay ro cı be hay ra ser da (temey kerd) \ kare cumla. nebiyais ya ki emır u babeta wastene (subjonktid de ki gegane pey de beno: Era mı ver mekuye! Eke era to dıme no, to pe ceno. Qimete zone ma m/w biyo jede, vere coy kes era dıme nekewtene. 1 1 Vatena verlturendi, parçık ra daha meqbulo, eke eralero gurenino, her tım name (isim; Substantiv) tey esto lee elaqedaro. 15 ez heni guman kon kc waxtqese venga ez daene ki ni edatira yeno, vuriyo: veng era c1 daene (r gıno) veng-a cı daene veyna cı daene. Çiyo bin, ni edati felce Xozat-Vacuğe ya ki Palo-Çewlıgi de çine; ye Çennug-Soyrege debiye ala [adır lcewno acı]. Gegane ebe be ki vacino: ece! o mecel be ma bzrrno; yaxe be ma gll"o/... "' Lawıka,Zerre mı" de Xıdır Akgül (Dau i ci Xıdır) nia van o:.. deıva snna ver de viala tekı/mı verasıl am o Si lu i la" 102

105 Not: lıay re cı biyaene, lıay ra ser daene leteo zafer ğelet nusnene: hay qeseo de serbesto. Na kelıma qese lıavdar de ki esta (-dar, peybendo ). Kırdaski de ki qese hay esto; uyo ke mane xo hi re 'o 1 heş 'o: behay, hay je bün. Nia ğelet sone ser: 1. Qese lıay ze jü kelıma xosere faın nebeno ya ki nezanino. 2. Veng o (ya ki -ı... o-) tae qesu de c eren o ra e (ya ki -u... e-), ze prro ~pure, pero ~pere, gırot ~guret, ser o ~sere, e ro kar fetelin ~ere kar f... : yan e lı ay ro cı be /ı ay re cı be N o ki n ezanin o. 3. lıav re ze jü qesey texmin beno (,hayr"), e ki heni zanino ke ezafeo. -e nuşino, no beno: lıayre cı biyaene Uyo ke raşte xo niaro : hay re cr biyaene Babeta 2.: bivoğo yanbeki (obceo indirekt) pey dero: Kutıki na ra mı dıme. Ad ır kewto ra cı 1 kewto a cı. Çrmg-Syrg. Mı tı sıvayna ra maa to. Suna zaf kewte ra mı viri. N ine ver zelalo ke verhurendi era/ero qese serbes te. W ezifa xo awa ke, het ya ki nisan ge musnene ra cı. Ae ra gerelee tım cia bınuşiye. Nustene ze,hayre Cl be"' verra to lewiyo"' "kewtra Cl",,szlamro Cl ke" ğeleta! Mianhuı endi (Zentriposition) ede... de 1 dı ede a /are de a dı Sewregı dı ameya dmya 17... dı VII. Verbend (prefiks) u Verhurendi [be-, be] Tabiyo k e verbendi (prefiksi) e be qesey ra pia nuşine. Pers i ta tek verben d ya ki peyhurendi be- 1 be... dero. Mordem gereke ita fonksiyone verhurendi u verbendi tecera kero. Fıkre mı na bare de ze vatena Rastnustena Zone Ma'wa (p. 47) : Verbend [be-]: bekes, bewaxt, beters Verbend be- axıri de sı fet ya ki zerf vırazeno. Ae ra gerelee pia bınuşiyo. Vernurendi [be]: Be mı meso! Be vatena to nebena. Verhurendi be..., ze hata, ebe, serba... zerfa. Xora ke verhurendia, gereke cia bınuşiyo. 17 mianhureııdi ede... de (dt... dt) teyna tae cau de vacino, ze Mamekiye, Nazmiya, Soyrege. Ma şikiııime ney ra miaııhurendi [arailgeç, Zentriposition] (ze ebe... ra) vacime. 103

106 BOCIK: Dı ınewzuye bini ki es te ke e be pia-cia nustene ra zaf elaqe xo çin o, haına serba raştnustene ınıre ınuiın yene, ni di nuqte cerene. VIII. Boçık A: "eke 1 ebe 1 ero 1 era" de apostrof (') bıgurenime ya ne? Qesey ze eke, ebe, ero, era ke ınabene cuınla de vacine, e'e veri gıneno ro, beno ke, be, ro, ra 18 Hem kıtabe Rastnustena Zone Ma de, hem ki tae albazu çıın de, eke e ver de gına, gerelee hurendia cı de apostrof cısaniyo: Eke beri. Ez 'ke beri. Ebe to ra. Ez 'be to ra. Era mı ver mekuyo. Nekıma 'ra mı ver. Ero ser nbıano. Nano 'ro ser. Sebebe xo nuyo: ye ke, ra, ro dı ınane xo este, ni ki gerelee bere tecerakerdene ke ferq esto: a)i 'ke bere na lıet ser: ke, qesegırek'o (bağlaç; Konjunktion) [eke] b)iye ke yene na lıet ser: ke, hurendnaıne gırey'o (bağ zaıniri, Relativpronoınen) c)ez 'be to ra şime suke: be, verhurendia [ebe] (İnstruınentalfunktion) d)roc be roc, zalımi da be ma ro:be, verhurendia ke het/nisange ınusnena (Dativfi.mkt:ion) Vatena ını: Gurenaena apostı"ofi hete ınentıqi ra çiye do ğelet niyo. Haına derde ma nuyo ke, kes na sate nelruno ra çi ye de beni qıci dııne. Mıleto ke leteo zafer nustena Zazaki de çetıniye unceno, bara apostrofsamtene de newazeno xo bıqefelno, sare bıdacno. Heqe ke vaci, i tae albaze ınae ke ebe apostı ofwazene bnıusne, i ki tam neşikine, era qeyde ni apostrofi ser kuye, ebe xo sas kıme. Zafnıe xo ra nevenene ke sare bıdacne, vace,kaınci ke'o, be' o eceba ınka, koti apostı ofyeno?". Ware u Tijia Sodııi de aınorane peyenu de ki na qeyde apostı ofi senıle ardo ra kar. Fılcre ını ııyo lee vetena çetıniye ver apostı of ınegııreniıne. Musnaena ferqe ebelbe, eke/ke, era/ra mecbur niyo. Her zon de hemnaıney (Hoınonyın) u hemsıleli (Hoınograph) este, haına nustene de ferq neaseno. Ferq u ınane, vatena cuınla de vecino meydan. Vatene da ınına bine esta: Awa lee, Zazakiye cori de "ebe" ınıı e dıdinki (ikincil, secondaıy) yeno. Yane esıl sero "be" biyo, haına sıfte cuınla de samto ver. "Eke" ki beno ke "eger ke" ra aıno peser, "era/ero" de ki beno lee henio. No, na sate jü fıkro. IX. Boçık B: Feke Vacuğe de -i (ki) Feke Vacuğe (Ovacığe, Pulur) de qesegırek "ki" (zi) gegane gıneno ro, haına reça xuya lee ebe pevuriyais (göçüşme, Metathese) ca verda, ınanena: Eji a çağ ra amo ita. Toi. ki bı mma ama. Mmi. vat, bırao bini ma dı amay bi. İnani. (/ıavalani) lıeni vat.,vorei. varena/klıı!e, luırdi lıurdi", (vore ki varena), Varışi bıvaro/klııle, bulısık bercırom 9 (V artısı ki bzvarolkhzle, bulısk berzo) ' Fekane binu de ki na pevuriyaise vengu ver i 'ye ki cereno qeseo veren dııne: Ezz (e} i) k' a çağ ra am ane ita. Ti k'ebe mzra ama. Mi k' va, bzrao binz k' made amey bi. İnu ki (albazu) ki heni va. 211 Feke Vacuğe de beni aseno lee, veng i (i'yo derg), qeseo vereno ke nişto pıra, tede vıleşiyo pe. No qesane ze mı, inon ra ki arezeo, çı lee n 'e mı(n)'o lee biyo vindi, naca de vecino meydan (,mıni vat"). Nae ra, iye lee feke Vacuğe de nia qesey kene, ni i pia bınusne. " uyo ke mı vat, tae diyalektu de no problem ebe eralero çino. Zazakiye ceri de tım b1 vacino. '" Lawıka,khıle, hal yamano" ra, Y. Çelilc '"Normal nustene de tenena zalal bınuşiyo (eke reportaj, kılame niya): Ez Id, tr ki, mı ki, bu ao bin ki. 104

107 Axıri re, tabela Pia-Cia Nustene peskes kenane: Tabela Pia-Cia Nustene I. Peyhurendi u Cia haştiye de, ae VI. verhurendi Cia Kewt ra ez; namey 1 ra; ine ro era/ero mendo ro ez II. Name waxtqesu be Cia qesey kerd; vaz VII. V erbend be- Pia: Bewaxt waxtqesu ra da; reml erzena V erhurendi be Cia: Be to; III. Pelbendi Cia: Da pzro; da ra VIII. "eke 1 ebe 1 era 1 Ne Ez be to ra (preverbi) be ero" de apostı of (') waxtqesu ra Pia: Pzrode; rada Tz ke bere """"" """" """- "" IV. Sıfetbiyais u Cia Şi uca; bi IX. Feke Vacuğe de -i Pia Mm i vat; oy ki nisange doxtor (ki) bero; Heseni ama V. Qesee pevıleşiaey Pia Rewra; avarde """"' --l-f---1--h; ' 1--l--!--!--l--!--!--l--l--!-11--!1--!li--l-':""" 2 Terıme gramerie ke nuste de yene gurenaene peyhurendi: arkailgeç; Postposition (de, ra) (Zazaki-Tırki-Almankil: peybend: son ek; Suffix (-1k, -iye) pevuriyais: göçüşme; Metathese (emser aesmer) biyoğ: nesne; Objekt qesebend : sözlük ; Wörterbuch boçık: ek, ilave; Anhang qesegırek: bağlaç; Konjunktion (u, eke) felbend: fiil takısı; Praverb (we-, de-, p1ro) nebiyais: olumsuzluk; Negation felsıfet: ortaç; Partizip (vesae, ronişte) uib.: u i bini; vs.; usw. felname: isim fiili; Verbalsubstantiv (wendis, merdene) verbend: ön ek; Prafix (be-, te-, ne-) hemname: eşadlı sözcük; Homonym ('veyve, vey've) verhurendi: ön ilgeç; Praposition (ebe, hata, era) hurendname gırey: bağ zamiri; Relativpronomen (ke) waxte veri: geçmiş zaman; Prateritum kare cumla: yüklem; Pradikat (,,wene, VJrazena'? kerdoğ: özne; Subjekt waxtqese: fiil; Verb (werdene, wena) D mesder: mastar; infinitiv (werdene) PERSE ESTEBİYENA B. Brec/ıt HEQİ Jüye Keuner [Koyner] Ağay ra pers kerdo, vato "Heq esto?" Keuner Ağay ki vato: "Ez ton~ nae salıx damı ke, raver ğeyal bıkere, tı cüabe ni perşi tepia satina *, ya ki nesatina. Eke nesatina, luzme cüabe çino. Tı ke satina, ez şikin qe ke ne lıeni dest to di ke vaci, to qerare xo do ra cı: tore jü lıeq laznno." Bertolt Brecht: "Geschiclıten vom Herm Keuner" (Hekate Keuner Ağay Çarnais: Asmeno Bewayir * raa xo ra vuriyaene, xerrepiyaene """ 105

108 Zazaca'nın tarihsel gelişinıi 1 : 4 Mayıs 1996, Mannhei enli i'ndeld konuşması Çeviren.: Hasan. Dursun. r--------------------------------------------------------------------------------------, Kendimi sizlere kısaca tamlmak istiyorum: Adım Jost Gippert. Frankfıa t Üniversitesi 'nde Karşılaştırmalı Dilbilim (Vergleichende Sprachwissenaschaft) profesöriiyiim ve yaklaşık bir yıldır Zazaca ile de uğraşnıaktayım. Bu dile yöne/meme burada hazır bulunan bazı arkadaşlar neden oldu, bu vesile ile kendilerine yürekten teşekkür etmek istiyorum: Franlcjiwt ve çevresinde bu kadar enteresm1 bir dil olan Zazaca yı konuşan epeyce bir kitlenin varolduğuna dikkatimi çektiler. Bunun üzerine kendileriyle birlikte yaklaşık bir yıldır bu dilin gramerini irdelemeye çalışıyoruz. Ne yazık ki henüz konuşmam ı Zazaca yapabilecek düzeye gelemedim, bundan dolayı Almanca konuşmak zorundayım. Sununıun konusu, İranoloji bakış açısıyla karşılaştırmalı olarak Zazaca 'nm tarihsel gelişimi olacak. ı Zazaca 'n m İran i diller ile karşılaştırılarak irdelenmesi, onun h ani bir dil olmaszndan dolayı mümkün : dür. Bunu açık/ayabilmem için daha gerilere gitmem gerekecek. ı L--------------------------------------------------------------------------------------~ Her ne kadar bununla ilgisi az görünüyor olsa da, konuya büyük Pers Krallıkları, Ahamenişler (Akamenidler) dönemine bir göz atarak başlamak istiyoıum. Bu sülaleden olan Büyük Kral Darius İ.Ö. 522 yılındapers Kralliginin basina geçti. Pers Krallığı Darius'tan önce de bu sülaleden kimseler tarafından yönetilmişti. Ancak, Darius iktidarı ele aldığında kendinden öncekilerden farklı olarak büyük bir anıt yaptırdı ve bu anıtla kendisini yazılı fornıda ebedileştirdi. Şekil 1 geçen yüzyılda resmedilip yayınlanan Batı İran'daki Behistun'un büyük kaya yazılarını göstennektedir. Peki, bu anıtın önemi nedir? O dönemlerde başka krallar da kendilerine anıtlar yaptınnışlardı. Behistun Anıtı'nın önemi ise, üzerinde Farsça yazı bulunan ilk anıt olmasındadır. Anıt, İrani bir dilin bizim için elle tutulabilir en eski sertifikasını göstermektedir. Kullanılan yazı çivi yazısıdir. Şekil 2 yine kitabenin Farsça bölümünden kısa bir özeti göstennektedir. Tekst üç dilde yazılmıştır. Eski Farsça'nın dışında Babilce ve Elamca da yer almaktadır. Bu diller İrani dil olmadıkları için üzerinde durınamız gerekmiyor. Bununla şunu demek istiyorum: Darius bir Pers'tı ve onun döneminde konusulan Farsça, günümüz İran devlet dilinin önceki aşamalarından biri olan "eski Farsça"ydı. Yani modem veya yeni Farsça'nın Ahamenişler zamanında, Darius dönemi de dahil olmak üzere, eski Farsça'dan çok az farklılık arzeden bir kaç dil kesinlikle vardı. Ahaınenişler'den önce İran'da başka krallıklar da hüküm süımüştü, ömeğin Medler. Medler'in adlarıyla ilişkilendirilen dili ise "Medce"ydi. Bu dil, Babil dili ile Elamca'ya karşılık Farsça daha yakın bir dildi. Hatta eski Farsça konuşan biri kolaylıkla anlayabilirdi. Bu nedenle biz bu dili İrani bir dil, eski Farsca'nın kardeş bir diyaleği olarak tabir edebiliriz. Bu, eski Farsça'ya hiç benzerliği olmayan Babil dili ile Elamca için geçerli değildir. Medce ve eski Farsça'nın yanısıra aynı dönemde, İran İmparatorluğu topraklan içinde ve dışında, haklarında az şey bildiğimiz birkaç İrani diyalekt daha olduğunu varsayıyoruz. Elimizde, sadece bir başka İrani dilden, "Avestce"den bir kaç belge var. Eski Farsça'ya karşın Avestçe'de çivi yazısı kullanılmamıştır. Aslında bu A vestçe belgeler o dönemin konuşulan A vestçe belgeleri değildir. Ama Darius'un ilk çivi yazılarını Behistun'un kaya duvarlarına yonttunnadan belki 100, belki de 300 yıl önce, Zerdüşt adında bir din kurucusu bu dilde tekstler yazmıştı. Bu tekstlerin günümüze değin aktarılmalarının sebebi, önemli bir dinin temel kuramiarını oluşturınalarındandır. Zerdüşt dini, yani Zerdüşt'ün kurduğu din, İran İmparatorluğu'nda Ahamenişler arasında devlet dini statüsüııe ulaşmış ve bu statüsünü esas olarak İslam'ın İran'a gelişine dek (yani İ.S. 7. yy.'a kadar) korumuştur. Bu yaklaşık olarak 1200 yıllık bir sürece denk gelir. Bizler günümüzde Zerdüşt ve halefierinin A vestçe yazılarını çok sonra yazıl sonraları yazılmış olan el yazınalarından tanıyoruz. Henüz varolan en eski el yazmaları İ.S. 13. yy.' dan kalmadır. Şekil 3 bu el yazınalarının küçük bir bölilinünü göstennektedir. Zerdüşt'ün belki de İ.Ö. 8. yy.'da yaşamış olduğunu düşünürsek, el yazmalannın içinde bulunduğu tekstlerin kaleme alınışından 2000 yıl mış oldukları ortaya çıkar. Buna rağmen el yazmaları bize Avestçe'nin konuşulduğu, yani Zerdüşt'ün henüz yaşadı ğı dönemde tonlaınalarının nasıl olduğu, grameıinin nasıl oluşturulduğu ve ne tür kelime foımlarına sahip bulunduğu hakkında oldukça net bir resim vennektedir. Burdan hareketle biz, Avestçe'nin de eski Farsça ile oldukça yakın akraba bir dil olduğunu biliyoruz. Bu da Avestçe'nin eski bir İrani diyalekt olduğunu açıkça gös- *Das Original dieses Artike/s erschien in der 10. Ausgabe des Ware. Jedoch fehlten einige Abbi/dungen. Wir entschuldigen uns beim Herrn Dr. Gippert für das Mif3geschick. W are 106

109 tem1ektedir. Şekil4'teki harita Ahamenişler döneminde irani boyların yaklaşık olarak dağılımı ile konuştukları diller haldeında bilgi veriyor. Esas olarak Ahamenişlerin yaşadığı yer - burada "Persis", olarak gösterilen- Güneybatı İran'daki küçük bir bölgedir. Darius'un da geldiği bu bölgede eski Farsça konuşuluyordu. Persis'in kuzeyinde Farslar'ın fethettikleri ülke olan ve fetih öncesi Elamca'nm konuşulan Elam Ülkesi bulunuyordu. Bu dilin İrani bir dil olmadığından kesin eminiz, bununlar birlilaie haldemda en azmdan bilinen herhangi bir dil ile ala aba olup olmadığı konusunda fazla bir bilgimiz yok. Daha öte kuzeyde, Med Ülkesi'nde Medce konuşulmuş olmalı. Bu dil, bahsettiğimiz gibi, Med İmparatorluğu'nun dili idi ve Medler İran İmparatorluğu'nun ilk sahipleriydi. Eski Farsça'nın kardeş bir diyalekti olmasma rağmen, ne yazık ki her iki dil arasmdaki bütün farklılıkları kesin olarak tek tek ortaya koyamıyoruz, çünkü bu konuda yeterli bilgiye sahip değiliz. Med Ülkesi'nden hareketle doğuya doğru Paıi Ülkesi (Partien) bulunmaktadır. Partlar da -hakkmda daha sonra bazı şeylersöylenecek-irani bir dil konuşuyorlardı. İrani dillerin konuşulduğu, daha doğrusu çok eskiden beri İrani dillerin konuşulduğunu tahmin ettiğimiz diğer yerlerden bazıları en doğuda bulunan Sogdiana, Horesmia, Baktıiane ya da Arald1osia'dır. İrani diyalektler buralardan da öteye, haritada İskitler ve Sannatlar olarak adlandırılan Karadeniz ile Hazar Denizi'nin kuzey bölgelerine kadar yayılmış olmalılar. Bu sonuca sadece yine dalaylı olarak yer ve nehir adlarıyla sınırlı ve çok az bulgularla varıyoruz. Rusya'nm veya Ukranya'nın haritasma bakıldığmda, her ne kadar Don, Dinyeper veya Dinyester isimleri okunuyorsa da, bunlar Rusça değil, köken olarak İran i adlar olduğu bilinmelidir. Böylece Ahamenişler İmparatorluğu döneminde İrani boyların ve dillerin yayılıını yaklaşık olarak çizilmiş oldu. İrani dillerin konuşulduğu bölgelerin sınırlan ile Ahameniş İmparatorluğu'nun sınırları aynı değildi. Bu bölgeler, daha ziyade İrani dil konuşan halk ve boylar ile öıtüşüyordu. Ahamenişler'in hükmü çok uzun sürmedi. Darius'tan hemen 200 yıl sonra, "Büyük İskender" olarak bildiğimiz Makedonyalı İskender'in büyük zaferiyle ile son buldu. O, sadece İran'ı değil, daha önce İran İmparatorluğu'na ait olan diğer ülkeleri de fethetmişti. İskender ile çivi yazısının kullanımı da hemen son buldu. Ondan sonra, eski Farsça tekstler de dahil olmak üzere, dünyada çivi yazısı ile hiç bir tekst yazılma dı. Ancak İskender' den sonra İrani dillerin tekrar yazımı fiilen bir kaç yüzyıl sürdü. İskender hükümranlığının geride bıraktıkları üzerine inşa edilen Part İmparatorluğu'nun gelişimi ile İrani bir dil olan Partça tekrar devlet dili düzeyine ulaştı. Şekil 4'teki haritada, Fars Ülkesi'nde oldukça merkezinde, İran'ın başkenti Tahran'm olduğu yerde Part bölgesi gösterilmiştir. Fakat eski dönemlerde Partlar'ın tam olarak bu bölgeye yerleştiklerini kesin bir şekilde söyleyemiyorı.ız. Ancak, merkezi Kuzey İran'da bulunan ve Arsaldı Hanedanlığı tarafından hükmedilen Part İmparatorluğu'nun, yaklaşık olarak İ.Ö. 3. yüzyıldan İ.S. 3. yüzyıla kadar varoldoğunu söyleyebiliriz. Bu dönemden kalma Partça yazılı belgeler oldukça azdır, zira Arsaldıların hükmü süresince -Büyük İskender döneminden öğrenildiği gibi- çoğunlukla Yımanca veya Aramice yazılıyordu. Harflerin yazılım şeklinden dolayı Sami dili ile İbranice'ye yakın akraba olan Aramice, iletişim dili olarak bütün yakın doğuda oldukça yaygınlık kazanmıştı. Bunun verdiği rahatlıkla, Partlar da diğer İrani boylar gibi, kendi dilleri için bir yazım biçimi geliştinneye yönelmediler. Bunun yerine bütün yazılı iletişimlerini iki dilde yaparak, amaca uygunluğu kabul edilen Yunanca ve Aramice ile sorunu hallettiler. Temelde Aranüce Alfabe'nin kullanılmış olmasına rağmen, zamanla İrani dillerin yazımına da geçildi. Daha önce de bahsettiğimiz gibi, Arsaldılar döneminden kalma Partça yazılı belgeler oldukça azdır. Bu belgeler daha çok Fars tarihinin bir sonraki çağında, Sasaniler döneminde artmaya başlıyor. Kral Ardeşir ile İ.Ö. 3. yüzyılda başlayan Sasaniler dönemi, islamiyetin istilasına, yani Araplar'ın 7. yüzyılda Fars Ülkesi'ni işgaline kadar sürdü. Bu dönemden kalma Partça yazılı kitabeler günümüze kadar ulaşmıştır. Fakat bunun yanısıra Sasaniler döneminde bir başka İrani dil olan ve Ahamenişler döneminin eski Farsçası ile günümüzün Yeni Farsçası arasında basamak işlevi gören Oıta Farsça ön plana çıkmaya başlar. Hatta bazı kitabeler yanyana hem Partça, hem de Orta Farsça kaleme alınmıştır; kullanılan yazıma her iki durumda da Aramice Alfabe temel olmuştm. Orta Farsça, sonraki biçimiyle İslam'ın etkili olduğu alanının dışında, ömeğin İslam'ı kabullenmeyen Zerdüşt dinine inanan "Parsiler" tarafından da kulllanılınış. Parsilerin yazılı eserleri Partlar'ınkinden daha da kapsamlıdır. Şekil 5 Kitap-Pehlevicesi-devıi diye adlandırılan tipik bir elyazınası üıiinden örnek göstennektedir. Buna rağmen Partça'dan hatırı sayılır bir miktarda dil malzemesi kalınıştır ve bize başka kaynaklarla aktarılagelmiştir. Bu belgeler bize diğer yazınsal anıtlardan farklı olarak, ses yapılarının oldukça doğru şekiilendirildiği bir yazım çeşidi ile "Mani" yazım biçimiyle yazıldıklarından dolayı, Partça (ve Orta Farsça) seslerin Sasaniler döneminde gerçekten nasıl tonlanımş olabilecekleri haldeında daha aydınlatıcı bilgiler sunmaktadır. Fakat bu belgeler aslında Pers Ülkesi'nde değil, İran sınırlarının oldukça ötesinde günümüzde Çin'e ait olan bir bölgede bulundular. Bu bölgenin büyük bölümünde bir Türk boyu olan Uygurlar ikamet etmektedir. Yüzyılımızın başında, bahsi geçen Hsinkiang-Uygur (Çin Türkistanı) eyaletinde, büyük Taklamakan Çölü'nün kuzey ve güneyinden geçen İpekyolu boyunca bir çok manastır keşfedildi. Şu an bildiğimiz kadarıyla Sasaniler döneminde bu manastıdar bazan Budistler, bazan Zerdüştiler, Mani dinine inanan Marüstler ve Hıristiyanlar tarafmdan kullanılmıştır. Onlardan kalan el yazmaları, arkeologlar tarafından günışığına çıkarıldılar. Paıiça ve Orta Farsça'nın yanısıra bu el yazmaları ile Sogdca ve Saka dili gibi başka İrani dill- 107

110 ler de anlaşılır hale geldiler. Bunların yanısıra Hint Sanskritçesi, Prakritçe (Prakrit), eslçi Çince veya sonraları yok olan Toharca gibi İrani olmayan diller de manasiırlarda yazı dili olarak mevcuttu. Şekil 6 Turba V ahası'ndan kalmamani el yazmalarından tipik bir örnek gösterınektedir. Bu aynı zamanda araştırmacıların da yazıların incelenmesinde çektikleri sorunları ortaya koymaktadır, şöyle ki: Bu belgelerin büyük bir losını bu yüzyılın başındaki keşifleıine dek, geçen yaklaşık 1500 yıllık süreden dolayı, eksiksiz okunabilecelc bir durumda günümüze ulaşamamıştır. El yazmalannın bazıları büyük çabalar sonucu biraraya getirildiği sırada her defasında bazı parçalar eksikti, hatta eksik parçalardan bazılan ise hiç bulunamıştır. Bundan dolayı eldeki bulgular, tanıdığımız Partça ve diğer Orta-İrani diller hakkındaki bilgilerimizi zenginleştirebilecek kadar kapsamlı değil. Ancak burada diyebiliıiz ki, İ.S. biı inci yüzyılda Partça, Orta Farsça, Sogdca, Saka dili ve diğer İrani dilllerinnasıl bir ses yapısına sahip olduğu hakkında oldukça net bir konsepte sahibiz. Peki, bütün bunların Zazaca 'yla ve onun tarihiyle olan ilgisi ne? Çok; çünkü günümüzde konuşulan diğer bütün İrani diller gibi Zazaca'nın kökeni de Orta-İrani bir dile dayanıyor. Buradan hareketle, bin yıl önce bir İranidilin varolmuş olması gerekir ki, Zazaca bu bin yıllık süreç içerisinde tarihsel olarak günümüze değin leendisini geliştinniş olmalı diyebilelim. Aynı zamanda Zazaca'nın daha da gerilerde, ta 2000, 3000 veya 4000 yıl önce, tarihsel gelişimine sürekli kaynaklık eden (eski İrani) kademeleri olmuş olmalı. Şekil 7'de kabul gören bu gelişmeyi şematik olarak "soyağacı biçiminde" göstenneye çalıştım. Soyağacında ilk önce en üst sırada günümüzde yaşayan İrani dilleri görüyoruz. Şema, soldan itibaren İran'ın devlet dili olan Yeni Farsça ile başlıyor. Devamında Farsça ile özellikle sıkı akrabalıkları olan, hatta diyalektleri olarak da kabul edilebilinen, iki dil gösterilmiştir; bunlar Afganistan'da konuşulan D ari dili ile Tacikistan' da konuşulan Tacikçe'dir. Bunlardan sonra, Farsça'ya biraz daha uzak olan ve Tatice olarak adlandırılan dil gelmektedir ki, bu dil örneğin Kafkaslarda yanlızca çok küçük topluluklar tarafından konuşulur. Daha sonra Zazaca'yı da içinde saydığım beş dilden oluşan bir grup gelmektedir. Bu grup İrani bir dil olan ve Hazar Denizi'nın güneybatı kıyılarında konuşulan Talişçe ile başlamaktadır. Ardından hani dil ailesinin en batı kısmını temsil eden Kürtçe ve Zazaca gelir. Bir sonraki bölümde ise İran'ın içi ile Hazar Denizi'nin güneyinde konuşulan "Hazar Diyalektleri" olarak adlandırılan gurup yer alır. İsmen belirtmek gerekise, Semnanca, Gilanca, Mazendaranca ömek olarak verilebilir. Grubun sonuncusu olarak, günümüzde Güney Pakistan'ın büyük bir bölümüne yayılan, yani İrani dillerin konuşulduğu coğrafyanın oldukça doğusunu teşkil eden Beluçice sayılabilir. Daha doğuda Paı açi, Ormuri, Paştu dilleri ile Pamir Diyalektleri bulunuyor: Adlandırılan ilk üç dil Afganistan'da konuşulur. Bunlardan Paştuca ülkenin ikinci devlet dilidir ve genelde basit bir şekilde "Afganca" olarak da adlandırılır. Pamir Diyalektlerinin Tacikistan'da konuşuluyor olmasına rağmen Diyalelctlerin Tacikçe'den ziyade Paştuca ile yakmen ilişkisi vardır. Ayrıca, biraz daha ötede bulunan Yağnobi dilini de Tacikistan'da göıınekteyiz. En son olarak yine İrani dillerin konuşulduğu coğrafyanın en kuzeybatı ucunda, yani Kafkasya'nın ortasında bulunan Osetçe yer almaktadır (şekil 8 günümüzde konuşulan İrani dillerin dağılımını bu kez de harita üzerinde göstermektedir.). Şöylemiş olduğum gibi şekil 7 bir soyağacıdır: Aşağıya doğru inen veya tersinden bakıldığında yukarıya doğnı uzanan çizgilerin yardımıyla tarihsel bağlar görülmektedir. Böylece ikinci sırada Oıia-İrani diller çağına tahsis ettiğimiz diller yerleştirilmiştir. Bu, yaklaşık olarak İ.Ö. 2. yy. ile İ.S. 8./9. yy. arasında konuşulmuş olan diller anlamına geliyor. Yeni Farsça ve onun kardeş diyalektlerinin ilk kadernesi olarak kabul edilişinden dolayı, en solda yer alan Orta Farsça, bu çağa denk düşüyor ve dilin "Güneybatı-İrani" kolunu temsil ediyor. Paıiça daha önce de söylendiği gibi, yine aynı döneme, Oıia-İrani diller çağına denk düşmektedir. Fakat farklı gelişme seyri izleyen Partça, Zazaca'nın da kendisinden sayıldığı "Kuzeybatı-İrani" olarak adlandırılan bir koldur. Şemada yer alan diğer Oıia-İr?ni diller, yani kendi döneminde İrani dilleıin konuşulduğu coğrafyanın en doğusunda konuşulduğu varsayılan Saka dili, günümüz Afganistan'ınlll herhangi bir yeıine yerleştiribileceğimiz Balctrice ve coğrafyanın kuzeydoğusunda, Sogdiane'de konuşulımış olan Sogdca, diliı1 "Doğu- İran i" kolunu temsil etınelctedir. Paıiça ile tarihsel olarak ondan sonra gelen beş dil arasında kesin çizgiler çizemiyonız. Bu, günümüzde konuşulan "Kuzeybatı-İrani" dillerin doğıudan doğıı.ıya Paıiça'ya dayanmadığı anlamına gelir. Bmmn nedeni, Orta-İrani dil olan Partça'nın kuzeybatıda konuşuhı birçok Orta-İrani diyalektten sadece birini temsil ediyor olmasındandır. Partlar'ın imparatorluğa hükmettikleri zaman -yani Ahamenişler döneminde- Kuzeybatı İran'ın dil coğrafyası diyalekt açısından o zaman bile epeyce farklılıklar içermiş olmalı ki, bu lehçelerden bazıları hala oldukça çeşitli bölgelerde bulunan, günümüzdeki kuzeybatı İrani dillerin temelini oluşturmuştur. Pakistan' da konuşulan Beluçice'den ve hepinizin de bildiği gibi Türkiye'de konuşulan Zazaca'ya dek uzanır. Bu konuya daha sonra biı daha değineceğim. Soyağacının üçüncü bölümünde de eski İrani dillerin devrine tahsis edebileceğimiz, yani eski Farsça, eski ve yeni versiyonları bulunan A vestçe ile doğrudan doğıı.ıya günümüze aktanlmaınış olan Medce görülmelctedir. Biz şimdi bu farklı diller arasındaki bağiantıyı bütün devirlerde biraraya getiriyoruz. "Güneybatı-İrani", "Kuzeybatı-İrani", "Güneydoğu-İrani" ile "Kuzeydoğu-İrani" dillerin kayda geçirilen aktarımlarından da önce birerkola sahip olduklarını ve nihayetinde "çok eski zamanlarda", hepsine kaynalelık eden "en Eski iı anca" (Uriranisch) denilen dil ve eski Hint Sanskritçeylc İndocem1encc'yi bu İrani diller ile birbirine bağlayan bir dala vardıklannı kabul ediyoruz. 108

111 Daha öncede beliıiildiği gibi, soyağacmda tek tek diller arasmdaki bağlantı oldukça şematik, yani sadece dilbilimsel temeller -bu dilbilimsel gözlemler aniamma geliresas almarak gösterildi. Dilbilim, akraba diller arasmdaki tarihi bağları gerçekten de hemen hemen matamatiksel bir kesinlik ile saptaınaınızı mümkün kılıyor. Oıia Farsça ile Yeni Farsça arasmda var olan ilişkiler, "fonetik kuralları" olarak adlandırılan kurallarla ortaya çıkıyor. Bunlar - bütün doğal diller için aynı orana tekabül eden- belli seslerin belli ortamlarda zamanla hemen hemen aynı değişikliğe uğradığı ve bundan hareketle muntazam kuralların tanımlanabildiği olayını yansıtıyorlar. Doğrusu bu bakış açısı dildcate almdığmda, Farsça'ya karşm Zazaca'nın konuımı biraz daha güç, zira Yeni Farsça'ya nazaran Zazaca için Orta-İrani basamaleta doğrudan doğruya bir öncel gösterememekteyiz. Buna rağmen bize aktanldığı şekliyle, Zazaca 'nın Partça ile en azmdan oldukça yakından akraba olmuş olması gerektiği tespit edilebiliyor. Bundan da öte, bir yandan Zazaca'nın öte yandan Farsça'nın gelişim sürecinde yaklaşık olarak hangi farklılıkların oıiaya çıktığını tesbit ederek tek tek sayabiliyor ve her iki dil arasındaki karşılıklı ilişkileri taını tamına yakalayabilmek için bım~ "":''ıı;;ııı~ ı Zazaca'nın İrani diller bölü- mündeki pozisiyonunun daha açık görülmesini sağlamak amaciyla ne tür dilbilimsel aı>ı rı>lilf<>iil ları sistemleştirebiliyoruz. Şimdi, size soyağacmda uiiıniiınii''"" ucı::ııtlıı.l : argümanlarla çalıştığımığızı gösteren birkaç unsur sunmak istiyorum. Bunu yaparken dil ' "''" '"'' sisteminin bütün alanlarından ;:,,,,,,:,,,,;v yani fonoloji olarak adlandırdığımız fonetik ( sesbilgisi), morfoloji dediğimiz şekilbilgisi, sentaks dediğimiz sözdizimi ile!eksik dediğimiz kelime hazinesi alanlarından yararlanabiliriz. Bütün bu alanlardan hareketle bakıldığında Zazaca ile Orta-İrani dil olan Partça arasında gerçekten de çok yakın bir ilişki görülmektedir. Örneğin Zazaca'mn sık olarak çarpan özelliği, bir dişdudak ünsüzü [v] ile bir çift dudak ünsüzü [w] olan iki farklı 'v' sesini geliştiııniş olmasıdır. Benzer bir gelişme Farsça'da yoktur. Zazaca'daki her iki sesin oluşumunu şimdi Partça'da öncesinden görebilmek mümkün: Zazaca' da [ v] ile başlayan her kelimenin -şayet tanıyorsak- Partça karşılığı olan kelimenin de basit bir [ v] ile başladığını tespit ediyoruz. Örneğin Zazaca "va" ('rüzgar') sözcüğünün Partça karşılığı olan "vfrd" (uzun a seslisi ile) kelimesi, veya edimsel (verbal) şekil olan "vat "ın ('söyledi'), Partea karşılığı olan " vfrxt "taki gibi. Ayrıca, "werdene" ('yemek'), "waştene" ('istemek'), "wae" ('kız kardeş') veya "weş" ('iyi, güzel') kelimelerinde olduğu gibi Zazaca'da bir sözcük [w] ile başlıyorsa, bunların karşılığı olan Partça sözcüklerin de her zaman <wx> ile başladığına tamk oluyoruz: "wxardan" ('yemek'), "wxfrstan" ('istemek'), "wxfrr" ('kız kardeş') ve "wxas" ('iyi') gibi. Partça'da <wx> olarak yazılan bu ses yaklaşık olarak İngilizce "when" ('ne zaman') veya "where" ('nerede') sözcüklerindeki <wh> sesi gibi telaffuz edilmiş olmalı, yani hem [w]-, hem de [h]-unsurlarım içeren bir sesbileşiınidir. Partça'da bu sesbileşiminde [w]-unsuru [h]-unsurundan daha güçlü olmuş olmalı; sonuncusu ise Zazaca'da tümüyle yok olmuştur. Farsça'da ise bunun tam tersi gerçekleşmiştir. Yukarıda belirtilen dört sözcüğün Farsça karşılıkları şöyledir: "xordan" u:>.j_p-, "xfrstan" ~I_P-, "xfr/ıar".j" I_P- ve "xos".)_,.;.; hepsi de (Almanca Baclı sözcüğündeki ch gibi telaffuz edilen) <wx> [x] ile başlıyor ve <-_p.> olarak yazılıyor. <w, y> yazıında hala yer aima Icia beraber, telafuzda [w]-unsuru düşmüş ve [x]-unsuru yanlız kalmıştır. Bu, Partça <wx> ve Zazaca [w] ile başlayan bütün kelimeler için geçerlidir. Bu gelişme fonetik kuralları açısmdan tipik bir ömek teşkil etmekle birlilcte, Zazaca 'yı ayrıca Partça 'nın karekteristik özellikleri ile yakm bir ilişki içine koymaktadır. Şekilbilgisi (morfoloji) alanında, Farsça'da bilinmeyen ama Zazaca'da bir çok fiilin kök oluştumm unsuru olan [-a-] harfinin bulunması da dildeati çekiyor. Ömeğin "persg_ene" ('sormak') sözcüğünün karşılığı olan ''pursfdan" u~_;.:: veya "b~rrng_ene" ('kesmek') sözcüğünün karşılığı olan "burfdan" u~f. için geçerlidir; diğerlerinin karşılıkları olan her iki sözeiiiete de Zazaca' daki [ a-] yerine uzun bir [-i-] yeralmaktadır. [-a-]-unsuru ile [-!-]-unsuru arasmdaki bu fark bir taraftan Partça ile, diğer taraftan da Oıia Farsça ile tamamıyla Orta-İrani dönemde de vardı: Orada 'sonnak' ''pursij.dan" idi, burada ise "pursfdan "dır. Zazaca'daki a fonetik kurallar itibariyle Partça'daki uzun fr'ya derıle düştüğünden dolayı, bu argüınan da fevkalade Zazaca'nın Partça'ya olan yakınlığının bir ifadesi olarak kulanılabilinir. İstele kipi sonekinde de durum aynısıdır. istek kipi olarak Zazaca'da, Almanca'daki sübjonktife (Konjunktiv) denk düşen form kategorisini gösteriyorum. Örneğin: "ez bı-biyene" ('ben olsaydım'). Özelliği [-ene-] soneki olan bu form, Partça'nın "ahçndç" unsuru ile oluşhırulan geçmiş zaman istek kipi ile kolaylıkla ilişkilendirilebilinir. Burada Zazaca'daki "biyene"ye, "büd-ahçndç" oluşum tarzı denk düşmektedir. Sözkonusu "ahçndç" unsuru ise Orta-İrani diller arasında yine sadece Partça'da yer almaktadır. Buna karşın Orta Farsça'da istek kipi forımı tümüyle başka türlü oluşturulmuş: "büdç" olarale Tıpkı Partça' da "büd-ahçndç "nin Zazaca' da "biyene" olarak ortaya çıkınası gibi, istek kipi olan "bı-kerdene" ('yapılmış olsaydı') da "kirdahçndç" olarak ortaya çıkmakta; Orta Farsça'da ise bunun yerine "kardç" denirdi. Söz dizimi, sentaks alanında Zazca'nın çok tutucu bir dil olduğu bir çok araştırmacının dikkatini çekmiştir. Aşağı yukarı denilebilir ki, Farsça'nın ta 1500 yıl önce terketmiş olduğu, Zazaca'mn söz dizimindeki özellileleri günümüzde hala karekteristiktir. Ben, şimdiki zaman veya geçmiş zaman formlarına göre kullanımı 109

112 geçişlı fiillerden farklı olarak düzenlenmiş olan yalın hal (Casus Rectus) ile bükümlü hal (Casus Obliquus) arasındaki ayırımı vurgulamak istiyorum. Örneğin 'ben söylüyorum' şimdiki zamanda "ez van u" iken, "ez" formu geçmiş zamanda "ben" için kullanılmıyor: 'ben söyledim' "ez vat" değil de "mı vat "tır (bu bağlamda "ergativiteden" bahsediyoruz). Daha önce de belirtildiği gibi, bu özellik Farsça'da ta 1500 yıl önce kaybolmuş (o dönemde bile "zn an güya m" veya "man gzt/fam" deniliyordu), fakat Partça'da, tam tamma günümüzde Zazacasında olduğu gibi yer almış. Bunu göstermek için iki örnek vereyim: "ez bz-kerine" ('ben yapayım') ile buna ait olan geçmiş zaman forımı "mz kerd" ('ben yaptım') arasındaki fark aynı zamanda Partça formları olan "az karam" ve "man kird"da da ortaya çıkmakta; ve aym şekilde Zazaca' da "ez van u "nun karşısında geçmiş zamanda "mı vat" ('ben söyledim, söylediydim') bulunurken, Partça'da da yanyana "ez v(zjam" ve "man vaxt" formları bulunmakta. Orta Farsça' da ise, bunların yerine şimdiki zamanda da, Zazaca "ez" değilde "mz "ya denk düşecek olan "man" forımı 'ben' için kullanılmış. Bu örnekte de Farsça'nın bunlardan daha da uzaklaştığı, Zazaca'mn Partça ile oldukça yakm ilişkisi olduğu çok açık bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Partça ile Zazaca arasmdaki muazzam yakınlığı gösteren diğer işaretler ise sözlük, yani kelime hazinesi bazında ortaya çıkmaktadır. Bu arada, Farsça' da değil de Partça'da aynılığı ispat edilebilinen tipik bazı kelimelere değinmek gerekiyor. Örneğin biz daha önce 'söylemek' anlamına gelen Zazaca'daki "va ten e" kelimesine değinmiştik. Bu kelime Farsça'daki karşılığma denk düşmeyip de Partça'daki "vaxtan" kelimesine tam tamına denk düşmektedir; çünkü Farslar 'söylemek' kelimesine çok eskiden beri "Zaza yakın leri P ma m ız açıkca "guftan" diyorlardı. Aynı durum Zazaca' da "bermaene" olan 'ağlamak' kelimesinde de söz konusu. Partça'da bu fiilin karşılığı tamı tamına bulunmasına rağmen -yaklaşık olarak or." "barmadan" olmalı-, Orta Farsca'da 'ağlamak' kelimesi için normalde "griyistan" deniliyordu. Tabii ki bütün karşılaştırmalar bu kadar güzel denk gelmiyor. Herhalde 1500 yıl sürmüş olmalı olan bir gelişmeden de böyle birşey beklenemez. Ayrıca Partça'yı Sasaniler döneminden kalma yazılardan, yani 3. yüzyıldan 7. yüzyıla kadar olan zamandan tanıdığımız da unutulmamalı. Buna karşın Zazaca'yı yi.izyılımızm başından beri yanlızca modern biçimiyle tanıyoruz. Gerekli görüldüğünde arada kalan süreci geriye bakarak kapatmaya çalışıyoruz. Bu anlamda gerçektende yeryüzünde Zazaca'da da olduğu gibi bağlantı oranı yüksek olma başarısı gösteren fazla bir dil yok (denk düşen Partça sözcükler bilindiği takdirde) Fakat, daha önce belirtildiği gibi, bu alanda yapılan her geriye dönük karşılaştırma başarılı olmamakata: Bazı sözcükler bu resme uygunluk arzetmemektedirler. Örneğin böyle bir durum 'gelmek' sözcüğünde söz konusu: 'o geliyor' Zazaca'da "o yeno" iken, bu yaklaşık olarak Partça şekli olan "asçd" de değilde, tam tamına Farsça "ayad" ~~ sözcüğüne denk düşmektedir. Aynı şey geçmiş zaman biçimi olan "ama" ('o gelmiş') için de geçerli. Bu Partça "ayad"dan ziyade Farsça "amad" :;,.,/ sözcüğüne daha yakın düşmekte. Yani Zazaca ve Partça arasmda oldukça ciddiye almması gereken ayrılıklar da vardır. bir daha şekil 4 'teki harita ya göz atmakta yarar vardır. Haritada 'Partların Ülkesi' (Partien) olarak belirtilen bölgenin esas itibariyle Hazar Denizi'nin güney tarafı olduğundan hareket edersek, o zaman bile -Ahaınenişler döneminde, yani milattan önce- bu coğrafyada harfi harfine aynı, tek bir dilin konuşulmuş olmaması gerekiyor. Zazaca konuşulan her hangi bir bölgeden gelen biri, günümüzde de farklı telaffuz biçimlerinin, bir köyden ötekine, ya da en azmdan bir yöreden ötekinedeğiştiğini, farklı diyalektlerin konuşulduğunu bilir. Bu durumda süreklilik arzeden diyalektlerden bahsediyoruz. Bu durum, tam da zamanlar Partlar'ın Ülkesinde söz konusu idi: Bu bölge üzerinde de ta eski dönemlerde süreklilik gösteren diyalektler yayılmış olmalı ki, bir köyden ötekine gittikçe farklı konuşulduğu, fakat üç aşağı beş yukarı aynı dilin kullamldığı teşhis edilebilir. Zazaca gerçekten de bu bölgeden çıktıysa, yani bugün Türkiye'de yaşayan Zazaca konuşanların ataları eğer herhangi bir zamanda "Partlar'ın" bölgesinden Türkiye'ye göç ettilerse, bu dur Bunları açıklamak için uında Partça'dan ziyade, bazı açıdan Farsça'ya yakın veya ondan oldukça etleilenmiş olan o bölgedeki diyalektlerden herhangi birini birlikte getiııniş olmalılar. Bunun tamı tamına ne tür bir diyalekt olduğunu, elimizde direkt aletanimış kaynaklar (yazılı) olmarlı' ndan dolayı, bu gün ne yazık ki söyleyemiyoruz. Süreklilik arzeden ku?eybatı İrani diyalektlerin ta eski zamanlarda bütün coğrafyayı kapsayarak Doğu Anadolu'ya, yani günümüzde Zazaca konuşulan bölgeye dek uzandığı ise hiç de imkansız sayılmamakta. Fakat bu konuya yönelik dilbilimsel belirtiler yok. Ancak dilbilim, Zazaca'ya yakm olan dillerin, geçmiş çağlarda Partlar'ın çevresinde yerleşmiş olmaları gerektiğini tesbit edebilir. Ve gerçekten Zazaca'ya en yakın olan diller, günümüzde de Hazar Denizi yakınlarında bulunmaktalar. Bunlar; yukarıda hakkında söz etmiş olduğum Hazar Denizi diyalektleri olarak adlandırılan diyalektlerden bazılarıdır. Böylece, şu ana kadar benim veya meslektaşlarıının Zazaca 'nın dil tarihi ha klemda sahip olduğumuz bilgilerin ışığında size aktarmak istediğim konuşmamın sonuna gelmiş oldum. İlerliyebilmemiz için yapılması gereken daha çok şey var. Özellikle oldukça çok araştırma malzemesi elde etmemiz gerekiyor. Fakat, düşündüğüm gibi, Zazaca'ya yakın olan dilleri Partça'nın çevresinde aramamız gerektiği açıkca görülüyor D 110

113 şekil2: Yazıt (bölüm) Behistun 'daki büyük D ari us- Yazıtı ( çizmin kaynaği: Fr. SPIEGEL, Eski Farsça Kitabeleri, Leipzig 1881}...wptj.U...,aJ-')_,4fl '""""'~ - "'~b~..j?f! ~~,./:J,ı"'~~ --.JJu-...li'J~~nr~s-, ıw--~~"~ıtro >2.10 "~' ııi.j..fı'~~v~ ~e>ı 1! ~~ıı..ı~~ ııo.ı ~wl"6 ~'~""W~"" -fıtc.y' ~wo.;j t!j(y~lı!.w. -G-rJ~::;'b...v~. ~ f-vi ~)5-'J \..Ai~ ~~~~\ll>' -wi6'1:ı...v.jjy0 ~5 J,.ı9'...,t>J.I~ -N" ~ ııtj~j)ql" _.vj,i.~~ \Id,\ 4ıJle.ı _,,..\"" şekil3: Avesta elyazısı K5 (özet) ~~~~IIQ.II'\~{.,...,...,~<.o!eı. ~~~\,'~'"'ri>... ~~~..ı.:ıs '""~~"" lt ~~""l.j ~~ 'S ~~(t)..il ııu~~ı'l"v~""""~~~iôl' * ~JJ.~~ ı"''jıq,)lw~~ ~~~ ~~~Jı.~ c;.t..ı ~ >E,ı.o.;,.ı ~"~ '"'..J:ıc:;u... * lt6"""' 1~19 ~~~1"1 ı~l>'lüj ~~~14J~1...)_,~1~~"" ~.....lj~i'ibf $'~::"" (,"" ı.jt ~~~\ ~~!' ""'ll:lt4b~iib' ı<ıl1 \"'itlj~ ~ \ ''""'~~ ~~~,...,""'i:...,'t(j,.a)...~~,.. tt;..., şekil 5: Orta Farsça el yazımı (kitap Pehlevicesi):.TS, 462 şekil 6: Mani yazısmdaıı bir fragmaıı M781iR+V Kaynak: Acta Iranica, Pl.IV 111

114 R Bland şekil4: Schwarzes Meer <t Ankıım Türkei Eski İrani boyların muhtemel yerleşimi Arabisches Meer şekil 8: iı ani dillerin günümüzdeki yerleşimi 112

115 i ran i dillerin soyağaci şekil 7: ~.. ~ ~MedJsCh.(! ı. _,.!' ~ =. ~~~~~-~......... ~ l \ / 1 sw:irar; ; rn w: ir:a ii :: \ : _s.. _._o_.-..~... rı...: ı.. i.. -r.r:.a_.....-.fj.-..",a....: t.r..a... rı.... _;, '" '"' """ "" "" "' '"" "... ""..., -. qlıı'\ıa: 1 ";ı ;;,..,... ~~t...!... '..... ;,... "" ~... 1~- - ;westiranı ~ Ostiran. ;... "" """ ~-""" "' '... ~... -~~ ~~~ Sanskrit ete. ~~~ ~~ ~., _,~ ~"' -~,1 -.,, Uriranisch : Urlndoiranisch Urindogermanisch İrani dillerin tahmini soyağacı Zazaki Grammatilc und Versuch einer Dialektologie von Ludwig Paul ISBN: 3-89500-098-1 Wicsbadcn 1998 DR. LUDWJG REICHERT VERLAG 113

116 Günlük gazete biıiktirmek gibi bir alışkanlığım hiç olmadı. Fakat Avrupa zaman kavramına göre II. binyılı devirmeye iki kala yazılıp çizilenler nedense evimin bir köşesinde yığılma konusunda ısrarlı oldular. Günbegün bir köşeye biriken bu gazetelerde günün hızma göre eskitemediğim bir şeyler vardı: Tela-ar dönüp bakmayı gerektirecek şaşırtıcı şeyler... Şaşırıyoıuz... Hala şaşırıyonız. Cümleler, sözcükler yazıldıkları bu mekandan ve bu zamandan öte, çok farldı mekaniara ve zamanlara göndermeler yapıyor, tarihten bir şeyleri de aricalarına ya da önlerine alarak kılıç-kalkan gibi kullanılıyordu. Böylece, cüret bulmuş bir refleks arsızca yeniden dilienirken ortalık da talan yerine çevriliyordu. Sanki bu kültürün niyetlerini ayakta tııtabilmek için, damarlarındaki asil kandan başka dayanacak bir şeyi kalmamıştı. Bu son koz da oynanacak ve niyetler asaletine, şerefine uygun yöntemlerle kendini yeniden gerçekleştirecekti. Bu arada büyük alluş sahibi trend avcıları, bizzat kendileri yüzbinler satan medya pencerelerinden bindikleri dalganın kahramanlığma soyıınurken, himayelerindeki telialllar cemaati Icadrolarım da bu iş için mobilize edeceklerdi. Benim sevgili okuyııculaıım (b. s. o.), bu noktada bir üslüp değişikliği mecbur oluyor. Çünkü zamanın derinlilderinden kök alarak gelen bir ımıharebeden ve onun asil yöntemlerinden söz edeceğiz...... bugün yeni araçlarla zenginleşerek süren bir kahramanlık destanının önemli kırılma noktalarımn altını çizeceğiz...... bir ümmetin onu millet kılan reflekslerinden, ümmetliğinde de milletliğinde de aym olan kör lm sından, tarihte ona zalim bize mazlum sıfatını yakıştıran kültürel içgüdülerinden sözedeceğiz'. I. Medya ve Meydan Muharebesi'nden söz edeceğiz.,30 000 kişinin katili, çetebaşı, bölücübaşı, memlekette yaşanan her türlü rezaletin tek ve baş sorumlusu, teröristbaşı, pi yon ve maşa ve kurtlar sofi asının eli kanlı despotu, ırz düşmam, harem sahibi, kötü fotoğraflar çektiren, yetmediğinde özellikle çirkinleştirilen, yüzyılın kötü adamı, bıyıklıyok bıyıksız Apo'nun (umarım yeterince uzun olmuştur.)... Abdullah Öcalan'ın İtalya'da soluklanıp Rusya dolaylarında gözden kaybolmasıyla alevlenen, bir süre kontrollü gerginlik düzeyinde tutulduktan sonra yakalanmasıyla türkish zigzagslar çizerek devam eden I. Medya ve Meydan Muharebesi'nden... I. Medya ve Meydan Muharebesi üzerinde titizlikle durulması gereken önemli bir muharebedir. Çünkü bu ımıharebe bize dildeki bazı sözcüklerin, yani millet, vatan, biz, demirel, ordu, basın, oktay, onlar, kürt, dil, zalim, fatih, aydın, şeref, bayrak, hak, abd, cumhuriyet, milliyet, insan,, Yirminci yüzyılı yaşadım bu" M. Cevdet Ertelenmiş bir yüzyıldı türk, hüıtiyet, aşk, emin, ödp, linç, osman, avrupa, topluluk, birlik, maşa, paşa, devrim, tak-şak, ecevit (gosevit), v.b... kavramların gerçek anlamlarını veriyor... Yaşayan ve ölü bazı önemli şahsiyetlerin neden artık şahsiyet olmaktan çıkıp kahramanlık mertebesine erdikleıinin hikayelerini barındırıyor... Kimin ne işe yaradığını, neye hizmet ettiğini, varlığında taşıdığı dürtülerden hangisini yaşadığını, taşlar yerine otuıurken nereye göçtüğünü gösteriyor. B.s.o., bir kez daha önemine vurgu yapmam umarım ki abartılı bulunmayacaktır. Bu ımıharebe çok önemlidir... Gerçekten çok önemlidir. Cumhuriyet'in 75. yılı kutlamalarına denk gelmesi şaşırtıcı olmamakla beraber öğretici dir; ayrıca tesadüf de değildir. Onbeş yıllık savaş birdenbire savaş alacaksa tabii ki manalı bir dönemde, anlı-şanlı bir günde... 29 Ekim' de... Cumhuriyet Bayramı'nda... Hem de 75 gibi yuvarlak bir rakamda: Ey Ahali!... Hurraaa!... Uuuuuuu... Şahaneydik'... gibi açılardan da önem arz ediyor demek istiyonım. Yok öyle, burası Türkiye. Neyse, b.s.o., güzel laf, dunı laf kısa kesmeyi mecbur kılıyor: I. Medya ve Meydan Muharebesi'nin ana hatlarına geçiyoruz. ***,Beni işgiizar Tiirk bekçilerine emanet ediniz" Y. Odabaşı 1. Medya ve Meydan Muharebesi kahramam bol bir ımıharebe oldu. Sokaklar ve medya pencereleri irili-ufaklı kahramanlarla doldu. Bir de suspus olanlar veya imalı mesajları tercih edenler çıktı. Bu anlamda Türk milletinin millet olmasını sağlayan dürtüler genel olarak bu iki yönde kanalize oldu: Kahraman Cengaverler ve Lojistik Suskunlar. 15 yıldır (eski bir yaranın alevlenmesi olarak) süren savaş birdenbire savaş oldu. İstatistikler ve göz dolduıucu belgelerle savaşın gerçekten savaş olduğu da ispatlandı. Buna göre 30 000 ila 40 000 arası artık nefes alıp veremeyen mağdurlar kütlesi vardı; ekonomi göçmüştü, maf)ra gelmişti vs... Tabii bütün bu olup bitenlerin ve savaşın bir de sorumluları vardı:,d1ş mihraklar". Hemen sağa-sola (dunıına göre sağsol karıştığından aşağı-yukarı) tehditler savnıldu. Çoğunun öldürülen gerilla ve köylülerden oluştuğu önemsiz bir ayrıntı olarak gözardı edilerek, hesap götürü usulü ile Abdullah Öcalan'a çıkarıldı. Bu arada Susurluk denilen tefrikalar silsilesini nerelerine soktukları anlaşılamadı. (Hafızaları ve vicdanlarındaki yeri anlamında...) Apo'nun hesaba itiı azı oldu. Bu itirazını İtalya'da 114

117 daha açık dile getirebildi.,kim kime terör uyguluyor" sanısunu ortaya attı. Bu sonı hararetle tartışıldı. Durumun Kürt vicdanını sıziatan tarafı sonucu sokaklarda,vallalıi billahi ben Kiirdiim" diye bağıranlar oldu. Bunlar bir bir avlandı. Solcaldar çalcal sürüleriyle doldu. Daha inandırıcı olmak için kendini yakanlar intihar etmekle itham edildi'. Ve Küıilükleri pek inandırıcı bulunmadr' Türk milletinin ret1eks aynaları algncı güçler kendilerine düşen görevi bu dönemde de büyük bir azim ve hırsla yerine getirdiler. Öyle ki aıiık mahallelerde ve caddelerde,hemen şimdi" refleksine tepki verecek,ölü Alkışiama Timleri" ve,uluma Ekipleri" oluşmuştu. Bu gösterilerde öne çıkan unsurlardan gerektiğinde,kim Vurduya Gitti Ekipleri" (KVGE) de hemen,olay mahalinde" organize ediliyor; görevler kararlılıkla yerine getiıiliyor ve vicdanlar ralıatlamış olarak,kışlalara" (!) dönülüyordu. Zaten tanıdık olan linç kültürü hararetle yönlendiriliyor, çeşitli uluma yarışları düzenleniyor, kazananlar kol saatiyle ödüllendiriliyordu. Hatta Devlet Sanatçısı yapılanlar da oldu. Ahmet Kaya soytarıya çevrilmek için çağrıldığı Magazinciler Ödül Töreni'nde,Ben Kiirdiim" dedi. Linç tehlikesi atlattı. Az daha magazincivurduya gidecekti. Hadep'in yayınladığı istatistiklere' göre yaklaşık lo 000 kişi KVGE ve resmi güçler tarafından dövülereldtartaklanarak gözaltına alındı. Bütün yı.ııi sathmdaki paıii il ve ilçe binaları basıldı. 700 Kürt çeşitli yerlerinden yaralanırken üçü de öldüıiildü. Sabah gazetesi köşe yazan, emekli müzisyen Z. Livaneli'nin belirttiğine göre bu üç kişiden ikisinin yüzleri ve vücutları tamnmayacak şekilde parçalanmıştı'. Türk milletinin üniformalı ve üniforınasız güçleri Susurluk Kahramanlan'nm da ilhamı ile az zamanda çok iş başannıştı. ***,;Bizde delileri çok sömiiriiyorlar. Güya Osmanlı 'da alnllıastalarım miizikle tedavi eder/ermiş. Bazı ma ka ml ar bazı hastalıklara iyi gelirmiş. Yalan, bizde d e l i l e r i odunla döver! er. " Ece Ayhan (Express, Sy. 68) Bu arada savaşta kalemini balta gibi kullanmaktaki mallaretiyle önlere doğru fırlayan Baltacı Emin Paşa Kürtler'i uyarmayı bir insanlık görevi bildi. Yazdığı kitaplardan birini,önce İnsanım Sonra Gazeteci" diye namlandınmş bulunan Baltacı Emin Paşa, bu iki sıfatı kendine ne şekilde yakıştırdığmı şöyle dillendirdi:,bir t(yarı da Hadep 'e... Bazı parti binalarmda Apo lehine sloganlar atılıyor, çapu/cular sokağa salmıyor. Kitlelerin tepkisi biiyiik. Şu ortamda dikkat etsinler, kimseyi tahrik etmesinler. Apo 'cu luk oynamamn zama111 değil. Sonra çok zorluk çekerler"'. Baltacı Emin Paşa dönem itibarıyla,kitlelerin" ihtiyaç duyacağı miktarda tarih derslerinde de mallaretini gösterdi., Türk'ün Türk'ten başka dostu yoktur" Türk atasözünü dönemin icaplarına göre,,avrupa'mn Kin i" başlıklı kompozisyonunda şöyle dillendirdi:,tarihten gelen bir sevgisiz/iktir bu. Bir diişiiniin ki yıllar değil yüzyıllar boyu biz bu kıtamn çok biiyük bir böliimiinde egemenlik lamnuşuz. Bizim yönetimimiz altmda yaşamak zomnda kalmış/ar. Kolay iş değildir... İtalyanlar bugün bile korktukları zaman,anne, Türk 'ler" derler... Alman demişiz, kapışmışız. Leh demişiz, kapışmışız. Sırp demişiz, kapışmışız. Dalıası onlardan çocuklan devşirip müslüman yapmışız. Bu çocukları İstanbul'a getiıip eğitınişiz. Kimi yeniçeri alımış, kimi devlet yöneticisi. Birbirimizi kandım1ayalım. Avnıpa, Türkiye'yi sevmez. Bunun açıldaması tarihten gelir. Tarih yok olmadıkça, bu sevgisizlik ve Türk düşmanlığı da yok olmaz"'. Evet, b.s.o. biz şaşırıyorı.ız... Hiilii şaşırıyoruz. Fakat, bu,,alman demişiz, kapışmışız. Le/ı demişiz, kapışmışız..."daki biz biz değiliz... Yalandır. Biz kimseyle kapışmadık Bu ifadeleriyle, Baltacı Emin Paşa konuştuğu biz adma, atalanndan devraldığı sevgisizlik mirasını çocuklarına bırakma konusunda kendisine yaraşır kaı arlılığı göstem1iştir; kabul etmek lazım.,tarih değişmedikçe..." bu sevgisizlik kamburunu yüklenmeyi de kendine lmder ilan etmiştir. Kitlelere bunu tavsiye etmiş, onay görınüştür. Kabul gönnüştür. Alkışlanmıştır. Rütbelenmiştir. Baltacı Emin Paşa olmuştur. Roma Gazisi Küçük Fatih ll ise aym zamanlarda medyadaki penceresini bırakıp yollara düşmüş,, Viyana Ön/eri" türünden sayıklamalarla Apo'yu getim1eye Roma'ya gitmiştir.,roma Gazisi" ünvamnı alınasını sağlayacak nişanelerle de dönmüştür. Şimdilerde hiilii,geç kaldık devletimizin giiciinii göstermekte'"' türünden sayıklaınalarla köşesinden dobra dobra bakıyor... Bir gazeteci olarak ***,Kahrolsun insan hakları" 10 Türk Polisi B.s.o. hızlı hızlı geçiyoıuz. Ekşimiş Oktay naınlı mağrur paşayı atlıyoruz. Ertuğrul Gazi'ye geliyoruz. Bu ımıharebenin bol sıfatlı önemli kahramanlanndan biri de Ertuğrul-Gazi' dir. Bab-ı iili eşrafmdan, medya kasabası genel işletme müdürü, Sheriff yamağı ve çetele tutı.ıcusu, trend avcısı, pazar'dan pazaı 'a kendini hatırlayan mucit Ertuğrul Gazi... Bütün yazdıklan bir yana,manyağa Bak"" manşeti ımıcidi olarak da epey dildcat çekmiştir. Bu ınanşettten sonra bazı,ıneslektaşlarınm",yahu Ertuğrul, olur mu böyle manşet" türünden eleştirilerini de,olur... Olur bal gibi olur." " şeklinde melodi yüklü bir cümleyle yamtlamıştır. Hatta,Manyağa Bak" kılçığmınmütemadiyen rahatsızlık verdiğinin bir göstergesi olarak, bir hafta sonra, yine bir,meslektaşmm",diinyanm başka bir ülkesinde, terörist canlı yakalansm diyen kişi için manyak manşeti atılır ım?" şeklindeki sorusuna da,,,atılır. Bal gibi atılır... Hem de bunu yaptığı için halktan biiyük al kış alır."" cevabım vem1iştir. Kendisi yazıyor. Alkışlanmıştır; bununla ovunmesi haldcıdır. Gazetesinin satış tirajları da halkm duygulanna tercüman olduğunu gösteıınektedir. Bunun yanında,kürt realitesi"nden,o halk",,bu insanlar"' ' noktasma gelmiş Muhteşem Süleyman'm çeteler tutucusu olarak da,viyana Önleri"nden önemli başanlara imza atmıştır. Buna göre Muhteşem,Cumhuriyet 'in 75 'inci ytlım çok iyi lwtladık. Hedejlerimizi çok zvi koyduk. Şimdi hedef'geçmişle barışmak. (..) Osmanlı sadece hanedan değil Vahdettin dışmda 36 tane daha sultan var. Bunlar kahramandır." buyurmuş. Ertuğrul Gazi yazıyor; Viyana'dan. Arkasından da,tiirkiye :vi Yugoslavya yapamazsmız... Geçmişte bunu savaşla yapmaya kalkanlar başaramadılar." buyunnuş. Ve Ertuğrul Gazi'nin,çok ciddi bir uyarı", 115

118 ,böyle bir durumda Tiirkiye 'nin tepkisinin çok ama çok sert olacağmm ifadesi" diye özel vurgu yaptığı şu cümleyle de kestirip atmış:,böyle bir savaş uzun sürmez." 15 Biz şaşıyoruz... Hiili\ şaşıyorı.ız. Tarihten ders çıkarmamız gerektiğini Muhteşem bize söylüyor; tarihsel husumetini de tehdit olarak yeniden karşımıza çıkarıyor: Ermenileri, Helenleri, Alevileri, Dersimlileri, Kürtleri,,Anne Türkler''i, Zazaları,,Viyana Önleri"ni'" hatırlatıyor. B.s.o. böylece Türk milletinin aydmları, aydınlanmışlan, yol açıcıları, trend avcısı ışık tııtııcuları,,entel" olmayan (allah koıusun) dantelleri teke tek ve gözümüzün içine baka baka bizi de içinde görınek istedikleıi Türk milletini kafalarındaki bağnazlığa kadar daraltımş oldular. Dahası hepimiz kardeşiz... Türküz... diye yııttıım1aya çalıştıkları kalıbın ne olduğunu da, bu tercih ve duruşlarıyla bir kez daha soımıtlamış oldular. Okuduk... Geçiyorı.ız. ***,Muhalefet olabilecek şey, korkaklık ve duygusallık olur. Hiçbir valışetin adi konmaz, ama herşeyden şikayet edilir. İnsan kendisini, smirlandmbmş" hisseder; karşi çi kana hemen,saldirgan" damgasi yap1ştmhr." J.P. Reemstma 17 B.s.o. şaşırıyorı.ız, fakat bütün bunlara manidar cevaplar da geldi. Yiğidin haldcı yiğide... Olcııduk... Anlamaya çalıştık. Murat Belge, Radikal gazetesindeki köşesinden radikal bakışlar fırlatarak,değiştirin bu viday1" diye tafra sattı. Baltacı Emin Paşa için yazdı. Bütün olup biteni anlamış, bilmiş olarak yine kül yutmadı ve,,an/adil(, bilzvoruz yenisini bulacaksuuz. Ama bu ya/ama oldu arfil("'" dedi. Böylece bir aydm olarak belli ettiği tahammül sımrları aygıtın defonne alımış parçalarımn son lcııllanma taıihini tahmin etı11ekte faydalı oldu. Yeni Emin istedi... Tavsiye etti... Cin gibi bakışlarıyla,hayat Devam Ediyor" da dedi 19 İlginç çözümlemeleriyle,gerçeğin inadnu" dile getirdi... Dep Hadep-1-Iep-Behap... Mnp-Msp-Rp-Fp gibi,devanıhlıldara" dikkat çekti. Olcııldaki devamlılık-devamsızlık meselesi ile ilişkisini taıiıştı.,devamlı/ık" kelimesine tııtıındu. Umut verdi.,it ürür kervan yürür" demek istedi;,bu da gelir bu da geçer" de demek istemiş olabilir. Uzun lafııı lcısası kül yııtmadı, olam-biteni anladı; yine şaşım1adı; haklı çıktı... Prof. Yalçın Küçük de şaşmnayanlardan... O da anlamış görünüyor. Halbuki şaşırabilmenin en azından sevincini biliyordu; yazmıştı. Şimdi anlamış... Doğu'nun Aydınlık'ında,zamanhdir" özel vurgusu ile MİT Genelkum1ay çatışmasına laf yetiştiriyor. Söylediğine göre,uçurwııun la_)llsmdan" dönünce Paris-Edime-Haymana hatttından geçip hiç şaşım1adan Aydınlık'ta nefes alabiliyor. Yine söylediğine göre,tükenme tehlikesi" atlatmış; tek başına değil,,bu ülkenin bazi asker ve sivil aydmlan" olarak... Ama atlatmış,,sakin olun... Her şey kontrol altmda. Anladmı." diyor' 0 Şaşınmyor. Zaten hep biz şaşırıyonız. ***,Terör o/gusunwı bütiin biçimleriyle tam olarak araştmlmasma karşi oluşan direnç de terörün bilinçaltmdaki belirtilerinden biridir." Leo Löwenthal" Şimdi desem ki Mustafa Kemal Kürtçe bilseydi; konuşsaydi. Bu fantazinin elektriğine biz şaşıyoruz. Nazım iki safir da Zazaca yazmiş olsayd1 desem biz şaşıyonız... Yalnız başımıza. Allalı bana bir dil vermiş konuşmam için, bunlar dzvor ki yasak desem biz şaşıyoruz.,unut onu" diyor...,yasak. Bizim dil daha güzel. Bu dilde istediğin gibi özgür olabilirsin, eğitim dilidir, uç uçabildiğin kadar..." Biz de uçuyoruz... Uçuyoruz. Ama hep mahpushanelerine bir de dağlarına konabiliyorı.ız... Tık nefes... Konamayıp göç edenlerimiz de var.,öyle olmaz" diyor sonra...,dünya meclisine girdiğinde sana bir!ghk-lnyafet la::mı... O ne öyle, kiirt-mürt, kartkurt... Sonra zaza-zuza, la::ut, nohut, çerkez tavuğu, kürt böreği... Yok öyle, buras1 Türkiye... Tiirkzve Tür/derindir... Hepimiz Tür/diz... Ondan sonra haddini bil, kardeşiz. Vatamn, milletin bölünmez biitünlüğü... Uuuuuu..." Biz yine de uçuyonız... Tamam, demiş gibi yani... Oldu; ımuttum gitti. Bak, ne güzel konuşuyorımı senin dilinde; yaz1yorzmı. Unut onu, diyor yine... Tarihten ders ç1kar, huswnet değil... Biz şaşıyonız... Şaşkmlığımızı paylaşmak için çevremize bakıyoruz; bu dımıma da şaşıyonız... B.s.o., I. Medya ve Meydan Muharebesi'nin yııkarıda özetle tamttığımız kalu amanlan dışında olayın diğer tarafmı da,mağdurlar hanesi" oluşturuyor; ve bu hanenin önemli iki temsilcisini de dillerimiz... Bu muharebede 75 yılilık,milli dilimiz" Türkçe karşılıklı bir yazı ve ses bombardımanına malzeme edilerek önemli bir yara alırken,eğitim dili olamaz" tarihsel hükmüyle ölüm cezasma mahlcıım edilen Kürtçe, Türkiye Türklerindir gazetesinde,kurmanci nezanf''" cümlesiyle yer almıştır. Böylece politik bir söylemin kirlenmişliğiyle de olsa kendine iki kelimelik bir yer açarak önemli bir başarıyı kendi hanesine yazmıştır; kart-kıni yetınemiştir. Ayrıca bu,kurmanci nezanf'' haberinden sonraki ilk haftalık raporundan öğrendiğimize göre,türk basmmda ilk kez" olan bu olayın,tarihsel onuru" da bu büyiu( gazetenin olmuştur. Zaten,,yok benimdir" diyen de çıkmamıştır. Buna rağmen kurdiş medyatörleri ise,an!adddan dilden konuşacağ1z" 23 ısrarı ile sidik yarışını hızlandınrken bu telaşla kendi dilleıini unutmuşlardır. BF vkce Küıiçe'nin bir eğitim dili olmadığı zulmüne daha sağlam bir zemin yaratırken hayat içinde ona,folldorik bir unsur" muamelesini reva gönnüşlerdir. Med TV' de de Apo'nun Türk bayrağı önündeki göıiintüleri yaymlaıup psikolojik çözümlemelerde bulunulmuştur; Kürt psikologlar tarafmdan. Böylece Türk psikologlanna da cevap verilmiş oluyor.(!) Seyircilerin tepkisiyle olay farkediliyor. Ayrıca Siirt'teki asimilasyon faaliyetlerinden şikayetçi Özgür Politika yııı tdışında bu haberini Türkçe veriyor; olayın anlaşılmasmı bekliyor; özgür politika istiyor. ***,Y1lmaz diyor, tüm Türkler sokağa ç1ksm, protesto etsin. Kürtler haklan için sokaklara dökiiliiyor, fakat Türkler ne için sokağa çd(sm?" Apo'nun Kızkardeşi' ',Unu! onu" diyor yine,,tarihten ders ç1kar husımıet değil". Biz şaşıyoruz. Ama yine de uçuyonız... Anlat anlat bitınez ki. Şarkı da söyledik, şiir de yazdı k, masal da anlattık... Çeviriler bile yaptık; kendi dilimizden. Uçuyoruz, ama bir de bakıyorıız ki,öteki" dilde şarkı söylüyoruz... Birdenbire... Dunıpdururken... Unutamıyonız." :> 116

119 - Ma ve xer di Ap Hemed! - X er ve selaınet, ci ge ra ın'! Se k e na b ıra, nnda; maa to, piye to se kene? - Bıra, nine ke dest est ve kati, uza desmde kerdo husk. Ni vijer ke çıtur biye, ewra ki henie. Qe jü qoın u milet ki lewe nin u de,rahat yüzü" nediyo... Ya re me, şi ye, ya ki eve ters u tırs ho esto ve thalde... Ewra ki henio. Qe jü zon u zagoni ki bıne bandıra ninu de eve weşiye jil neda. Than da a het, kas kerd na het... Ninu zone hore ki zorbazeni kerde. Hatan vijeri zone ho Tırki ra seımaiyene. Hora nevatene Tırk, vatene,osn1anlı". Waxte Osmanliyıı de ki 600 serre zone ho qesey nekerdene; sem1aiyene. Hore kerdi vi tomete. Jüvini ra nevatene,günaydm", Aravki qesey kerdene. Jlivini ra nevatene,seni seviyomm" Farski qesey kerdene. 600 sen e sair u fılozofe ninu Aravki fıkr kerdene; eve Farski şiiri nusnene. Mı ki kıtavane Yalçın Küçüld ra wend. Uyo na meselu sera delğe delğe kıtav1ı nusneno.,{vdm Üzerine Tezler",,Tiirkiye Üzerine Tezler",,Kürtler Üzerine Tezler" name kıtavane deye. Belicia pera pia des u ph one kıta ve. Ni kıtavu de uyo na mesel u sera sare dazneno. Eve wesiqau, eve nişani nusneno. Ez deyra musune ke Tırki zone hora, zagone hora sermaiyene. İsmail Beşikçi ve raştberane binu ki na mesela sera zafkıtavi nusne. Coha wazene ke ma ki zone hora, zagone hora, ma u piye hora bıseıınaime. Hawo hazar seno ke eve Aravki heqe hore düay kene... Roze de phonc rey jü zono ke qe nezanene, a zon de venga heqi dane. Her raz ph one rey heqe hore jür k en e. H ona newe mavene hode na mesela sero sare deznene. V ane,biz neden dilimizde ibadet etmiyoruz."'" Hazar serru ra tepia hana pers kene. Rama na mesela worte inu de,tabu"ya. Qe kes na mesela sera heni qo lay fıkre ho areze nekeno. Uyo ke fıkre ho vano, o ki ho ve ho,uyarıcı"" name keno. Heqe deyo. Ma ki şiyene mektev, zorbazenia inu ser ma ki her roz jür kerdene. Ma her roz vatene,türküm, doğruyum..." Dipnotlar: ' B.s.o.. burada söz konusu olan,biz" sizi de içeriyor. Anın ben hasbelkader bir başka dil daha biliyorum. Bu dunnnun göz önünde bulunclurulmasını önemle rica ediyorum. ' Hürriyet 1998 ' Hürriyet 1998 Söz konusu çakal sürüleri devşirnıe akıncı güçlerin öncülüğünde uzun zamandır sokak talinı ve terbiyesinden geçiriliyordu. Bu konuda 1990'lı yıllardan itibaren ilan edilen seferberlik gereği her vatandaş bulunduğu nıahaldc bu vatandaşlık görevini i fa ediyordu. Talinıterbiye yapılıyor; hafızalar tazeleniyordu... Zamanla her perdeden Uuuuuu... şeklinde çıkarılan sesler zaman ve ıncidin duygusunu şaşınııış bir yaygaracılığa dönüşnıüştü. Beş vakit czan scsiyle yarışır dunıma gelmişti. Durupdururken sokaklar, medya peneerelcri, nıeydanlar, cezaevleri, devlet daireleri, nıuhtarlıklar, işçi/işveren pencereleri... her yerde... birdenbire Uuuuuu sesleri... Trafik bile tepki verdi; kilometreleree araç kuyrukları oluştu; köprü saliand ı. Psiko-analistler bu tuhaf dunımu iyi değerlendimıclidir. Güdüsel tepkiler uygun zanıan ve uygun n1ck:un beklemiyor:. Otobanlarda, kavşaklarda, köprüaltlarıııda... Birdenbire... Dunıpdunırkcn. 5 I O Kasım 1998'ten itibaren yaymlanan Özgür Politika sayıları. '' Sabah 1998 ' HüıTiyct, 1998 Söz konusu yazıda, bir önceki paragrafta da,içe dönük" bir uyarıyla şöyle yazıyor saym yazar:,.bu konuda içe dihıii/; bir kaç ı evemda bulunmak istzvonmı: Yapilan ba:n gösterilerde İla~van hayraklarm m yakt!dığlm göriiyoru:::. Bu ilkel yöntemlere kimse haşvurmasın. Sımkır bi::::i chş diill)yida kiiç:iik cliişiirii1, J ii::::gôr/m ı daha da aleylıimi:::e çe\'irir. Bir şeyi protesto edeceksek atfıuu gibi, eji:!ndice edelin1."" Yazarın uyan sı yeıindedir. Ben de gördüm... Televizyoncia izledim. Ankara'daki bir gösteride kalabalığın ortasmda çekiştiıilen İtalyan bayrağını kapmak için arkalardan biri hırsla saldırıyordu; ırkciaşiarını ezerek. Kameraya da baktı. Bayrağı oracıkta linç ettiler; parçalarını toplayıp yaktılar; sonra da yanan parçalar üzerinde tepindiler. Güdüsel tepkiler,,dış Nıka ma neşkime vajime ki, nara tepiya Tn ki qesey nekeme. No mare beno zulmo de bin; eke ma hore layıq vineme. Jü zono ke ma endi kerdo,zone ho" i zoni hore tomete kerdene ki zulmo. Zulme ninu ra ki qe jü ferqe ho çin o. Ma na zoni vijer nemusayme. İ ke vijer zone hora sennaiyene, ma vatene,şu kan h zalim in ettiği işler."; ike vijer zone hora sermaiyene, ma vatene,benim kôbem insand~r"; i ke vijer zone hora sermaiyene, ma vatene,aç1lm kap1lar ş aha gidelim"; ike vijer zone hora sermaiyene, ma fıkre!my o,.pak u temiz" ardene ra zon. Ma qe jü zoni ki hore tomete nekeme. Ma,tek dil" newazeme. Ma vame,72 dil bizdedir". Zone inu de vame; uncia ki fam nekene. Ez çıtur vaji ke nara tepia Tn ki qesey nelwn? Ma, na zon de lawıki vati, şiiıi nusnay, ho hode qesey kerd. Der u ciı ane ma este, hevale ma este, alvaze ma este ke, ma pia na zon de hal-xatıre jüvini pers keme. Weşiye sera fıhe jüvini pers keme... Her jü donne made dı-hire dost u hevale mae Tırki este; na zon de Pir Sultan esto, Yunus Eıme esto, Nazım esto, Yaşar Kemal esto, Melih Cevdet esto, Ahmed Arif esto, Cemal Süreyya esto, Yalçm Küçük esto, İsmail Beşikçi esto... Ez neşkün na zoni hore tomete keri. Rama ez vanu ke, nara tepia zone hode ki qesey kon; gegane ki worte qese u çekuyane zone hode fetelin. Hatan nıka ma lawıki vatene, nara tepia zone hode nusnenimeki. Va şera, dı-hire qese u çekuy ki zone mıra gosane h eva! ane mme Tırku de b ıman e. Dı-hire lawıki ki, ma pia zone mıde vajime. Va şera, zone mıra ki jü,seda" bme na asmene ldıewey de hore ca bıveno. Nara tepia zone hode qesey kon, zone hode ki nusnon.,ayvo... Zulmo... Cinayeto..." dünya" da bilmiyor... İlkeldiı... Bir adam gibi'nin yapacağı iş değildir... Bir adam'ııı yapacağı iş hiç değilelir... Eji!lldice de değildir. " Hüııiyet, 1998. '' Hüııiyet 1999. '" Hürriyet 1996 " Hürriyet 1998. "HüıTiyet 1998. " 1-lüıı iyet 1998. Yeni Evrensel 1999 " Hürriyet 1998 11 ' B.s.o., bu,vzvana Ön/eri'" vurgusu ilginçtir. Türklük lıafizasmclaki yeri ve önemi bir araştırma konusudur. I. Medya ve Meydan Muharebesi de bir kez daha göstermiştir. Bu döneınde hemen hemen bütün köşe yazarları en az bir kez, Viyana Ön!eri""ndcn söz etmiştir... Ertuğrul Gazi,İstiklül Marşı""nı,,/atarlet'" olarak Viyamı'da dinlemiş ve mest olmuşt1ır.,lvfarşımt.:'"ın nıcloclisindeki ihtişanıa ilk kez burada tanık olmuştur. Muhteşem Süleyman da Osmanlı ile Viyana'da barışmış, büyük veeizelerini buradan savurmuşt11r. Ertuğnıl Gazi'nin verdiği,ö:.el bilgilere... göre Avusturya Devlet Başkanı'nııı imparatorluk Sarayı'nda verdiği yemeğe katılıp yemek servislerinin de imparatorluk aımalı çatal-bıçak 117 Hoşçakaluı b.s.o. D takımlarıyin yapıldığıııı gorunce Osmanlı İmparatorluğu ilc barışmaya ikna olmuştur. Viyana' da...,,viyıwa Önlerı'' derinliğiyle ürpermiştir.,tarihten ders çıkarmak gerek, husumel değil'" veeizesini ele buradan savunnuştur.,tiirkçe 'nin piri" acidedilen Prof. Tahsin Yücel'in ilgisine sunuyonım.,kadir-kıymet" (Aydınlık 1999) hatırlatmalarından tirsat bulursa bu ve buna benzer,.,.si~y!emlerin"" derinliğini de bize anlatmasıııı rica ediyonıın. Kafamız karışıyor. "Taner Akçam,,Siyasi kültürümüzde zulüm ve işkence'"", '" Radikal 1999 '''Radikal 1999. "' Aydııılık1999. " Taner Akçam, age " Hürı iyet 1998 ''Özgür Politika 1998-99. ''Özgür Politika 1998 " Bu,birdenbire" durumumuzu da psiko-analistlcrin dikkatine sunuyarum. Öyle oluyor... Birdenbire... Durupdururken... En olmadık yerde bile olabiliyor. "' HüıTiyet 1997-1998, Y. Nuri Öztürk "Hürriyet 1999, Y. Nuri Öztürk

120 lll lll am YE I BI EM "Artık bizimle çalışmak istemiyorsun demek. Bitkinim, diyormuşsun, gücüm yok yürüyecek. Çok yorgunum diyormuşsun, sıfırz tükettim, birşey beklerneyin artık benden Gene de bekliyoruz, ne olursa olsun. Yorgunsan, uyuyorsan, seni kimse uyandzrmaz, kimse demez, kalk, yemeğin hazır! Hem, neden hazır etsinler yemeğini? Kalmadıysa yürüyecek gücün. Zzbarır l<allrsm orda, aramaz kimse seni. Kimse demez: Kalk devrim oldu, işler seni bekler! Hem, sana ne devrimden? Sen öldün ya! İster suçlu kendin ol, ister başkası, toprakta çürüyecek değilmisin nasıl olsa. Çok savaştım diyormuşsun, dövüşemem artzk. Öyleyse dinle: Savaşmazsan yok bil kendini, ister suçlu kendin ol, ister başl<asz, kendini yol< bil. (... ) Ne umduydun peki? Gell<eyfim gel bir savaş mı? Yamldzğm belli; Durum senin bildiğin gibi de değil, durum çok daha da kötü. Harcamazsak gücümüzün üstünde bir çaba, hapı yutacağzz. Göremezsel< gerekenden daha çok iş, silinip gideceğiz. Dört gözle bekler düşmanlarzmız, bekler yelkenler indirilsin. (... ) Bertolt Brecht Yukarıdaki satırları her okuduğumda, Dersim'in durumu geliyor aklıma. Yorgun, umutları kırılmış; hüzün Iii ve bitkin! Bazen kendisiylen sohbet ediyorum. Dertleşiyoruz. Ve ben onu anlıyorum. Şikayetlerine hak veriyorum. Duygularına ortak oluyorum. Bazen de kendime dönüyor ve soruyorum: bu duruma neden ve niçin gelindi? Kalbinin uzak bir yerinden kaç kişi hissedebiliyor bu durumu? Yoksa umutsuzluk histerisine mi kapıldım? Reel durum karşısmda gerçekçi olmak; sorgulama cesaretine sahip olmak, samrım bu sorulara cevap vermek için ön koşuldur. Ayrıca eleştirilerimizi, Dersim'i pulur@gmx.de yeniden yaratmak için yaptığımızı, yemin billaha gerek duymadan açık ve cesaretle,dostlarımıza" anlatmalıyız. Dersim'i bu vahim duruma getiren sonuçlarda, kim ne kadar sorumlu ise bir parça kendisini sorgulaması gerekiyor. Bütün derdimiz Dersim'in içinde bulunduğu,umutsuzluğıı" kmııaktır. Dersim 'in yanlız olmadığım, onun yanında olduğıımuzu yüksek sesle anlatmaktır. Hem söylenenlere benzemez bir sahiplenme bunun, geçmişte olduğıınu; Dersimli yurtseverliği bilince çıkardığımızı ilan ederek... Artık beynimizle, kalbimizle, yaptıklarımızia Dersim'in yanında olduğumuzu; kısacası bir Dersiınli olarak kendimizi yaşamamız gerektiğine inanarak yola çıkıyonız. Tarihin bir döneminde kopan zincirin halkalarını yeniden bağlayarak geçmişe uzanan bir yolculuğa çıkıyoruz. Bu kervanda bütün Dersiınli Aydmlar, Devrimci ve Demokratlar; Kızılbaş Aleviler, Pir, Mürşit ve Rayberler yer almalıdır lar. Dersim' e sahip çıkmak; onu yaşatınak; bir bütün olarak onun diline, kültürüne, tarihine ve inancına sahip çıkmak aniamma geldiğini bilince çıkararak bu keı"van yol alacaktır. Sorun, geçmişteki gibi duygulam hitap ederek, bir nevi, mal bulmuş mağıı.ır misali,devrimci hammadde deposu" na girip, alabileceğini alıp götüren kapkapçılara benzemeden yol alabilmektir. Dersim konusunda bir çok scııwıısuzluğun yapıldığını;,hammaddelerin" çar çur ediluı"'ıni söylemek haksızlık olmasa gerele Eleştiriyi kendimizden, Dersimliler olarak geçmişte yaptığımız hatalardan başlatınale esas olmalıdır. Dersim'e sahip çıktığımızı onu koruduğumuzu, kuru-sıkı bağırarak söylemenin ne kadar gerçekçi olduğu tartışılmalıdır. Kim nasıl ve ne zaman Dersiıne sahip çıktığını söyleyerek, katılabilir bu tartışmaya. Üstelik böylesi bir tartışına gereklidir de. Dersiıne sahip çıkmak, onu kendi istediğimiz gibi yorumlamak, kendi çıkarlarımiz için yontmak olmamalıdır. Dersime sahip çılmıak, onun gerçekliğine sahip çılanak; bu gerçekliği teslim etmektir. Türkiye toplumunda dar anlamda mutlak bir sahiplenıne duygusu egemendir. Bu duygu, başkalarını mutlak kendinden sayan, kendisine benzeıneyeni düşman gören bir davramşla açığa çıkmaktadır. Yıllardır Kürtleri, Türklerle aynı gören mantık sahipleri acaba sorumın kökeninden haberdar değilmiydiler? Kuşkusuz hayır. Bu davranışın kökeninde, demokrasiden uzak, farklılıkları reddeden bir mantık yatmaktadır. Ve maalesef, Dersime sahip çıktığmı söyleyen bir çok kişi, gurup ve çevre içinde aynı mantık geçerlidir. Farlılıkları tanıyan, onları kabul eden, varlığma değer veren bir gelenekten yoksunuz aslında. Böyle olun- 118

121 ca da herkes, herkesi kendinden sayar. Bu yönde ısrar edilince, sonuçta, farklı kimliklerin varlığı da reddedilmi" olur. Burada tekçi, totaliter-baskıcı bir duruş söz konusudur. Her şeyden önce bu tip mantık kökünden sorgulanmalıdır. Farklılıkları bir zenginlik olarak gönnek gereklidir. Kuşkusuz bunu söylemek de yetmiyor. Farklılıklann yanyana yaşayacağı bir sistem ve yaşam olanağını da yaratmak gerekiyor.,şartlar' ve 'var olan durum' bahanesiyle farlılıkların göz ardı edilmesine müsaade edilmemelidir. Hiç bir şart altında faklı düşünceleri, farklı kimli Ideri yok saymak için yapılan babanelere pirim verilmemeli. Bizden olmayanı, bizim gibi düşünmeyeni düşman görmek gibi bir yanlışlığa ve seviyesizliğe düşmemeliyiz. Teorik söylemde bunu her kesimden insanın kabul ettiği genel olarak söylenebilir. Fakat iş somut belirlemelere gelindiğinde, bu söylemlerin hileli olduğu; söylenenlere sadık kahnmadığı göıiilüyor. Azınlıkların varlığı kabul edildiği halde, açıkça meclis tutanaklarında btmların,asimilasyon"a tabi tutulmalarını;,türkleştirilmelerini", sürgün edilmelerini okumak, düzenin azınlıklar politikasını tüm çıplaklığıyla açığa çıkarıyor mu?. Bunun demokrasiylen, ilericililden bir yakınlığı yoktm. Oysa azınlıklardan bahsediliyorsa; farklı dillerin, farklı yaşam biçimlerinin ve kültürleıin varlığını da kabul ehnek gerekir. Bu kabıılieniş durumu da yetmez. Daha ötesinde bu farklılıkların kendilerini yasal güvencede hissetmeleri de gerekir. Yani azınlık kimliklere, devletin yasal güvencesi altında kendilerine yerel ve kültürel özerklikleri de dahil, tüm hakları verilmelidir. Farlılıkların zenginlik olduğu belirlemesi, hayatın pratiği içinde kendisini gösteremezse ne anlamı olabilirki... Fakat Türkiye'de durum ne yazık ki böyle değildir. Türkiye'deki egemen ideoloji tekçiliği amaç edinmiştir. Azınlık (egemen olmayan) kimlikler ya yok sayılmış, ya da açıkça zor kullanılarak asimilasyona tabi tutulmuşlardır. Bu resmi ideolojinin, sözde devletten bağımsız,sol",,ilerici-devrimci" örgütler üzerinde de ciddi bir etki bıraktığı söylenebilir. Bu güne kadar hiç bir parti ve örgüt, Türkiye'deki azınlıkların varlığından bahsederken, farklılıkları yeterince tahlil etmenin önemini ve gerekliliğini bilince çıkaramamıştır. Resmi,tek dil",tek ulus" idelojisine karşı ciddi demokratik bir ımıhalefet geliştiren bir,sol" örgüt var mıdır bilemiyorum. Aynı sorgulama, düzenin dinsel kimlikler konusundaki ayrımcılığına karşı da yapılamamıştır. Alevi inancını ve kimliğini yasaklarken, Sunni islama her tür desteği veren, Diyanet İşleri Başkanlığını yaşatan bir,laikliğin" gerçek anlamda sorgıılamasını kim yaptı?. Kimler böylesi bir,laikliği", azınlık dinsel kimliklerin de var olduğu gerçeği ile ele alıp muhalif olabildi? Var olan parti ve örgütlerin programında bir tekleşmenin amaçlandığı görülüyor. Hatta kimileri, farlılıkları,ulusallaşmanın önünde engel" göıiiyor. Kürt örgütlerinin durumunda da değişen bir şey yok. Kürt diyalektlerinin (lehçelerinin) kendilerini özgürce ifade etmeleri yanlış bulunup, tersine,tek dil" yaratmanın,gerekliliğinden" bahsediliyor. Kuşkusuz bu, Kürtlerin kendi sorunudur. Fakat Zazacanın (Kırmancki-Dımıli) bu,tek dil" hevesine kurban edilmesi karşısında, bu dili konuşanların susması veya boyun eğmesi beklenemez. Zira aralarındaki onca ayrılığa rağmen Zazaca da Kürt diyalektleri içerisinde sayılıyor ve Kum1anci lehçesi bugünden açıkça,resmi dil" ilan ediliyor! Aslında lehçe teorisinin biraz da, Zazaca'yı asimile etmenin bir ön adımı olarak ortaya atıldığını( en azından bugünden bu mekanizmanın işlemeye başladığını) söylemek, bir ön yargı olarak göıiilmemelidir. İddia edilen lehçe teorilerin, hiç bir zaman bilimsel verilerlen kanıtlanmadığını; sonuçların zorlama ve misyoner mantık çerçevesinde kaldığını artık gönnek gerekir. Son dönemlerde yapılan bir çok bilimsel araştırmada Zazaca'nın Kürtçeden ayrı; kendi başına bir dil olduğu ileri sürülmesine rağmen,,resmi tek dil" meraklıları ya bunu gönnemezlikten geliyor ya da sorunu bilimsel olmayan iddialarla ve yanı sıra tehditlerle halletme yoluna baş vunıyorlar. Bu araştınnaların doğruluğu veya yanlışlığı en azından tartışmaya açılmalıdır. Bu göıiişleri, farklı düşünceler olarak kabul edip yaklaşmak ve üzerinde fikir bazında dostça; demokratik ve bilimsel bir tartışma yapmak gerekir. Madem ki düşünce özgürlüğünden bahsediliyor ve buna değer veriliyor, öyle ya başka türlü ne yapılabilinirki... Kaldıki, söz konusu bilimsel araştırmaları yapanlar bugün özellikle de Kürt çevreleri tarfından süre Idi (haklı olarak) referanslam konu olmaktadırlar. Ömeğin Minorsky,. Martin Van Bruinessen, Oscar Mann ve diğerleri... Gerçekten de Minorsky eski İran coğrafyası ve Orta Doğu araştmnaları ile ciddi eserler vermiştir. Ama aynı zamanda Minorsky Zazaları da Kürtlerden ayrı bir kavim olarak gönnüştür. Bu konuda Kürt çevreleri tam bir suskunluk içindedir. Tek kelime bahsettikleri yok. Rollandalı tarihçi Martin Van Bruinessen, Kürtler üzerine araştım1alarıyla tanınan bir şahsiyettir. Kürt çevrelerinin bir çok eserinde sık sık rastlıyoruz bu tarih bilimcisine. Ama nedense Martin Van Eminessen'in Zazaca'yı Kürtçenin bir lehçesi gönnediğini; hatta tersini iddia edenlere milliyetçi (nasyonalist) dediğinden kimse bahsehniyor. Oscar Mann, Alman Dilbilim Akademisinin bir araştırmacısı olara 1900 yılında Siverekte iki yıl kalarak yaptığı araştmna sonuçlmını Kürt çevreleri nedense görmemezlikten geliyor. Oysa iki yıllık araştmnaları sonucunda O. Mann, görüşünü değiştirerek Zazaca'nın iddia edildiği gibi Kürtçe'nin bir lehçesi olmadığı sonucuna varır. Kürt dili üzerine sanırım en ciddi duran bir dil bilimeisi olarak Oscar Mann'ın adından sıkça bahsedilmesine rağmen, onun bu konudaki düşüncesi görmemezlikten gelinebilinir mi? Ya Kürt şairi ve yazarı Cigerxwin'e ne demeli? Adından övgüyle bahsedilen bu şairin,,zazaca'nın Kürtçe'nin bir lehçesi olmadığı" fikrinde olduğunu, söyleyen bir Kürt,Bilim adamı" var mı? Demek ki bağırarak çağırarak işi katannaya çalışmanın mümkünatı yok. Gerçekler inatçıdır ve küllenemezler. Bilim adına çalıştığını söyleyen kim olursa olsun, gerçekleri, yazılanları, söylenenleri duymamazlıktan ve gönnemezlikten gelemez. Bilim adamı bunları saklayamaz. Şayet aynı şeyleri düşünmese bile, en azından bahsettiği şahsiyetin kendisi gibi düşünmediği konularda da halkını aydınlatması gerele Ama ne yazık ki, bizim coğrafyamızdaki bilim adamları, çoğu kez katılmadıkları görüşler hakkında suskun kalmaktadır lar! Ya da bir bilim çalışanına yakışmayan bir pişkinlik ömeğini ser- 119

122 gilemektedirler! Her Dersimli, kendi yaşlılarının kendilerine,kırmanc", kendi dillerine,kınnancki" dediğini iyi bilir. DersimEler bununla kendilerini ve dillerini, Kürtlerden ve Kürtçeden ayrı gördüklerini teslim etmek gerekir. Bu durumu Dersimlilerde, kendi yerel dilleriyle kendilerini ifade ederken net olarak görebiliyoruz. Zira Küıiçe'den bahsettiklerinde ya,kırdaşki",,here-were" ya da,jiane Khurru" dedikleıini de keza bilmeyen yoktm. Bu ifadelerin hiç mi bir anlamı yok? Zaza ve Küıi adlandmnaları bile bir ayrımı ifade eder. O halde en azından bu ifadelerin arka planını, derinliğine birazcık da olsa araştım1ak gerekmez mi? Bahanelere meydan vermeden, halkımızın kendisini bu biçimde adlandırdığını gözlerden uzak hıtmamalıyız. Yalnızca Zazaca (Kırmancki) konuşan yaşlı erkek ya da kadın bir Dersimliye, Türkçe de, Kürtçe de yabancı dillerdir. Bunların her ikisini de anlayamaz o Dersimli kişi. Şimdi bu Dersimli bayan veya erkek cahillliğinden mi anlamıyor bu dilleri? Her halde değil. Bir Türk'ün veya Kürt'ün İngilizce'yi anlamaması gayet normaldir. Çünkü İngilizce, bu kişiler için ayrı ve yabancı bir dildir. Bu sonuçtan hareketle; İngilizce, Türkçe ve Kürtçe ayrı ayrı dillerdir belirlemesini yapmak doğrudur, bilimseldir. Fakat nedense söz konusu dil Zazaca (Kmnancki) olunca, işler temelinden değişiyor. Bilimsellik rafa kaldırılıyor. Türkler bu dil (Zazaca) bozulmuş Türkçe'nin kendisidir diyor. Kürtler (daha doğrusu Küıi parti sözcüleri, çünkü Kürt halkı da Zazacanın hakkını kendi dilleriyle konuşhıklarında veriyor) ise hayır bu dil Kürtçenin lehçesidir diyor. Her iki dili konuşanlar için de anlaşılmaz olan buzaza dili, nedense ayrı bir dil olarak kabul görmüyor ve her iki taraf kendisine çekiyor. Dil bilim (linguistik) alanda diller arasında anlaşıp, anlaşmama ölçüti.i temel bir kıstasdır. Diller arasında bazı benzeriikierin olması; oıiak bazı kelimelerin bulunması, gerçeği değiştim1ez. Esas olan, insanlar arasında bir anlaşma aracı olarak dilin, bu fonksiyonunu yerine getirip getinnediğidir. Şayet iki insan arasında dil bir anlaşma fonksiyonunu görmüyorsa, bu, bu kişilerin aym ya da ortak dili konuşmadıkları anlamına gelir. Bu duruma rağmen, her iki kişinin de konuşhığu dile aynı ya da ortak dildir demenin anlaşılır, bilimsel yanı yoktur. Burada bir zorlama ve aslında bir yok sayma söz konusudur. Zazaca ile Türkçe ve Kürtçe arasında da bu ilişki ve çelişki söz konusudur. İrani diller ailesinden olma özelliği nedeniyle Zazaca ve Kürtçe arasında bazı ortak kelimelere rastlamak gayet nom1aldir. Bu yakınlık, aynı kökenden gelme büti.in diğer diller içinde böyledir. Almanca ile İngilizce, İtalyanca ile ispanyolca arasında bir çok ortak kelimenin veya yakınlığın olması bunların ayrı diller olduğu gerçeğini değiştim1ez. İşin enterasan yanı İtalyanca konuşan birini İspanyol bir kadın veya erkek anlamaktadır. Ya da tersi durumda İtalyan, İspanyolu anlayabilmektedir. Fakat buna rağmen dünyada her iki dil ayrı diller olarak kabul görüyor. Kimse bir diğerini, kendilerinin lehçesi görmüyor. Oysa Kürtçe (Khurmanci) konuşan birini bir Zaza (Kım1anc) her nedense anlamamaktadır. Pratikte bu dilleri konuşanların biribirini anlaması mümkün değildir. O halde bunlar ayrı iki dildir be!irlemesi, neden bir çoklarımızı rahatsız ediyor? Bunun ba 0 ka nedenleri olsa gerek!... Ba 0 kaları için normal karşıladığımiz bir durumu çifte standart kullanarak, benzer durumda olan Dersimliye anonnal gönnemek gerekir. Kuşkusuz ideolojilere mahkum olanların ve bilimsel kaygıları olmayanların böyle davranması beklenen bir şeydir. Fakat mikroskopu ele alıp bu adlandım1alarda,bölücülük" aramak, vakit kaybetmekten öte, kimseye bir yarar getirmez. Dostluk, kardeşlik ve barış tesis edilmeye çalışılıyorsa, gerçek durum teoriye de yansıtılmalıdır. Dersimliler,,Kınnancki",Kırdaşki",,Herewere";,Kmnanc",,K.hun " vb. tanımları bilerek ve bir şeyleri ifade etmek için kullanıyorlar. Bu kavramlar açık ve net sınırları ifade ediyor. Ne var ki, asimile olup kimliksizle0tirilen son Dersim nesli, büti.in bunlara burun bükti.i. Anlamamazlıktan geldi. Anne-babalarını cahil görerek umarsamaz bir davranış içine girdi! Ve sonuçta kendisine yabancılaştı. Böyle bir davranış biçiminin psikolojik ve sosyolojik arka planını sorgulamak, sanırım gerekli olduğu kadar zorunludur da. Aslında belirlemeleri yaparken, ana elesende halkı temel alarak; o halkın kendisini belirlerken kullandıği temel kavramları ve ifadeleri baz almak gerekiyor. Bunun tersini yapmak, bir halkın yerine kendisini geçiren, o halkın kimliğini yok sayan miliyetçi bir davran olur. Bir halk kendisini bir biçimde adlandırırken, birilerinin bu farklılıkları kalkıp yok sayması veya söylenenleıi görmemezlikten gelmesi tavrı, bilimsel bir tavır değildir. Böyle davranıldığı müddetçe, kimlikler haldondaki tartışmalarda, devlet politikasına yakın bir hatta olmadığını kim nasıl iddia edebilir?.. İşte ben, girişe aldığım Brecht'in şiirini okurkan Dersimin durumunu; yapılanlar karşısındaki hüznünü böyle anlıyorum. Hatta Dersimin, bugüne kadar yapılan çalışmaların yetersizliği ve üzünti.isü içinde olduğunu duyar gibi oluyorum. Kendi eneıjisinin çar-çur edildiğinin hüznünü okuyorum. Yalnız kaldığını, hayallerinin ve beklentilerinin karşılıksız bırakıldığını; Dersimlilerin, kendisine yönelik herhangi bir yatırım (maddi-manevi) yapamadıklarını ve bu nedenle tükenişe gittiğini yüreğimin derinliğine bağırarak ilettiğini hissediyorum. Şikayetinden, kendisine bindirilen yüki.in altından kalkamayacağını anlıyorum. Munzurun yüksek yamaçlarına çarparale yankılanıp kulaklarıının içini dolduran sesinde yorulduğunu, bitkin düştüğünü, hatta yanlız kaldığını işitiyorum!.. Şimdi, devletin asimilasyon politikası sonucu kimliğinden uzaklaşmış, kendisine yabancılaşmış; dilini unutmuş Dersim aydını kendisini arıyor ve kendisini yeniden yaratıyor. Kendisi ile tarihsel geçmişi arasındaki köprüleri yeniden kuruyor. Diline, kültürüne, inancına, tarihine sahip çıkıyor. Bundan doğal ne olabilir ki... Şimdi Dersim yeni bir döneme giriyor. Dersim yeniden yaratılıyor. Ve Dersimin yerlileri geleceğine koşuyor... 120 HER VAS KOKE XO SER ROWENO! D

123 YI Dersim inancı'nda Iili I~ ~ Illi I Munzzr Museviler'in inancına göre, Tanrı bir gün Musa 'ya görünüp onu İsrailoğulları 'na göndermek istediğini söyler. "Fakat Musa cevap verip dedi, ama onlar bana inanmayacaklar ve sözümü dinlemiyecekler. Çünkü, Rab sana görüıunedi, diyecekler. Rab ona, bu senin elindeki nedir, dedi? O da dedi ki, değnek. Dedi, onu yere at. Ve onu yere atınca, değnek yılan oldu ve Musa ondan kaçtı. Rab Musa'ya dedi, elini uzat kuyruğundan hıt onun. O, elini uzatıp kuyruğundan hıtu onu ve yine elinde değnek oldu o. Ta ki atalarının Rabbi, İbrahim'in Rabbi, İshak'ın Rabbi ve Yakub'un Rabbi sana göründüğüne inansınlar."' Okuduğunuz bu cümleleri Tevrat'tan alıdık sevgili okurlar. Bilindiği gibi hz. Musa da tanrının değneğine (asasına) verdiği güç ve kudretle bazen onu Firavun'un önünde yere atarak yılana dönüştürür, bazan onu sulara vurarak zehirler, bazan de yerlere vurarak Mısır'ı sineklere, hastalıklara boğar. Amacı kendi kavimini Mısır'dan çıkarabilmek için Firavun'u dize getim1ektir. Biliyorum, şimdi çoğunuzun aklından Dersim 'in dağlarında elinde değneği yılan oluveren onlarca bava'nın (dede'nin) adı geçiyordur. Üstelik Dersim'in hava'ları değnekleriyle, halkın çıkarlarını korumak adına başka halkları topluca cezalandırmamışlar. Zaten Dersim inancı'nda böyle bir anlayışa yer yokhır. Dualarında "Ya Heq/ Xızır tı sala tern u husk tewerte de mevesne!" (Ya Hak/ Hızır sen yaş ile kunıyıı birlikte yalanayasın!) diyen Dersimliler değil mi.. Öyleyse bu değnekler ne işe yarıyor? İşte bu sonıya cevap bulmaya çalışacağız. Yani bu yazıda Dersim İnan cı 'nda yılan ve tarikat değneği üzerinde duracağız. Yılan, tektanrılı dinlerin onu yok etme çabalarına rağmen, günümüzde hala daha bir çok halkın inancında kendini hisettiriyor. Hatta kimi çoktanrılı inançlam sahip halklar, yılanı tanrı mertebesine bile oturtıırlar. Asya'da özellikle Hindistan'da, Afrika'da ve ta Amerika'da kimi halklarda çok açıktır bu. İnsanlığın ortak kültür hazinesi olarak kabul edilen kimi tarihi eserlere, bu inancını yansıtmış bizden asırlarca önce gelip geçenler. İnsan, Kuzey Afrika'daki Mısır piramit! erine, ya da Amerika'daki Maya piramitlerine bakınca bunu hemen fark edebiliyor. Anadolu'da da insanlığın en eski yerleşim yeri olarak kabul edilen Urfa'ya yakın Nevali Cori'de, arkeologlar, mabet olarak kullanılan bır odada, önünde ibadet edilen, arkasından tepesine doğru bir yılan kabartması olan bir insan kafası heykclini bulmaları hayret vericiydi doğrusu.' Verdiğimiz örneklerde de görüldüğü üzere, halkların inancındaki yılanla çok derin bir zamanda ve çok geniş bir mekanda rahatlıkla karşılaşabiliyoruz. Yani sadecene Dersimiilere özgü değil bu. Ama her halk da olduğu gibi Dersimiiierin de kendine özgü renkleri ve farkı var elbette. Dersim inancı'nda yılan ve tarikat değneğine bunun nasıl yansı- *makaleye ilişkin görüntüler yazının orijinali olan bölümdedir (s. 59) Comerd dığını, şimdi, derlediğimiz folklorik ürünlerden örneklerle açıldamaya çalışalım. Yazının akışından da anlaşılacağı gibi burada ele alacağımız konuyıı iki bölümde topluyacağız. Birincisinde tarikat değneğine yansıyan yönüyle Dersim inancı'nda yılan ve ikincisinde de tarikat değneğinin dışında kalan yönleriyle Dersim İnan cı' da yılandır. I-TARİKAT DEGNEGİ VE YILAN Söz değnekten açıldı mı Dersim İnan cı 'nda ilk akla gelen Hızır'ın değneğidir kuşkusuz. Yoksullara sahip çılm1ayanlara, yaşlılam sahip çıkmayanlara karşı kullanıyor değneğini Hızır. Ya da çığda kalanların imdadına yetişerek değneğiyle bir vunışta kurtarıyor onları. Yani Musa'nın tanrısının tam tersidir Dersimlinin tanrısı, ve gerçeği sorarsanız değneği de öyle. Yani haklı ile haksızı, suçlu ile suçsuzu ve yaş ile kuruyıı bir tııtmayan bir inanç. İşte Dersimliler Hızır'ın bu adaletli değneği adına "Çüye Heqi/ Xızıri bo!" (Hak'kın/ Hızır'ın değneğine and olsun!) diye and içerler. Ya da "Mı tore çüye Heqi/ Xızıri no ro Ice.." (Sana indirdiğim şu Hak'kın/ Hızır'ın değneği adına..) diyerek birilerini olumsuz bir dunnndan alıkoymaya çalışırlar. Tam da bu noktada, yani Hızır'ın değneğini düşünürken aklıma ünlü bir ozan geliyor, ünlü mü ünlü bir destan... "Buyruğunda bir yığın halk var, değneği, yasaları verdi Zeus senin eline yönetsin, çekip çevirsin diye halkı. (...) Bak sana diyeyim, ant içeyim bu değnek üzerine ki, dağlarda gövdesinden kesildi alındı bu değnek, üstlinde bundan böyle ne bir dal, ne bir yaprak bitecek, ne de bir tek çiçek açacak bundan böyle; bir bıçak aldı götürdü yaprağını, kabuğunu. Şimdiyse, Zeus adına hak koruyanlar, Akhaoğulları taşırlar ellerinde onu. İşte bir büyük ant sana bu değnek üzerine..."' Okuduğumuz bu dizelerdeki yabancı isimler olmasa, Dersimiiierin tarikat değnekleriyle ilgili anlattıkları söylencelerden biri olduğuna aldanabilirdi insan. Ama Homeros yazıyor bu mısraları... Hani şu azanların piri bundan ikibin beşyüz yıl önce ünlü destanı İlyada'da. Sanırsınız ki Dersimiilere şu hatırlatmalarda bulunuyor Homeros: Biz de Zeus'un değneğinin kutsallığına inamrdık... Onu elden ele verir, onunla yönetirdik... Onunla hak korur, onunla yasaları uygulardık... Onun üzeıine ard içerdik, ey Dersimliler tıpkı sizin "Çüye Heqi bo!" (Tanrı değneğine and olsun ki) dediğiniz gibi. Homeros'la yüz yüze geliyonız... Bu buluşmanın sevinciyle yüreğimiz çoşuyor... Ama ayrılmak zorundayız. Ve onun, destanıyla ölümsüzleştirdiği Zeus'un kutsal değneğini tarihte bırakıp, yine Dersim'in gerçeklerine dönüyoruz. 121

124 Tarikat değneği'nin Dersim dilindeki adı halk arasında çok yaygın olarak "Ewliya" (Evliya) ya da "Jiare"dir (Ziyaret). Dinsel açıdan, çok az bir kesim tarafından olsa da "Tarıq" (Tarık/ Taıikat Değreği'nin kısa söylenişi olmalı) adıyla tanınmaktadır. Bunlar, her ne kadar Dersimiiierin "Ceme Ca Vatene" dedikleri "Görgü Cemleri"nde kullanılıyorsa da, aslında halkın nazarında bunun ~istiinde çok daha geniş bir inanç alanına çekilmişlerdir. Gerektiğinde yılan olabilen, esasında yılan olanlardan bir kısmının zaman zaman da don değiştirerek güvercin oldu Idarı bilinen, bir hatada kendisinden kan akabilen, ya da yine bir hatada kaldığı evi terkedip gidebilen canlı ziyaretler olarak görülür. Hatta daha da ileriye giderek insanların kaderiyle oynayabilen, hastaları sağlayan tanrısal nitelikli varlıklardır onlar. Cemlerde bava'nın söylediği Zazaca ilahiler eşliğinde kılıfından zar zor çıkarılır. Çıktığında yılan daınındadır ve kendisini çıkaran hava'yı yerlere vurur, hatta bava'yı tutarak kapıdan götiiri.ip bucadan getirir, bucadan götüıiip kapıdan getirir. Binbir güçlük, yakarış ve yalvarışlarla, ilahilerle telaar kılıfına konur. Kılıfları ya geyik postıından, ya da yeşil renkli bir kumaştan yapılmıştır. ımunlar yakar, dunınıa göre büyük ya da küçük lolanalar dağıtırlar. TARİKA T DEGNEKLERİDEN BAZILA RI Tarikat değneğinin kaldığı ev inançlı, ilikatlı bir evdir hiç kuşkusuz. Zaten böyle olmazsa olmaz. Yani tarikat değneği burayı terkeder. Sonra, kaldığı evi terkedip kayıplara karışan nice tarikat değneğinin öyküleri de anlatıp dururlar diller dillere, kuşaklar kuşaklara. Tarikat değnekleri hangi evde iseler, görgü cemleri de o evde tutulur. Yani "Tarıq" sabittir, cem tutmak için bir başka mekana götüıiilmez. Götürülmesi halinde onun buna razı Eğer bir yıl hiç görgü cemi olmaz da kılıfından çıkarılmazsa, Dersimiiierin "Newe Marti" dedikleri ve hz. Ali'nin doğum günü olark anılan martın dokuzunda kurbanlar keserek, lolanalar pişirerek kılıfından çıkarır yıkarlar. Bu suya ilaç gözüyle bakarlar. Kılıfa konan bu tarikat değneklerinin yeri eskiden ekseıiyetle evlerin ortasında dnran sütünlardı. Şimdi de duvarlara asmaktalar. Bundan başka da perşembeden perşembeye akşamları önünde olmayacağına ve kendisine istenilen değeri vemıediklerine inananarak evlerini terkedeceklerine inanırlar. Bava Dewres bir "Ewliya"nın adını anarak onun rızasız olarak götürüldüğünü ve bunun doğal bir sonucu olarak "onu götüren kişinin kızı, kareleşi ve yeğeni öldü. Kendisinden bir hayır gömıedi... Çok insanı öldü..." diye bize aktarıyor. Tarikat değneğinin bulunduğu ev her hangi bir ev olabiliyor. Yani bir ocağa bağlı bir bava, eleele olması koşulu aranmıyor. Zaten bunların bir kısmını, hayattayken çıkardığı mucizelerle kutsallığını kanıtlamış kimi hava'lar ya da kimi derviş' ler çocuklarına bırakmışlardır ve bugün ele o kuşaktan ailelerin elindedirler. Bunlardan bir losını da yine bu nitelikteki bava ve derviş'ler tarafından inancından, ilikatından kuşku duyulmayan kimi talip'lerine verilmiştir, bugün ele onlardadır. Yine söz konusu kişiler tarafından rehber'lere verilenler de var ki hala onlarda durıııaktaclır. Nereden ve kimden kendilerine verildiği bilmeyenierin yanında, daha farklı yollardan da kendilerine verilen "Tarıq"ların varlığı da biliniyor. Kendisinde tarikat cleğneği olan ev ler de sanıldığı gibi az değil Dersiın'cle. Hemen hemen her köyde, hatta kimi mezralaı cla en azından bir tane bulunmaktadır. Müsahiplik, geçmişte ilikatın olmazsa olmazlarındandı. Müsabibi olmayana iyi gözle bakılınadığından çok sık görgü cemleri yapılırdı. Bu nedenle tarikat değneği her yerde bir ihtiyaçtı. Söz konusu bu "Ewliya"ların kendisine mal alımış birer adları var Dersim'de. Bugün de bu adlarla bilinirler. Özelllikle Erzincan ve Pülümür yöresinden derlediğimiz az sayıdaki tarikat değneği adları ve yine onlarla ilgili bilgi ve söylencelere şöyle bir gözatıyoruz: I-"Ewliya Bula"' (Ziyaret ve T. Değneği) Bu 'Tarıq"ın "Dewres Eylas" adındaki Khuresli bir clervişin asası olduğu söylenir. Bava Hesene Kolu'dan bu tarikat cleğneğiyle ilgili şu söylenceyi birazcık losaltarak buraya alıyoıı.ız: "Rivayete göre bir gün yabancia malını güden Dewres Eylas'a bir konuk gelir. Bu, kızı aklını yitirıniş bir beydir. Kızının dereline elennan ararken Dewres Eylas'ın namını duyar. Kızını alır adamlarıyla biriike varır Dewres'in mekanına. Evden yabana haber salıp, -Tez gel! uzaktan misafirler geldi! derler. Dewres Eylas malına sahaplık yapmaları için iki kurdu sürünün başına koyarak eve gelir. Kızın rahatsızlığını dinledikten sona elinde değneğiyl geri! erek, -Ya tanrım! der ve kıza bir tane vunır. Aniden kızın yanında köpek ciaınında bir cin belirir. Dewres, -Oşt!!! Oşt!!! diyerek bunu kovar. Ama bunun asası da ortadan yanlır. Kız clüzelerek babasının yanında usul usul oturur. Kalkıp giderken Bey, buna, -Dewres Eylas! dünya malı ne istiyorsan söyle vereyim sana! der. Onun gözü ne dünyanın malındaymış, ne ele mülküncle. Değneğini vererk eler ki, -Hiç bir şey istemiyonımi Sen şu asamı götür bilezik taktır ki iyicene kırılmasıni Bey, onun değııeğini götiirüp bir ustaya verek, -Buna üç tane altın bilezik tak! der. Usta bilezikleri hazırlayıp çiviyle çakmaya kalkınca, değnekten kan akar. Bunu göri.ip hayretler içinde kalan usta, çivileri çekerek bilezikleri kaynakla birleştirir. Sonra clükkanda bırakarak çekip eve gider. Sabah geleliğinele mübareği bulamaz. Dewres Eylas bunlara haber göndererek, - Telaşlanmanıza gerek yok! Değneğim kendiliğinelen eve geldi! Ben sizden razıyım, bir şey istemiyorum! eler. Şimdi Dewres Eylas'ın bu asası Balahan Deresi'nde "Buk" diye bilinen yerde, yine onun evlatlarından bir Khureslinin evindedir. Kırmızı, uzun ve bilezildi bir değnek. Bava'lar onu kılıfından çıkardıklarında, hava'yı tutarak kapıdan götürerek bacadan getirir, bacadan da görtirerek kapıdan getirir! Kimin gözünde yılan, kimin gözünde genç bir kız ve kimisin ele gözünele güvercin olduğu söylenir." 2-"Ew/iya (Jiara) Çe Port' (Ziyaret ve T. Değneği) Bava Derws bunun hakkında şunları aktarıyor bize: "Jiara (Ewliya) Çe Pari (diye bilinen bu ziyaret ve tarikat değneği) bazan bir çift güvercin, bazan da yılan oluyor. Nice kişilerin gözlerinde yılan oluyor. Bundan dolayı da buna "Jiaı a More" (yani "Yılan Ziyareti") deniyor. Bava Por topa! dı. Şu ayağı içe doğru eğikti. O da ( "Ewliya"yı kast ediyor) Bava Poı 'u bacaclan götüıür, tavandaki elelikten getiıirdi. 122

125 Tutup silkeler, "küt"diye yere çarpardı. çıkanrlardı. Sonra suyla yıkar ve suyunu millle te verirlerdi." Bava Dewres: 3-"Ewliya (Jiaı a) (Ziyaret vet. Değneği) Hak'ka yakardıklarında Gobırge" "Bu "Gobırge" diye bilinen köyün "Ewliya"sı (ziyaret ve tarikat değneği) idi. Seyide Deme'nin evindedir." Bava Dewres: 4-"Ewliya (Jiaı a) Kistimt' (Ziyaret vet. Değneği) "Bunun sahibi Kürtçe konuşan bir Alevidir. Khureslilere talip'tir. Şu parpaktan (bava'yı) ttıtarak dam başına götürür, tavandaki orta delikten silkelerdi. Bazan da bırakarak aşağıya düşürür, kendisinde bir hayır komazdı." Kızılbelli bazı bava'lar da: "Bu Dewres Murteza'nın asasıdır. O da Kızılbelli Kluıreslilerle aynı nesilden geliyor. Dewres Murteza'nın yatırı "Auge" denen köydedir. Auge dekistim'le yan yanadır." demektel er. Bava Hesene Kolu ise bu konuda: "0, Hızır'ın değneğidir! Hızır, -Al şu değneği yerine bir inek ver bana! deyip elindeki değneği verip ineği almış." (Kızılbelli Khuresliler, Bava Hesen'in bu görüşünü benimsemezler, yanlış bir kaynaktan bilgilenmiş, derler.) Nuri Dersimi "Kistim Evliyası"nı Zerdüştlük'teki kötülük tanrısı "Ahiraman"a benzetir ki yanlış bir değerlendirmedir bu. Esasında Dersim inancı 'nda bir kötülük tanrısı aranacaksa, kötücül cin ve perilerin "komutanı" olarak bilinen "Evdıl Musa"nın haldcmı yememek lazım. Dersim inancı'nda oynadığı rolle İran mitolojisindeki "Ahiraman"a benzerliğine biz daha önceki yazılarımızda da dikkat çekmiştik zaten. "Kistim Evliyası" ise Dersim'deki onlarca Ziyaret ve Tarikat Değneğinden biridir sadecene:' 5-"Ewliya Çe More Şiay" (Ziyaret ve T. Değneği) Bava Hesene Kolu bu "Ewliya"yla ilgili şunları söylüyor: "Bu (ziyaret ve tarikat değneği) Pırdo Sur'da (Kırınızıköprü'de) Tome Api gillerdedir. Bunlar İstanbul'a gitıtilderinde bunu da birlikte götürdüler. Bu da Khuresli hava'ların asasıdır." Xalık Gülizare ise şunları belirtir: "Moro Şia (Kara Yılan), Kemanlı aşiretinin piridir. Onun adıdır. And içtiklerinde, -Moro Şia bo! (Kara Yılan adına and olsun!) derler." Kızılbelli Khuresliler de "Ewliya More Şiay"a (Kara Yılan Evliyası) dair bize şu bilgileri verdiler: "Bava Bav, Çe More Şiay ailesinin K.emanlı aşiretinden olduklarını söylemiş. Ocakzade değiller ama yine de pirlik yaparlar. Hesene Çhali gillerin takımı bunların taliplerindir. Dewres Eylas'm devrinde Kızılbelli K.hureslilerle aynı cedden gelen iki bava bir gün bu aileye giderler. Burada leerametler çıkaıılar. Evin hanımı ekmek pişirınek için hazırlıklar yapar. Sacı indirip altmda ateş yakmak isterken, hava'lardan biri yerinden fırlar. Önünde oturup ayaklarım sacın altına sürer. Kadın, onun ayaklarından çıkan ateşle ısman sacda elanek pişirir. Ona nisbet bu kez sıra diğer bava'ya gelir. O da yerinden kalkarak, döşünden elleriyle kara yılanlar çıkarıp çıkarıp yere koyar. Bunun üzerine bunlar birbirlerine düşerler. Biri diğerine beddua ederek, -Evine varmayasın inşallah! der. Beddua edilen bu bava kalkıp eve gitmek isterken, konuğu olduğu evin eşiğinde düşüp ölür. Kemanlı ev sahibi ilikatma sağlam biri olduğundan, arı kovanlarım koyduğu evden daha temiz bir yer olmadığını düşünerek, ölen bava'yı götürüp kovanların yamda indirir. Bava'nm evine haber salarlar ki cenazeyi almaya gelsinler. Kovanların olduğu evden cenazeyi almak için ailesiye birlikte gidip bakarlar ki, ölen bava hem teriemiş ve hem de hafiften gülümsemekte. Bunu gören ev sahibi cenazeyi götürmelerine razı olmaz ve kovanların olduğu bu yerde bava'yı defnederler. Bunlara Çe More Şiay (Kara Yılan Ailesi) denmesinin nedeni budur işte. Söz konusu ziyaret ve tarikat değneği de bu evde bulunuyor." 6-"Ewliya Dewrese Qıct' (Ziyaret ve T. Değneği) Tercan 'ın Pımaşel köyiine bağlı "Mazra Dewreşi" adıyla bilinen mezrada, Khuresli bir ailenen evindedir. Bunlar bir değil iki tarikat değneğidir. İkiside bir evdedir. 7-"Ewliya Dewres Hesent' (Ziyaret ve T. Değneği) Apo Ali bunun haldemda bize şu bilgileri veriyor: "Dewrese Qıci ailesinin "Ewliya"larıyla bizim rehber'imiz Dewres Hesen'nin "Ewliya"ları birbirleriyle kızkardeşiermiş. Karşılıklı olarak ziyaretlerde bulunurlar. Dewres Hesen'nin "Ewliya"larından birinin adı "Ewliya Meleke", diğerinin de "Ewliya Sultane" dir. Dewres Hesen Areyli aşiretindendir." 8-"Ewliya Çe S ıle Sm/ı"' (Ziyaret ve T. Değneği) Bu ziyaret ve tarikat değneğinin hikayesini de bize Apo Ali aktarıyor: "Qaz ile Sad iki erkek kardeşlenniş. Dewres Hesene Xozati denen zat da bunların rehber'iymiş. Bu, değneğini eline alarak ineğini ahırdan dışarı çıkarır. Ve sonra da bu iki talibine der ki: -Hanginiz değneği alacaksmız, hanginiz ineği? Sad, Dewres Hesen'in eline vararak kendisinden değneği alır. Zaman geçer kış olur. Bir gün bu sığırı önüne katıp sürerken, sığırın arasından bir inek rahat durınaz. Bu da rehber'inden aldığı değnekle ineğe bir tane vurur. Hayvan olduğu yerde hemen ölür. Kızılbel'den Dewres KJıakıl buna, 123

126 -Sen nasıl olur da eline bu ateşi alıp dolaşmışsın böyle!!! der. Bunun üzerine Sad, bunu bir geyik postuna koyarak evde asar. Bu "Ewliya" hem yılan, hem de güvercin olmalctadır. Bava Baqır, Yinkoye diye bilinin köyde bir kaç kez cem bağlarken, bu tarikat değneğini kılıfından çıkarır. Birinde, Bava Rızae Garşiye kendinden geçer. Zor bela durdurular... Bava Bav'la berabermiş." 9-"Ew/iya Çe Dewres Qemert' (Ziyaret ve T. Değneği) Khuresli bir ailedir bunlar. Hak'ka yakarıken kendisini çıkaran hava'yı tutup bacadan götürtip kapıdan getirdiğini, kapıdan götürüp de bacadan getirdiğini anlatırlar. 10-"Ew/iya Çe S ey Memedt' (Ziyaret ve T. Değneği) Bu da Bamasurlu bir zattır. Bir cem töreni esnasında bu "Ewliya"yı kılıfından çıkardıklarında, evin çatısı havalanıp gökyüzünde yıldızlar göıiinmüş. Bu ziyaret ve tarikat değneğinin bir özelliği de, yavrulamasıdır. Yavruları yılan dır. Şömininin önünde bir ınüdet durur sonra kaybolurlar. Deprem olup her yer yıkıldığıda, yalnız Sey Memed'in bu evi yıkılmıyor. 11-"Ew/iya Trzvazt' (Ziyaret vet. Değneği) Tızvaz, Khureslilerin yerleşik olduğu bir köy. Haydar Bey'in' gönderdiği bir grup çete Tızvaz köyünün ınalını zorla önlerine katıp götürürler. Gücü bunlara yetmiyen halk da bu "Ewliya"nın önüne varıp, -Elinden ne geliyorsa kendini göster haydi! diye yakınırlar. Bir yaz mevsiminde oluyor bu ve malı yedi kişi kaçırıyor. Bunlar malı sürerek Bağır'a doğnı, Karagöl'e doğnı giderler. Birden bir soğuk bastırır, bir tipi olur ve ardından bir de yel eser ki yedisi birden donarlar. Tızvazlılar varırlar ki yedi beyaz kurt (Verge Kuresi/ Kurs'in Kurtları) mala göz kulak oluyor. Malı alıp dönerler. 12-"Ewliya Tadayiye" (Ziyaret ve T. Değneği) Bava I-Iesene Kolu, bu ziyaret ve tarikat teğneğinin Gobırge köyünde "Çe Gırıki" diye tanınan ailede olduğunu söylemektedir. 13-"Ewliya More Suri" (Ziyaret vet. Değneği) Yine Bava Hesene Kolu, bu "Ewliya More Suri"nin (Kırmızı Yılan Evliyası) Xarige köyünde "Çe Ale Rayberi" gilde olduğunu bize aktarıyor. Şıx Memadanlıların olduğunu belirtiyor. 14-"Ewliya Pire Pejt' (Ziyaret vet. Değneği) Pire Peji Barnusurlu bir zalmış. Bu ermiş Dersim katliyamında, korkudan "Ewliya"yı götürüp dedesinin mezarına gömer. Bunlar Karagöl tarafında "Qayıxa Seydu" denen yerde kalmaktalarınış. Dedesinin mezarının olduğu yere de "Mezela Çhar Bırawu" (Döıi Kardeşin Mezarı) derler. Onun dedesi burada yalnız değilmiş. Bu, "Ewliya"yı mezara gömüp eve dönünce, bir de bakar ki "Ewliya" ondan önce eve gelip yılan olarak sütuna sarılmış. Pire Peji getirip önünde bir kurban leestikten sonra, tekrar kılıfına kayabiliyor mübareği. 15-"Ew/iya Qrzrlb/Jlt' (Ziyaret ve T. Değneği) Kızılbel köyiindeki Khureslilerdedir. Bölgede yaşanan malum şiddet ortamından çok etkilendi bura halkı. Göçe ilk zorlanan köylerden biridir KızılbeL Zorla ata yadigarı kutsal evlelinden kapı dışarı edilirken, askerlerin bu "Ewliya"yı tutup uçurumdan aşağı attıkları söylendi. Bir ara çıkıp geldiği yönünde duyumlar aldıksa da, şu anda kesin olarak akıbetini bilmediğimizi belinnrnek istiyonız. 16-"Eıv/iya Çe Ana Yem ise" (Ziyaret vet. Değneği) Taseniye köyündeki Bamasurlardadır. Kızılbel'le aynı kaderi paylaşan bir köy. B ura halkı da göçe zorlandığından boşalınış durumda. "Ewliya"mn bulunduğu ev her halde Pülüınür'de olmalı. 17-"Eıvliya Ausene Serem"' (Ziyaret vet. Değneği) Bu konuda Xalıka Gülizare'nin biza aletardıklan şmılar: "Auseno Seren köyünde cem bağlar lar. Bavalık yapan Sey Mıstefa kendinden geçer. Ziyaret hava'yı tutup parmağıyla dolaştırır." GÖRGÜ CEMLERİNDE TARİKAT DEGNEGİ NASIL KULLANILIYOR? Tarikat değneği görgü cemlerinde kullanılıyor diyoruz ama bunu biraz da olsa açınaleta yarar 1 c~r. Müsahipler nelere dikkat ediyor, cemde nasıl davranıyorlar? Bava "Tarıq"la nasıl hareket ediyor? Bu soruların cevabını bize en ayrıntılı olarak birçok ceme katılıp görev almış, yetmişin üstündeki yaşıyla Bava Dewres verebilrdi. Öyle de yaptık. İşte Bava Dewres'in cevabı: "Görgü cemlerinde tarikat değneğini ("Ewliya") nasıl mı çıkarıyorlar? Şimdi ben bava'yım, bu da (yammızda otman bir tanıdığı işaret ederek) zakirim benim. S az çalıp deyişler söylüyor. Sizler de gelmiş ceınde ınüsahiplerinizle görülüyorsunuz. (Görülmeye gelenler) boncuk cıncık boyımiarına takınazlardı. (Tabii)ellerine yüzükler de talanazlardı. Elbiselerini çıkarır uzun donları ve uzun iç gömlekleriyle kalırlardı. Bellerine Kemerbest bağlarlarlar. Sizler (ınüsahipler) dört beş çiftsiniz ve önünüzde zakir bulunmaktadır. Deyişler söyliyerek yavaş yavaş sema döner gibi gitmektesiniz. Gelip burda duruyorsunuz (önümüzü işaret ediyor). Bava soru soruyor. Zakir ise onların delil'i. Delil sorulara cevap veriyor: (Bava Dewres bize Bava ile Delil arasında geçen bu soru cevap safhasını Türkçe olarak aktarıyor. Biz de onu orjinal haliyle buraya alıyoruz.) Başında ne var? Tacı devlet! 124

127 Alnında ne var? Yazıyı Hak! Kaşlarında ne var? Kudreti kalem! Gözlerinde ne var? Işığı Hak! Bıınmnda ne var? Miski amber! Ağzında ne var? Lalu gevher! Kulaklarında ne var? Seperu siper! Belinde ne var? Kemenı best! Ellerinde ne var? Hayırla şer! Dizlemide ne var? Rukuyu Hak! Ayaklarında ne var? Hak rızası için menzile ermek! Hak diyeni Hak saklasın!!! Yine deyişler söyliyerek ağır ağır yürürler. Tarikat değneğini ("Jiare") getirip kılıfından çıkarır, yıkarlar. Mübareği çıkarırken insanı öyle bir zorlardıki... B ava 'yı tutup duvara çarpardı, yere çarpardı. B ava Por yaşlı ve sakkalıydı. Ama öyle güzel deyişler söylerdi ki... Şimdiki gibi değildi o zamanlar... Her şey onlarla gitti... Halk o zamanda sadece bir kunış çıralık verirdi (bavalara). Ben daha oniki ya da ondört yaşlarındaydım... Kurbanlar keser, lokmalar getirlerdi. Müsahip olmak isteyenler çifter çifter gelirler. Yani her müsahip kendi hanım ınüsahibiyle birlikte hava'nın önüne gelirler. Ve şu şekilde dara duıurlar (B ava Dewres ayağa kalkıp başını boynundan öne doğıu eğiyor). Her ikisi yanyana durmaktalar. Bava, bir kaç kez mübareği (ziyaret ve tarikat değneğini) enselerine değdiriyor. Eğer her iki çift de sırasıyla bu safhadan geçtilerse, bu kez de yine çifter çifter yere uzanırlar. Yerde yüzükoyun yan yanadırlar. Bava bu sefer de yerde tarikat değneğini sırtiarına sürerek der ki, -Allah, Muhammed, ya Ali! Tarık altından geçene sorgu sual yoktur! Sırtiarına vurarak çifter çifter yerden kalkarlar. Hak gösterınesin, kimisine (tarikat değneğini bava değdinnek istediği zaman) değmiyordu! Kalbi temiz olmıyanlardı bunlar. (Bava) her ne yapıp etse de sırtiarına değdireınez, böyle yükselete kalırdı ( elliyle tarif ediyor)... Bütün çabalara rağmen yine de değmezdi. Hak adına and olsun! biz böyle görınüştük!.." Burada bir ayrıntıya daha değinınedin edeıniyeceğiz. Her ne kadar Dersim'de Zazaca konuşan ocak'lar görgü cemlerinde tarikat değneğini kullanıyorlarsa da, bunun yerine "Pençeyi Ali" dedikleri elleriyle, pannaklarını gererek avcunun içini "Tarık" olarak kullanan ocak'lar da var elbette. Ömeğin Ağuçanlı dedeler bunu kullanır lar. Dersim' de bir sorun olarak görülmemiş bu, herkes benimsediği, inandığı yöntemi uygulamıştır. Ama dışarıdan gelerek bu huzıını bozmak isteyenler de yok değil hani... Ömeğin, Nuri Dersimi bir Pençe- Tarık tartışmasına tanıklık ettiğini aktarıyor bize. Hacı Bektaş evlatlarından Cemalettin Çelebi, Ağuçanlı Seit Aziz'in desteğiyle yılan olabilen tarikat değinin yerine pençe'nin kullanılmasını ister. Ve bu konuda Erzincan bölgesinde Seit Aziz'i öne sürerek Alevileri zorlar. Hatta Nuri Dersimi'ye, git Kistim Evliyası'nı kır, o bir ağaçtan ibaret, derse de Dersimi bunu kabul etmez. Sonra halk bunu duyunca büyük bir tepki gösterir ve Cemalettin Efendi de geri adım atarak çeker Erzincan'dan gider.' II-DERSİM inanci'nda BİR BÜTÜN OLARAK YILAN Yazımızın biri ci bölümünde, yılanan Dersim İnancı 'ndaki yerini tarikat değneği boyutuyla ele almaya çalıştık. Burada ikinci bölüme geçmeden şu gerçeğin altını bir daha çizmek istiyonız. Tarikat değneği Dersim İnancı'nda, yalnız görgü cemlerinde kullanılıp sonra da bir daha ki cem e kadar bir kenara atılıp unutulan bir araç değildir. O, bu işlevinden daha önce, Dersimiiierin kendi dilleriyle ifade ettikleri gibi, kutsal bir "Ewliya" (Evliya) ya da yine aynı anlamada lmllandıkları kutsal bir "Jiare"dir (Ziyaret). Onların bu inançları çok önplana çıktığından olmalı ki "Tarıq" sözcüğü bavalık yapan dar bir kesim içinde kullanılmaktadır. Ama tarikat değneğinin kutsal bir "Ewliya" (Evliya) ve "Jiare" (Ziyaret) olduğu gerçeğinene de sadık kalarak tabii... Zaten modem çağın insanların sosyal yaşamlarında estirdiği alt üst edişler fırtınısından olmalı ki, "Ewliya" bir "Tarıq" (tarikat değneği) olarak görgü cemlerinde hakkıyla lmlllanılmaz olmuştur. Cemlerde hava'nın duasını alıp, "Tarıq"ın altından geçerek Immlan ınüsahiplikler hayli azalmıştır. Ama diğer yönüyle, yani özünde bir ziyaret olması, canlılığını kormnaktadır. Onun önünde dilek ve teınennilerde bulunarak ne lmrban kesenler azalmıştır, ne de!olana dağıtanlar. Bu belirlemeden sonra, yılanın Dersim inancı'ındaki yerini tarikat değneğinden başka diğer alanlarda da irdelemeye devam edelim. BİR GÜÇ GÖSTERİSİ OLARAK YILAN Bir güç gösterisi olarak yılan... Daha doğrusu yılana hükmetmek... Şu Dersim'in söylencelerini düşünüyonıın.. Çoğmmn köldi taa ilk çağiara varabiieceği aklımadan geçiyor. Dersim tanrılarından Kimres sırtına binip bir at gibi dörtnala sürüyor aslanı. Üstüne üstlük bir de kamçı olarak yılan alıyor eline.. Her insamn zehiıinden korktuğu yılan, artık zehir saçınayan bir kamçı oluyor onun elinde. Dersim inancı'nda K.luıres lmrtlara da hüluneden bir tanrı. Ama bu kurtlar doğaüstüdürler. Kimres ve Klıureslilerle birlikteler. Klmre'in Kurtları'nı (Verge Khuresi) bilmeyen yoktur Dersim'de. Kuzey Kutubu'ndaki lmrtlar gibi bembeyaz ve boyımiarına bir gerdanlık gibi takılı olan kınnızı bir kurdeleyle dolaşırlar Kimres'in emrinde ve hükmünde. Bazan de Kimres'in bir ayı 'ya binip onu sürdüğü aktarılır. Doğaya ve vahşi hayvaniara karşı çaresizlik içinde olan ilkçağ insanlarının özlemleri değil midir bu söylenceler yansıyan sevgili okurlar. Yalnızca Dersiın'e özgü değil bu tabii. Vahşi doğa hayvaniarına hülanetınek, insanlara karşı onları denetim altına almak bütün tektanrılı dinlerden önceki inançlarda rastlanır. Hem de dünyanın bütün kıtalarında. Bulundukları ortamda hangi vahşi hayvanlar varsa onlar çıkıyor öne inançlarda. Yani Maya medeniyelindeki jaguar ve yılana karşı, Mısır medeniyetinde ya da Ortadoğu'da aslan ve yılanın olması yaşanılan doğal ortam gözardı edilınezse rahatlıkla açıklayabiliyor ınsan. Dersim inancı'nda da, Dersimiiierin Klmres'i yavaş yavaş aslandan indirip ayı'ya bindim1eye çalışmaları, bulundu Idarı doğal ortaında aslanın yerine ayı'nın geçmesiyle insan izah edebilir, ya da Dersiınlilerin kendileri aslan lı bir ortamdan, içinde ayı'nın yaşadığı bugünki ortama gelıneleriyle. Tektanrılı dinlerden önce insanlara hülanetınenin, kitleleri denetim altına alınanın bir yolu olmalı bu doğaüstü 125

128 güç gösterisi. Yani vahşi yırtıcı hayvanları kontrol etmek. Bunu, hem insanlara dini açıdan hükmetmek isteyenler ve hem de insanları yönetmek isteyenler kııllanmışlardır. Kanıtları biiiii orta yerdedir. Tarihi eseriere bir göz atmak yeter de artar bile. Şimdi burada bu güç gösterisini çok net bir biçide ifade eden Dersim söylencelerinden ömekler verınek istiyoruz. Tabii ki konumuzun çerçevesini aşmıyarak. Yani yılanlara hükmedilerek doğaüstü güç gösterisinde bulu11111ak. Khures'in Yılanı Kamçı Yapınası Çok yaygın bir söylence ve inançtır bu. Birçok variyantı vardır, Khures'in yılanı bir kamçı olarak eline almasının. Bunlardan üç variyantı buraya ömek olarak alacağız. I. Variyant- Bava Zeynel: "Khures ayıya binip yılanı da eline alır. Kimisi de aslana bindiğini söyler. Muxındiye denen yerde de Baınasurların cetlerinden biri duvarm üstünde buna bakaımış. Bunun yanına hızla sürer. Kendi kendine 'şimdi bu ınahçup olur' düşüncesinden hareketle, elindeki yılaula duvarı bir kere kamçılar. Duvar, üstündeki Baınasurla yürür. Şimdi buna "Dese Muxındiye" (Muxındiye Duvarı) demekteler. Hiilii kalıntıları duruyor bu duvarın. Kimres'in yılaula vurduğu yerde yılanm izi de tabii." ünlü ocağının Bava Zeynel'in anlattığı bu variyantta Dersim'in iki birbirleriyle rekabeti hemen göze çarpıyor. Bamasurların bundan alınmasına gerek yok. Bazen iki ayrı ocaktan erler değil, aynı ocaktan yakın akrabalar bile birbirleriyle rekabet etmekten geri durınuyorlar. Yukarıda aktardığımız "Ewliya More Şiay"de (Kara Yılan Evliyası) olduğu gibi. II-Variyant- Hasan Efendi: Hasan Efendi ya da Dersimiiierin diliyle "Hesen Efendiye Baskoye" adıyla nam salan bu şahsiyet Dersim çapında sevilip sayılır. Geçtiğimiz yıllarda onun Türkçe olarak kaleme aldığı bazı görüş ve şiirleri bir kitapda yayımlandı. Khures'le ilgili bu söylenceyi Hasan Efendi şu dizelerle bizlere aktarıyor: "Hacı Kureyş idi lakabı Mahmut Hayrani idi adı Bindi bir aslana yılanı kamçı etti eline Hacı Bektaşı görmek için geldi Rum iline Hacı Bektaş gördü bir eren geliyor Sedası dağı taşı deliyar Keraınete karşı keramet Hemen gösterdi mucizei hikmet Hacı Bektaş bindi yürüttü kara taşı Musai Kazıın'm öz oğulları kardaşı"' III.Variyant- Bava Hesene Kolu: Bava Hesen'in aktardığı bu variyantı, bir cem töreninde söylediği Zazaca ilahiden buraya aktarıyonız. Bava Hesen, her ne kadar bu ilahide söz konusu söylenceden bahsederken yılanı bir kamçı olarak anmıyorsa da, onu tamyan herkes bilir ki Bava H esen de Khures'i elinde yılaula tarif ederdi hep. İşte onun anlattığı variyant: "Mekiimn güzeldir ağaçtır ağaç Ağaçlar olmuş nar, nar Budelaye Khureşi'den başka kim zengi vurabiimiş yırtıcı aslana?" Dersim inancı'ndaki bu söylencenin köklerini tarihin binlerce yıla varan deıinliklerinde bulabiliyoruz. Yukarıda değindiğimiz gibi aslan ve yılan tanrı ve tanrıkralların sembolleridir. Bu hayvaniara hükmedenler ancak tanrılar olmuştur. Gılgamış, hem Sümer tanrıkrallarından ve hem de kendi adıyla anılan destan111 başkahramanıdır. Gılgamış bir eliyle bir asianı koltuğununaltında tutarken, diğer eliyle de bir yılam kamçı gibi buhındum1aktadır. Gılgamış'111 tasviri böyle çiziliyor bize ulaşan tarihi eserlerde. Suriye ve Lübnan'ın sahil kesimlerinin mitolojilerinde (bugün ki İsrail'de) "Astarte" ad111- daki anatanrıça bir aslanın üstünde elinde bir yılanla ve Filistine yakın bölgelerde ise "Kadeş" adındaki anatanrıça yine bir aslan111 üstünde ve her iki elinde birer yılaula tasvir ediliyor. Şimdi hangi gerekçeler ileriye sürerek Khures'i buıılardan ayırabiliriz ki? Baınasurlunun Yılanlarla Ormandan Ağaç Çelanesi Taseniyeli Bamasurlar Muxmdiye'den gelmedirler aslında. Bamasurların ceddi Muxındiye'den çıktıktan sonraki ilk durakları Jele'dir deniyor. Ama kimileri de Zargovit olduğununda ısrar ederler. Her neyse, burada ağaç keser! er. Bu ağaçları öküz yerine iki yılan koşup onlarla çekerler. Bamasurların ceddi "Dunın, yılanlar ağaçları vars111 çeksinler, nerede yorulup durarlarsa, orada kazmayı çalıp evimizin temelini atacağız!" der. Yılaı1lar ağaçlan çeke çeka gelip bugün hiilii "Bone Taseniye" diye bilinen evin kalmtılannın olduğu yerde dururlar. Bamasurların ceddi de burayı mekiin tutar. Khal F erat' 111 Y ılanlarla Ormandan Ağaç Çekmesi Khal Ferat da Areyli aşiretinden bir zat. Khureso Qıc'la (Küçük Klıures) aynı devirde yaşadığı bazı yaşlı Areyliler tarafından bize aktarıldı. Khures'in kendisine rehberlik verdiği sanı!ır. Hızır'ın ikrar verdiği bir zalmış. Bir gün om1- anda ağaç keser Khal Ferat, ev yapmak için. O da tıpkı Bamasurluların ceddi gibi öküz yerine tutup iki yılam koşar ağaçlara. K.hures görür bunu yılanlarla ağaç çekerken. "K.hal Ferat! sen bize kerametmi gösteriyorsun?" diye takılır. İtikatına güvenmektedir. "Haşa!" der K.hal Ferat "yılanları ağaçlara 'Ya K.hures!' diyerek koştum!" Onun yaptığı bu evin kalıntıları duruyor hiilii. BİREYSEL KORUYUCU VE K.ILA VUZ OLARAK YI LAN Dersimli hava'ların yılandan başka kılvıızları da var. Ömeğin kılavuzu karta! olan, kurt olan, masunm pak olan havalar gibi. Masumu pak' ı bir yana bırakırsak, karta!, kurt ve yılamn kılavuzluğunu adlandınnakta zorlandığımızı sizlere paylaşmak istiyoruz. Bir an "koruyucu totem" mi demeliyiz, yoksa aşağıdaki söylencelerden okuyacağ111ız gibi "kılavuz" mu demeliyiz diye düşündük. Halk orada "kılavuz" diyordu. Sonra "kılavuz" da karar kıldık. Neticide bu tamm sözkonusu söylencelerin içeriğini değiştirmiyeceği gibi, dinbilimcilerin onları başka tammlarla değerlendirmelerine de engel teşkil etmemektedir. Dewres Sıleman'ın 126

129 Kılavuzu Yılanlar Tome Dewres Dıli Bava Hesen: "Pin:\ Moıu (Yılanların Piri) denen zata Bavae Moru (Yılanlann Bava'sı) da denir. Bu beraberinde yılan dolaştırırmış. Tercan tarafındandı bu. Kılavuzuymuş yılanlar bunun." "Kızılbel civarında salgın hastalıklar aıtmış. Önceleri salgın hastalıklar türedi mi birbirlerine yaklaşmazlardı. Evin damlarına çıkıp bacadan içeriye seslenirlerdi. Dewres Sıleman hastalanır. Bir Talibi dama çıkıp kendisine seslenir. Dewres Sıleman da buna "Evlat! yarın sabah güneşin ışınları "Bono Pil''in (Büyük Evin) sırtına vunır ve evden bir çift yılan çıkıp (Yatıra doğnı) gittikten sonra, gelin beni defnetmeye götürün artık!" der. Bunlar salıalu beklemişler. Güneşin ışınları evin sırtına vurmuş. Sonra evden bir çift yılan çıkıp gitmiş (Yatıra). Bunlar Dewres Sıleman'ın öldüğünü anlamışlar. Gidip Pir'lerinin cenazesini hazırlayarak, bugün Yatır olarak bilinen yere defneder ler." Dewres Dı!' ın Kılavuzu Yılanlar Tome Dewres Dıli Bava Hesen: "Kızılbel'de Dewres Dıl'ın gelini gebeymiş. Artık sancıları tutar, doğumu yaklaşır. Tızvaz köyüne gelip, ebelik yapması için Bava Usen'in hanımını götürınek isterler. "Onun eli iyi gelir!" diye söylerler. Bava Usen'in hanımı gidip ebelik yapar. Kadın bir oğlan çocuğu doğurur. Ve bu yine evine döner. Üçüncü günü bir kömbe pişirip kızıııa seslenir, -Gewa'ın benim! Memesini yediğim! Misafirlerimiz gelecek, kimse evde yok. Sen şu kömbeyi alıp (Dı!) amcanın gelinini ziyarete git! Gewe kömbeyi alıp K.ızılbel'e gider. Bu Kızılbel'in yaııına varınca, kadınlar kendisine el sallıyarak, -Korkma gel! köpekler ınalla birlikte gitti! diye bağınrlar. Ana Sultan bunu alıp eve götüriir. Bu eve gidince bakar ki Dewres Dı! uyuyor. Bebeğin beşiği onun ayaklannın ucunda, bebeğin annesi de çocuğun yanında oturınaktayınış. Bunlar hoş beş edip, hal hatır sorarlar. Soma Ana Sultan'la çocuğun annesi kalkıp işlerine balanak için odadan çıkarlar. Kıza da, - Gewe'ciğiın! sen burda çocuğwı yaııında dur, biz birazdan geliriz! derler. Gewe, gözlerini bir türlü Dewres Dıl'dan ayıramaz. Uyanacak mı acaba diye merak içindedir. Bir de bakar ki onun yastığınııı altından bir çift yılan çıkar. Bunlar biraz gelir sonra geri yine yastığın altına çekilirler. Gewe'nin korkudan ödü kopar. Bu ayaklarını kaldırıp beşiğin üstüne koyar. Bakar ki o bir çift yılan yine çıktılar. Başlarını hafif çıkarıp yine geri çekilirler. Ana Sultan gelince bu, -Gelin! ben burda durmak istemiyorum! korkuyonım ben! der. O da, -Neden korkuyorsun, niçin korkuyorsun Gewe'ciğim? diye sorar. Gewe der ki, - Amcanın başucundan bir çift yılan çıktı! Ana Sultan hafiften gülümseyerek şöyle der: -Korkma! memesini yediğim! Onlar (yılanlar) onun kılavuzları! Sen masumu pak olduğundan sana görünmüş onlar!" MAL KORUYUCU VE RIZK VERİCİ OLARAK YILAN Dersim inancı'nın en temel özelliklerinden biri, "Wayıre Çei" dedikleri "Ev ve Aile Tanrısı"na yer verınesidir kuşkusuz. Bununla ilgili ayrıntılı bir yazı kaleme aldığımızı, konuyla bağlantısından ötürii ilgi duyanlara hatırlatmak isteriz. Ev ve Aile Tanrısı'nın Dersim inancı'ndaki yerini belirlerken, onu, ev halkını kötülüklerden, kötü cin ve perilerden, hastalıklardan koruyan, rızkını veren, malını ve kısmetini arttıran ve nasibini koruyan bir tanrı olarak karakterize ettik. Yine Dersimlilerin, evlerde çıkan alaca yılanları bu tanrının üstline saydıklarından kutsadıklarını, kanşmadıklarını da belirtmiştik. Y azıınızın bu bölümünde ise yılanlar yine koruyucu bir rolle karşımıza çıkıyor. Ya çeşitli maddi varlıklar yılana dönüşüyor, ya da koruyucu melekler insanlara yılan damında gözüküyor lar. Birazdan okııyacağınız gibi yılanlar zorda kalan insana kurtarıcı olarak yetiştikleri gibi, onların mallarını koruyan ya da onlara rızk verenler olarak da karşımıza çıkmaktalar. Bu bölüınün de bir önceki bölümle birlikte ele alınınası belki de en doğıu olandı. Bava'lırın bireysel kılavuzlan, ya da "koruyucu totem de diyebilimıiyiz" diye sesli olarak düşündüğümüz kısımla çok iç içedir bizim burada anlattıklanmız. Ama bu inançla ilgili dalayların çok net bir biçimde göriilebilmesi için ayrı ayrı elealınayı daha uygtın bulduk. Ana Vilıke'nin Örlilderi Onu Kanıyan Yılanlara Dönüşüyor Burada bir de "More Çe Aliye Mıstefay" MıstefafY Ailesinin Yılanları) değinmek gerekir. (Aliye adıyla bilinen aile ve yılaniarına Aliye Mıstefay giller Merga Derge adıyla tanınan yerde otıırlamıış. Bunların soyu taa Denlee Masulm denen yerde mekan tutan Dewres Eylas'a kadar uzanır. Ama Aliye Mıstefay'ın Yatırı (Hewse Aliye Mıstefay) Merga Derge'dedir. Aliye Mıstefay keramet salıibi bir enniş. Ama onun yaşadığı devir çok kötüymüş. Eşkiyaların kimseye göz açtırınadığı bir zamanmış. Yolları keser, yerleşim yerlerine baskınlar düzenler ellerine ne geçtiyse alıp götüriirlerıniş. Aliye Mıstefay'ın kızkardeşi varmış. Adı "Ana Vilike"dir. Ana Viiike'nin önünde boynuna taktığı gümüş bir gerdanlığı, altınlan ve boncuklar vamıış. Eşkiyalar bir gün bunun önünü kesip, onun boynuna taktığı bu değerli takılan almaya çalışmışlar. Ana Viiike bunlara yalvarır, -Ne olur altınlarımı, gümüşlerimi almayın!.. Ben falan kişinin kızıyım... falan kişinin tornuyum... der ama söz geçiremez. Bunlar el atıp takılan almaya yeltenince, Ana Viiike'nin örükleri birer yılan olup bunların ellerine saldırlar. O da eşkiyanın zulmünden böylelikle kurtulur. Dua ve dileklerde, beddualarda ya da Hak'ka yakarışta "More Çe Aliye Mıstefay" (Aliye MıstefafY Ailesinin Yılanları) diye tanınan bu yılanları da zaman zaman anarlar. Xalık Gülizare: Pire Moru'n Kılavuzu Yılanlar Kızılbelli Khureslilerin Otu Alıırda Yılanlara Dönüşür 127

130 Dursme Khali (bir adı da Dursme Muxtari'dir) atlı olarak Kızılbel'e gider. Önce kısrağını alura çeker. Ahırdaki ottan bir ttıtam kısrağına vennek isteyince, ot elinde yılan olur. Bir daha dener yine öyle... Bava Baqır ahıra gelip buna, -Neden kısrağına ot venniyorsun? diye sorar. Dursıne Klıali kendisine, -Sizden destı.ır olmayınca ben nasıl vereyim ki! diye cevaplar. Bundan sonra ancak, atın önüne ot atabilir. Bava Zeynel: Tarlada Sahipsiz Bırakılan Buğdayı Konıyan Yılan "Quzveran köyüne doğıı.ı bir yerde, köylünün biri ekinini biçer. Buğday danelerini çıkarıp mühürledikten sonra tarlada bırakıp eve gelir. Hırsızlar bunu fırsat bilip buğdayı çalmaya giderler. Buğdayın üstünde top olup duran büyük bir yılan btmları buğdaya yaklaştııınaz." Bava Rıza: Dewres Sıleman'm Örkeni Kocaman Bir Yılan Olur "Kızılbel'in beyi (ağası) Ağveran beyiymiş. Bir Türk'müş bu. Dewres Sıleman'ın öküzü kendisini Kızılbel'de yere atınca, o da burada konaklamaya karar verir. Bey, Dewres Sıleman'nm yardımıyla ımırada erer, hammı gebe kalıp bir erkek çocuğu doğurur. Kendisine iyi haberler ulaşır. Bizzat kendi gözleıiyle onun kerametielini görürler. Böylelikle onların burda kalmasına Bey razı olur. Otunıp Kızılbel'in icarını belirlerler. Bey der ki, -Her yıl bir örken ve bir keçi! Dewres Sıleman kabul eder. Bu bir gün beyin icarını talibi Sılemane Ali'ye verip evine gönderir. Onlar da keçiyi götüıiip ağıla korlar, örlceni de götürüp yüklüğün üstline atarlar. Sonra bir ara evin hammı içeriye gidip bir de bakar ki ne görsün, koskocaman bir yılan yiiklüğün üstlinde toplanmış bir vaziyette duıuyor. Bunun gözleri yılana ilişince birden olduğu yere yıkılıverir. -Hamm öldü! diye söylenirler. Herkes koşup buraya gelir. Kocaman bir yılanın yüklüğün üstlinde toplu biçimde durduğunu kendi gözleriyle görürler. -Bey'in evinde yılan tiiredi! diye bir laftır alır gidir. Daha bu olay sağumadan bu kez de, -Ağı! yanıyor! Ağı! dumandan görünmüyor! diye bağırıp çağırlar. Bey, bunların sebebinin Dewres Sıleman'ın verdiği örkenle keçi olduğundan şüplıelenir. Tutup Sılemane Ali'ye getirtir. Sılemane Ali, -Ne oldu? Nedir? Neyin nesidir? diye sorar. Bunu içeriye görtirerek yüklüğün üstündeki yılam gösterirler. Bakar ki onların yılan dediği örkenin kendisi. Örlceni yüklükten aşağı indirerek, -Siz bu örkene mi yılan diyorsunuz?.. Konkınayın yılan değil ki bu!.. diye yalıştırmaya çalışır. Bunlar Sılemane Ali'yi ağıla götürerek, Dewres Sıleman'm verdiği keçinin boynuzlarının üstiinde yanan iki mum gösterirler. Ağveran beyi örlceni Sılemane Ali 'ye verip, keçi yi de önüne katarak, -Bak biraderimi Dewres'in şu örkeniyle keçisin al, bir an önce götür buradan! der." Mutı.ılu Bava Doğan'ın Yiyecek Unu Kara Bir Yılanın Ağzından Akaımış Xalık Gülizare (Gülizar Teyze): "Mıti'den Şex Hemedli ocağındandır. tarafa bir Bava Doğan ailesi var. Bunlar Bu aile hiç ekin elm1emiş, reçberlik yapmamış ve harman savunnamıştır. Ama bunların evinde unları da eksilmezmiş. Unları, evin yanmda içinde ziyaretin olduğu ayrı bir evdeymiş. Kilitliymiş burası. Burada, kara bir yılanın ağzından unları akarmış. Çocukları evlenmiş ama gelin halktan biriymiş, ocakzade değil yani. Unun aktığı yerden habersizmiş. Gelini büyük bir merak sarar. Bakar ki ne tarla ektikleri var bunların, ne harman çıkardıklar, ne de değiımene gittikleri; ama yine de unları bir tiirlü bi tınele bilmiyor. Nereden çıkarıp getiriyorlar bunlar bu unu? Ve bir gün gidip gizlicene ziyaretin olduğu eve bakar ki, un kara bir yılanın ağzmdan akıyor. Gelinin görmesinden dolayı bu Icerametin ardı kesiliyor ve orada bulunan unlar da kepeğe kuma dönüşüyorlar. Bu olaydan sonra civardaki halk, yılanın önündeki bu kepekli kumdan götiirerek, hem "teberık" dedikleri evdeki kutsal maddelerin içine katarlar, hem de yoğurt mayası niyetine süte atmaya başlamışlar." GENEL OLARAK HALK inancinda YILAN Yazımızm bu son bölümünde Dersim'de yılana dair anlatılan!asa söylence, aniatı ve halk inançlanndan bazılarına yer vem1eye çalışacağız ki konu bir bütiinlüğe kavuşsun. Xalık Gülizare: *Yılamn gömleğini süt kaynatırken altmda yakarlar. Bununla yağm aıiacağına, nazar değmiyeceğine inanırlar. *Yine yılanm gömleğiyle kadınlar saçlarını bağlarlar. Bununla da saçlarının uzuyacağma inanırlar. *Bir süıiinün çobanları malı güderken bir gün bir yer çatıağında iki yılan göıiirler. Bunlar bir değnek gibi uzun ve çatlakta uzanık haldelenniş. Çobanlar elleıindeki değnekle bunlara dürterler. Yılanlar hareket ederlerse de olduklan yerde dunırlar. Bunları oldukları yerden çıkannazlar bir tiirlü. İkinci gün yine gelip btınlara bakarlar ki, yılanlar bir ağaç gibi budak salmışlar. Durumu hava'lara bildirirler ve hava'lar gelip bunlara bakınca "Bunlar Ziyarettir!" derler. Sonra da hemen yanlarına oturup Hak'ka yakarırlar. Bu yakarış esnasında yılaniann sır olup gittiği söylemr. *Şahı Maran öldürülmüş ama yılaniann bundan haberi yok. Eğer bunu bir bilseler dünyayı mahf ederler. Bava Dewres: *Bazı yılanlar evcildir. İnsana dokunmazlar. Bunlardan bazıları kazanda süt kaynatıldımı tavandan aşağıya süt içmek için sarkarl ar. *Bizim Khureslilerden biri bir yılan öldürür. O gece bunu rüyüsında görür. Ve bu yaptığına çok pişman olur. *Muso Xeğ (Deli Musa) iki yılanla konuşmaktaymış. "Git!" der, gidirler; "Dur!" der dunırlar. Başlarını kaldırıp ona bakarlarmış. Oradan geçen iki kişi bununla karşılaşırlar. Buna, 128

131 -Musa! sen o yılanlara söyle yolumuzdan çekilsinler, biz leendünize Pülümür'e gideceğiz. derler. Musa yılanlara, -Bırakın onları, onlar yolcular, Pülümür'e gidecekler! diye seslenir. Yılanlar bunlara elleşmezler. Musa bu yolculara yılanları göstererek, -Ben de bu arkadaşlarımla kendimize Pülümür'e geleceğiz! diye artlarından söylenir. Başkalarından derlediklerimiz: *Eğer birinin nazarından korkuluyarsa ona "Arkandan yılan geçti!" denir ki nazarı değmesin. *Hızır, bir ilaç yapar ve bunu bir saksağana verir der ki, -Bu il acı götürtip insanların üstline serpiştir ki, artık uzun ömürlü olsunlar, çok erken yaşlanmasınlar! Saksağan gelip bir çam ağacına konar. Ve Hızır'ın sözünde durınayarak, ilacı onun kulları yerine kendi başına serper. Bu arada ilaç ortalığa saçıldığından, bundan hem çam ağacı ve hem de ağacın altında bulunan bir yılan nasibini alır. Bu nedenle insanların ömrü kısadır. Ama saksağanın, çam ağacının ve yılanın ömrü bir hayli uzun. *Aynı söylencenin birçok variyantı var. Bunlardan birisini de Xalıka Gülizare anlattı. Bu anlatıda ilacı veren Hızır değil de ŞahıMaran'dır (Sae Moru). *(Kemere Sae Moru) ŞahıMaran Ziyareti: Qırdım tarafında bir kayahieta o kadar çok yılan var ki haddi hesabı yok bunların. Memede Mıkaili bir gece rüyasında Şahı Maran'ın bu kayahieta olduğunu göriir. Sabah erkenden yaptığı ilk iş bir malını getirip bu kayalığın üstünde Şalıı Maran'a kurban etınek alımış. Yöre halkı bu kadar yılanın bu kayalığa toplanmasının nedenini ŞahıMaran'ın burda olmasına bağlar. Dersim'deki ziyaretlerden biridir. Buradan geçtiklerinde kayaları öperek ni yaz ederler. *Balaban Deresi'nde bir evde alaca yılanlar çıkar. Cahilin biri kalkıp bu yılanı öldürür. Yılanı öldürdülderi gün, kurt mala saldırır ve içinden birini dahi sağ bırakmaz. *Yılan öldürüldüğünde mutlaka yere gömülmelidir. Gün batmadan, karanlık olmadan yılanın ruhu bedeninden ayrılmaz. Yıldızlar çılanadan yılan ölmüyor. *Birbirlerine dolanan iki yılan görüldü mü bunlara karışılmaz. Bunların "müsahip olduklarına" inanırlar. Bazıları tutup btmların üstünü bir eşarpla örter ve bunlardan dileklerde bulunurlar. "Eğer böyle yaparsan tanrı ne dileğin varsa sana verir!" diye inanırlar. *Bir yılan da var ki bunda elmas taşı bulunur. Buna "Moro Kor" (Kör Yılan) denir. Görınİyar bu. Elmas taşını yanına indirip akşam onun ışığında otlamaktadır. Bazılan yılandan bu taşı kap ıp kaçarlar. Bu durumda bir ırınağın sularından karşı yakaya geçmeleri gerekir. Çünkü yılan suya sorduğunda, su buna "Ben görmedim!" diyor. Bir de yanlarında ateş külü olması gerekir. Külde elmas taşı ışık: vemıez de ondan. *Bava Xıdır Almanya'da çalışarak memlek:ette kendine bir yapmış. Aliye Makıli buna, -Bize bir toklu kes de yiyelim! der. Bava Xıdır buna der k:i: -Ben daha yeni ev yaptırdım. Param yok ki! Sana nereden para getirip toklu keseyim! Aliye Makıli buna kızıp, -Evine yılanlar dolsun! diye beddua eder. Gerçekten de eve yılanlar dolar. Kurbanlar kesip Aliye Malali'ye yalvarırlar. Gönlü alımnca gelip, -Çıkıp gidin! diye yılanlara seslenir. Ve yılanlar evden çekilirler. " Çeviren: lvf.comerd *Kaynak kişilere dair bilgileri diğer yazılarımızda bulabilirsiniz. 1 Tevrat, Çılaş (Musa'nın İleinci Kitabı), BAP 4'den itibaren. 'GOTT İN DER STEİNZEİT, bild der wissenschaft 6/1992. 'Homeros, İl yada, Can Y ayınlan, s.225, 77. 'Nuri Dersimi, K.T.Dersim, Komk:ar Yayınları, s.29-30. 'Şah Hüseym Bey'in ailesindendir. "Nuri Dersiıni, a.g.e., s.95-98. 7 Hasan Efendi, Varlığın Doğuşu, Yay. Haz. Pir Sultan Özcan, s.2o9. Bebeğirn. Bebom beni affei seni doğurduğum için, Ben seni "tank seslerinde ürkerek uyanman için doğurmadım, Ben seni açlıkian ağzaman için doğurn'1adım, Ben özmen, m adım. Beni affei seni digim için. YeğeniJn. Beriwanım baharın ilk aylıkken için doğurdoğurup geiir- baharın ilk çiç anı bekliyor Be konuş bir şeyler soyle ver elini Beriwanım seninle Koye Buyere 'nin iepesinde doğan güneşi karşılayalım bebeğim Beriwanım ver elini konuş, bir şeyler söyle. Olcay Gültekin Stockholm, 1998 129

132 bir tilmin sahnesi ya da yıllardır... grımsı resmı. gördüğüm bir düşün belki de "rüzgarlı bayır"ın bende biraktığı izler. yıllardır, ucsuz bucaksız bir arazi ve üzerinde yabani otlar - keven mesela- gri bir gökyüzü, arada atıştıran yağmur, akşamın alaca karanlığı ve esen rüzgar tablosu gözümün önünden gitmez. bu tablo son yıllarda kayboldu, arada sırada gökyüzü daha da karararak göründüyse de birkaç gündür gelip yerleşti, eski yerine. rüzgarın etkisiyle kıpırdayan otlar... kuvvetle muhtemel, bu tablo rüzgarlı bayır romanının bir sahnesi olmalı. gökyüzü, tabloda dengesiz sayılacak büyüklükteki bir alani işgal ediyor. koskoca bir boşluk... seni ben düzgün dağmda bulmuştum. düzgün dağı bu tablonun yamacma düşer ama benden gayrı kimseler göremez, sen bile.. bulduğumda ateşi bulan ilk insan kadar coşkundum. avucuında taşıdım yillarca.. o yamaçta düzgün kuzularını otlatırken, yıllar sonra taşı toprağı kutsal olacak türbesini herkesten önce ben niyaz ettim. taşından teberik yapıp boynuma astım, cevherini dilimin üstünde üç yıl tutmaya çalıştım. eşiğine yüz sürdüğümde düzgün bile bunu aşırı buldu. yılların arkadaşını teberik taşıyor diye ayıpladım, ama ben ondan önce astım teberiği hayatımm en zorlu üç yılına. teberiğim düzgün'den bile önceydi. koynuında taşıdım, geceleri gizlice öptüm onu. indirip yastığıına, yüzünü seyrettim. anarahmine yerleştirdim sonra teberiği hayatımın. onu dilimin üstündeki cevherle besledim. etenemiz benim inancnndan ibaretti. akşamları yüzü ısısın diye mum yaktım. kutsal ışığında soyunup serin sularinda hızırın atıyla dolaştım. rüzgarlı bayın unuttum gökyüzünü hatırlamıyordum bile gri mi, güneşli mi.. güneşli olmalıydı. ben kendime bir mabed yapmış, sunağına başımı yerleştirmiştim. dünyam teberiğim ve benden ibaret. dualar ediyordum, düzgün bana ne bağışlamıştı öyle.. hızırın atı şahtandıkça ayağımm altına gelenleri ezdim, kimsenin gözünün yaşma bakmadım. benim anam damda bulgur kurutuyordu. içli içli ağlıyordu bana. hasan dedeye koç adadı sari oğlan, gözyaşına abdal musa'nın değirmenini döndürdü. melanet hırkası benim sırtı mda, hacı veli 'nin postu hızırın atma eğer olmuştu. zülfikarı salladım, anamın evi kerbelaya döndü. o herşeyi unuttu, minik bir çocuk oldu anam. birlikte soru sorınaca oynadık, anam çok tatlı bakar, çok çekmiş babamdan. onun gözyaşına abdal musa 'nm değimıeni bile ters döndü. sabrım öğündü taş altında.. anam tatlı bakar gözlerimin içine. ben bir it olunun, atiarım üstüne üstüne.. kaçmaz benden, ister ki, onu parçalayıp sakinleşeyim. teberik benim koynumda, ben anamın koynuna.. dut ağacını salladı anam, dallarından yetimlik döküldü. hiç kimse sevmemiş onu, ben de teberiğimin derdindeyim. kaç kez kurban oldu bana. hiç um urumda değil, ne yaşamış. sağım s olum so be.. karacaalunet yetişti bana, elini uzatıp gözüme sürdü. bir sis perdesi kalkti ki, etraf alev içinde. ortasında mecusi rabibi gibi dansediyorum. samanlar tapınacakları ateşe sırtlarını dönmüşler. hiçbir şey doğru değil gördükleriınde. yeniden hızırın atma atladım. düzgün dağına vardım. arkadaşıının müsahibinin yaşadığı o balıldı dereden geçtim. bu teberik bana ait değil. bu teberik kutsal değil. bu teberik arkadaşıının boynundaki gibi bana bağlı değil. bu teberik benim değil. usulca çıkardım anarahıninden, kanlı kanlı bıraktım aldığım yere. cevher hala ağzımdaydı, sıyırdım dilimin üstünden. düzgün'e baktım, yoktıı yerinde. hızır'ın atma binip gitti belki de.. bulduğumu zannettiğim kutsal için dilimiediğim lokma hayata dunnuş, söküp aldım yerinden. kanlı kanlı beze sardık. ablam çocukluğunda eveilik oynamış bu bebekle. yol daralsın, sen ey sıcak yatakların, gizli aşklarin teberiği, erkan sana lazım değil. zihinin kırdığı erkan cem damında saklı durur. evime yaya döndüm. arta kalan zamanlarda ziyaret edi Iirim ben. herkesten sonra sıra bana gelir. akşam bana "belki, belki" gelir. bir "belki" ümit, iki "belki", kimse yolumı döndürınezse arta kalan lütuf eder. ah yarali rahim, ah kemiksiz dil! sönük fosfor parlamaz. devirteslim törenini yaptik biz. artıkları yemekten az daha cevheri yutacaktıın. ben seni teslim ettim teberik, ne üstündeki duaya artık inancım kaldi, ne seni bulduğumu sandığım yere.. kutsal olan yalnızca benim o eski tabloınınuş. düzgün dağı aldatmaca.. onu ben kutsal kıldım, şimdi geri alıyorum. o bana inanmadı ben artık ona.. yar yanıında yatmak ister, gece biter, el olur. tut ki, koca bir boşluğa dokundum. hiçbir şey yokmuş.. geriye bir ben kaldiın tablodan. mutlu son. 130 D

133 DERSİM OTONOM BİR COGRAFYA VE SORUNLARI (...) Dersim otonom bir cografyadır. Dini Kızlbaştır. İnanç ve felsefesi Kırınaciye'nin doğası ve tanrılarıdır: Xızır, Duzgın/Kemere Bımbareki, Khures, Buyere, Jele, Çewres Ospore Qelxeru, Thujik Bava, Munzır Bava vb. Dersimliler kendilerine Kırmanc, ülkelerine Kırmanciye, dillerine Kınnacki, yani Zazaca der. Kınnac ise ne Türk ne de Kürt demektir. Dersim dergisi Dersim'in bazı sorunlarına değinmesine karşın, Dersim'in oıjinalitesine uygun değerlerini yeterince sahiplenemiyor ve bu değerleıi günümüze taşıyamıyor. Yalnız bir halkın baskı altında olduğunu söylemek ve ona kızılhaçvan yardım da bulunmak, önemli olmasına rağmen, yetmiyor. Baskı altında olan bir halkın hayatta kalması isteniliyorsa, onun kimliğine, diline, tarihine, inanç ve felsefesine sahip çıkınale lazım. Bir halkın etnik kimliği, dili ve tarihi ile, inancı ve değer yargılarıyla yanyana yaşadığı halldardan farklı olduğunu gösterınek, diğer halidara karşı düşman olmale anlamını taşımıyor. Temmenimiz, Dersim dergisinin Dersim'i Dersimiilere yabancılaştıran görüşlere yer vermesi değil, tesine onun dili, ldiltüıü ve inancı ile oıjinalitesine bağlı kalmasıdır. Ben, Dersim dergisinin bir abonesi olarak Dersim hakkında ileri sürülen yanlış görüş ve düşünceler üzerine göıüşlerimi derginizde belirtmek isteıim. Dersim Dersim, tarihte otonoın bir coğrafyayı çağrıştırır. Fakat kimilerine askeri kuşatma sonucu Cumhriyet tarihinden sonra çizilen bugünkü Tunceli il sınırını çağrıştınnaktadır. Ve kimilerine de Kürdistan'ın küçük bir şehrini. Hemen belirtmek gerekir ki, Dersim kızılbaş inancını taşıyan ve Zazaca konuşan etnik bir topluluğun coğrafyasıdır. Dersim insanı kendine Kırınanc der, coğrafyasını Kınnanciye (Dersim) olarak adlandırır. Ne Türktür, ne Kürt. inancı ve felsefesini ise "İtiqate Kınnanciye" (Dersim İnancı) olarak isimlendirir. Kızılbaşlığı (Aleviliği) Türk ve Kürt'ten ziyade kendine hastır. Bu coğrafyanın hududu Batıda Sivas, doğuda Erzurum-Muş hattına kadar ve güneyden de Fırat ve Murat nehirleriyle çevrili olan bir bölgedir. Dersim yabancı istilalara karşı başarı ile direnmiş ve Osmanlı istilalarına uğrayan Alevi ve diğer halk ve aşiret mensuplarını bağrına basmıştır. Dersim ı 895-96 ve ı 915 Erıneni soykrımından kaçan onbinlerce Ermeniyi bağrına basar. Kısaca Dersim hem bağımsız statüsünü ve hemde bu statüsünü kullanarak merkezi devlet otoritesine karşı olan muhalif güçleri korur. Alp Arslan yönetimindaki Selçukluların 107ı Malazgirt savaşında Bizans İmparatorluğu'na galip gelmesi ile islama Dr. H. Çağlayan bağlı göçebe Türkmen aşiretleri Anadoluya yayılır. 1300 yıllarında Osmanlı Hanedanlığı kurulur. ı 402' de Timur Leng' e yenilmesine rağmen, varlığını sürdürür. Osmanlı İmparatorluğu Bizans İmparatorluğu'mnı yardımına koşan Haçlı Ordusu'nu geri püskürtür, ı453 'te Fatih Sultan Mehmet kamutasında İstanbul'u işgal eder ve Osmanlı İmparatorluğu'nun baş şehri olarak ilan eder. İstanbul'un fethi ile Osmanlı İmparatorluğu'nun yayılmacılığı hızlanır. Batıda Trakya'yı, Makedonya'yı, Sırbistan'ı, Macaristan'ı, Bulgaristan'ı, Bosna'yı, Yunanistan'ı, Amavutluğ'u ve doğuda Suriye'yi, Ennenistan'ı ve Mısır'ı isgal eder. Osmanlı ordusunun Viyana kapılarına dayanmasıyla Osmanlı yayılmacılığı 16. yüzyılda had saflmyı bulur. Kuzey Afrika'nın Arap toprakları ve Kıbrıs Osmanlı İmparatorluğu'na dahil edilir. Osmanlı Devleti bu dönemlerde Dersim'i kendi topraklarına dahil olarak görınesine rağmen, Dersim'e egemen olamamış, otonom yapısını kınnayı başaramamıştır. Osmanlı Devleti Dersim otonom statüsünden dolayı defalarca sefer düzenlemiş, fakat sonuçalamamıştır. Kısaca Osmanlı sefer eylemiş, zafer eyleyememiş. Fatih 'le başlayan sefer, Cumhuriyete kadar devam eder. Osmanlı Devleti Dersim'i kendi haritasına dahil etmesine rağmen, Dersim fiiliyatta kendi kapısını dış işgalçi güçlere kapalı tutmasını bilmiştir. Dersim'i işgal için Osmanlı İmparatorluğu'ndan Cumhuriyet dönemine kadar Osmanlı ve Türk sivil-askeri müfetişleri rapor üzerine rapor sunımışlardır. Bu raporlardan da anlaşıldığı gibi gerek Osmanlılar ve gerekse Cumhuriyet idaresi, Dersim'in otonom yapısını kırmak icin büyük askeri şiddet ve siyasi hilelere başvıım1aktan geri kalmamışlardır: "Osman oğullarının kurduğu genç devlet, Dersim'e komşu olduğu zaman, buraları müthiş bir kızılbaşlığın tesiri altındaydı. Dersim, on beşinci milat asrında (15. yüzyılda) Osmanlı PadişahıFatih Mehmet'e taktim edildi. Fakat Dersim Osmanlı Devletinden biyhaber, Osmanlı Devleti de Dersim'e lakayt idi. Yavıız Selim, Acem Şahiyle Çaldıran'da çarpışmağa giderken, bu kızıl baş dağlarını titretmeden geçmedi. O günden beri Dersim bizim hartamıza dahildir. Fakat kapısını misilsiz bir inatla içinden kilitleıniştir." [N. Haldcı, Derebeyi ve Dersim, Ankara ı932, S. 25] Dersim 'in dış güçlerden bağımsız yaşadığını ve kendine has öz idare biçimiyle yönetildiğini keza aynı Naşit Uluğ raporunda beliıimektedir: "Osmanlı idaresi altinda Dersim, dört buçuk asır devletle alakası kesik sayılabilecek bir aşiret derebeyliği hayatı sürdii.... Nizamı Cedit devrinde de Dersim'le meşgul olmak istenilmiş, bu ağaları kaldırıp, kazamp Dersim'de devlet nüfuzunu kunnak çareleri aranmış ve fakat bu teşebbüs bir semere verınenıişti." [Naşit Uluğ, "Tunceli Medeniyete Açılıyor", İstanbul ı 939, S. 121-22] 20. yüzyılın ilk yarısında Dersim'in istilası için incelemelerde bulunan Naşit Haldcı rapoıunda şöyle der: "Coğrafya 131

134 kitaplarının "KapalıMemleket" dedikleri "Tibet" i bile birçok keşif ve sefer heyetleri baştan başa katetmişlerdir. Fakat Dersim, devlet memurlarıyle asker kıtalarından başkasmın kuşbakışı bir tetkikine bile mevzu olmamştır". "1925 senesi haziranın sıcak bir günündeyiz. Fatih Mehmet, İstanbul 'u alalı aşağı yukarı 470 sene var. Dersim de İstanbul'la hemen aynı senelerde bu devlete bağlandı. Fakat bu beş asırı ondan eve! nasıl yaşıyorsa öyle geçirdi. Ona, hayatmda yalnız "sevkitabii" hakim oldu". [N. Hakkı, Derebeyi ve Dersim, Ankara 1932, S. 19] Dersim her ne kadar Osmanlı devletine bağlanmış ise de, o yaşamak istedigi tarzda yaşamıştır. Yani onun hayatına Osmanlı-Türk kanunu, nizamı ve Türk'ün rapt -ı zaptı değil, "sevkitabii" (N. Hakkı'ya göre hayvansal), yani kendi içgüdüsü, kendi yaşam biçimi -doğa felsefesine uygun kısmen anarşik-hakim olmuştur. Osmanlı Dersim'e sefer edipte, zafer eyleyemeyince, Dersim'den de asker almayı sağlamak suretiyle bu bögeye nüfuz etmeyi düşünmüş ve bunun için de Dersim reisierine nişan, rütbe ve hediye dağıtarak Dersimi nüfuzu altına almayı denemiştir. Örneğin İsmail Halekı Paşave Erzurum Müşürü Samih Paşa Dersim reisierini Erzunım'a davet eder ve onlarla temas k:ı.ınıp Dersim'de hakimiyet kurınak ve o bölgede nüfuz sahibi olmak isterler, fakat sonuç alamazlar. Tanzimat döneminde Dersim'i yöneten Hüseyin Bey'den (Zazaca: Çe Soşen Beg) memnun olmayan Osmanlı, Hüseyin Beyi Vidin'e sürgün eder. Hüseyin Bey'in yerine oğlu Ali Bey geçer. Ali Bey Osmanlı Devleti ile ılımlı bir politika sürdürür, fakat buna rağmen Osmanlı Devleti Dersim'in idaresinden memnun kalmaz: "...içeriye girip asayiş i tesis edemiyen Osmanlı devleti ağaya mevki vererek halkı avııcunun içinde tutacağım sanıyordu; maalesef ağa hükümete karşı halkı, halka karşı hükümeti ileri sürerek kendi menfaalini temin ve temasta olduğu adamları da itima ediyordu. Dersim umum müdürü Erzincan'da göz hapsi altmda tutıılurken, Dersim'in içinden yeni ve daha zorlu bir haydut başı türedi; Seyh Süleyman beş bin silahlı ile, ne Dersim umum müdürünü ve ne de Osmanlı idaresini dinliyordu." [N. Uluğ, age. S. 122, Genelkurmay Belgelerinde Kürt isyanları 2, Istanbul 1992, S. 159-160, bak M. Kalman, age, S. 60-61] Dersim' de nüfuz yarışına giren Osmanlı sefer üstline sefer, askeri işgal için siyasi ve askeri Müfetişler tarafından rapor üzerine rapor hazırlamaktadır. Bu raporlar Dersim' in bağımsız olduğu doğrultusundadır ve amaç Dersim'in bağımsızlığını kırınaktır: "1 875 yılına kadardersim'de bir yandan nüfuz yarışı olurken bir yandan da etrafta sarkıntılıklar devam ediyordu. Nihayet Ahmet Muhtar Paşa 1875'de apayrı bir yoldan Dersim'e nufuz denemesinde bulundu. İsmail Hakkı ve Samih Paşalar gibi o da Dersim reisierini Erzurum'a davet suretiyle bir toplantı yapmıştı. Bu davete Hozat ve civarında nüfuz sahibi Mansur Ağa ve Şeyh Süleyman gelmediler. Toplantıya katılanlar arasında Şah Hüseyin Beyzadelerden Hüseyin Bey ile Mazkirt Kaymakamı Gülabi bey de vardı. Toplandıda yapılan eski teklifleri Hüseyin Bey itirazla karşılamış, Gülabi Bey ise kabul ederek bazı taahhütler girişmişse de başaramamış ve neticede yeni türeyen reisierin nüfuzu ve ihtirasları sonucu öldürülmüştü." Ve neticede "Dersim de aile nüfuzunun kırılmasını önleyememişti" ve "Hozat cıvarımn hakimi ve aleideleri icabı Türklüğe ve hükümete düşman olan Mansur ağanın eline geçmesine engel olamamıştı. Dersim bölgesindeki Dersimli kaymakamlar her ne kadar Babıali adına hükümet İcra ettilerse de Dersimiiierin asker vem1esini ve diğer tekalüfü ifa etınelerini sağlayamadılar. Özellikle merkezi Dersim'de 5000 kişilik küçük bir ordusu ile ve bölgesinde o zamana göre tahkim edilmş beş kaleciği ile duruma tamamen hakim ve Türklere düşman olan Şeyh Süleyman ailesinin ımıhitine ise hükümet müfuzu asla yanaşamadı." [Genelkurınay Belgelerinde Kürt İsyanları, S. 160] Dersim Osmanlımn tüm çabalarına rağmen ona asker vermez. Dersim'den ordu isteyen Osmanlıya Dersim büyükleri şöyle cevap verir: "Biz ne kuvvet veririz, ne de destek veririz. Çünkü mecbur değiliz.... Biz ülkemizi sultansız da koruyabiliriz." [M. Kal man, age., s. 66] V edersim yokolmamak için kadmı ve çocuğu ile biriike topyekün direnir. Diğer Dersim! i aşiretlerin yardımına koşan Dersim 'li Erıneni Mirakyanların başı Giron Osmalılara karşı yiğitçe döğüşür. Çatışmanın en şiddetli anında Osmanlı Atım ele geçir, çoculdara, "Çocuklar öyle de ölünür, böyle de. Belki kazanabiliriz, korkmayalım!" der ve çarpışma sonucu coşkularını şöyle dile getirirler: "Kılıcımızı vurduk taşa, Taş yarıldı baştan başa, N ere kaçarsın Osman Paşa..." [ Antranik, aktaran S efi Cengiz, Kınnanclar, Kızılbaşlar ve Zazalar, Londra 1995, S. 100; M. Kalman, age., s. 67] Yine Dersim'in Thujik Bava mıtıkasmda Osmanlılarla savaşa giren bir Dersimli Seyit, Osmanlıyla olan şavaşmı şöyle anlatır:"... Osmanlı ordusu yeniden Thujik'e saldırmaya başladı, biz de şiddetli bir karşı saldıııya geçtik. Topçu ateşleri donıkiara yetişiyordu, ama etkili değildi. Bu son kavga 15 gün sürdü. Ne biz yenildik, ne onlar. Artık çatışma hızmı yitinnişti. Ne zaman ki onlar ateşle bizi yenemeyeceklerini anlaymca Düzgün Dağı'nı kuşatmaya aldılar. Sanıyorlardı ki, bizleri aç ve susuz bırakarak teslim alacaklardı. Fakat bizim yiyeceğimiz, içeceğimiz, giyeceğimiz ve yatacağımız o kadar çoktu ki, yıllarca dayanabilirdile Dış yardıma ihtiyaç duymayacak haldeydile Çünkü Düzgün Baba'nın üzerindeki kaynak sular, otlaklar vs. vardı. Ve bunlarla bütün gereklerimizi karşılayabilir ve hayvanlarıımzm sütü ve yünüyleonlarca yıl geçinebilirdile" [An tran ik, aktaran.d. Kalman, age., s. 68] Dersimliler geçici yenilgiler yaşamış ise de, bir biitiin olarak Osmanlı Devleti'nin hakimiyetini geri püskürtmüş ve onun idare biçimini geçersiz kılmışlardır. [Bak M. Kalman, age., s. 70] Yine Osmanlı hükümeti, Em1enilere karşı Dersim'den ordu alaylarını istemiştir; fakat Dersim bunu redetmiştir. Dersim, yalnız Osmanimm bu isteğini redetmelde kalmaz. Osmanlı ve Türk hışmına uğrayan Em1enileri korur. "Kürt Ulusal Hareketleri ve Ermeni-Kürt İlişkileri" adlı eserin yazarı Em1eni Garo Sasuni bu konuda şöyle der: Dersimliler "Em1eni eylemcileriyle çok dostane ilişkiler içindeydi ve daha sonra Birinci Dünya savaşı esnasında birçok Erıneniyi kurtarmışlardır." [G. Sasuni, age., s. 121] Garo Sasuni kitabının başka bir yerinde Ermenilerle ilgili Dersim halckmda şöyle der: "Ömeğin Dersim Eımeni kuıiaran ocaklardan biri alımış ve bu sayede 20. 000 Ermeni hayatta kalabilmiş, bunlar sonraları Erzincan ve Erzunım yoluyla daha doğuya geçip kurtulabilmişlerdi." [G. Sasuni, age., s. 153] Doğu cephesinde Em1enilere karşı müslüman halkı yanına almaya çaba sarfederek savaşan Kazım Karabekir, Kızılbaş Dersim'i yanına almayı başaramamıştır. O'nun bu konudaki raporları G. Sasuni'nin bilgilerini doğrulamaktadır: "Yukarı Abbas Uşağı Aşireti Ruesasından Seyyid Rıza: Bu 132

135 adam Ruslara dehalet etmiş ve Rusların büyüklüğüne kani olmuş ve Hükümet-i İslamiye aleyhdar bir hınzırdır. Ermeniler ile muhaberesi, eşkiyalığı, edebsizliği ve nihayet tezviratı..." olmuştur. [Kazım Karabekir, Kürt Meselesi, İstanbul, 1994, s.83] "Belit Uşağı Reisi Zeynel Hemen mütareke zamanma kadar Erıneniler ile dostluğunu muhafaza ehniş ve haydut gibi en şerir Enneni casusu bundan himaye gömliiş..." [K. Karabekir, age., s. 82] "Karaballı Aşireti Reisi Mehmed Ağa Bu adam menfaatinin temini için oğlu ve akrabaları ile bir çok Ermenileri Erzincan'a fırar ettirilmesine ve hatta 18. 1. 34 tarihinde derdest edilen Hamtur Boyacıyan namındaki Ermeni 'yi dahi 16. 1. 34 tarihine dadar himaye ve Ruslarla gizliden gizliye muhabere..." etmiştir. [K. Karabekir, age., s. 84] "Ferhad Uşağı Ruesasmdan Havşarlı Küçük Ağa Erzincan'ın sukütuyla beraber İdare İbrahim Ağa refakatinde olarak Ruslar dehalet eden ve Ermenileri Rusya'ya fırar ettiren bir hınzırdır." [K. Karabekir, age., s. 85] "Karaballı (Karayallı) Aşireti Ruesasmdan Kanlco zade Sevale Müdüıii Mehmed Ali Ağa Harput Ennenilerinin Koç Uşağı vasıtasıyla fırarlarına başlıca sebep ve bu yüzden çok para kazanmış bir kimsedir." [K. Karabekir, age., s. 86] Dersimiiierin bağrına bastıkları binlerce Ermeni arasında Soloman Tehleriyan da bulunmaktadır. Dersimli yaşlı bir kadm Erzincan katliamından yaralı olarak kurtulan S. Tehleriyan'm yaralarım sarar, onu iki ay misafir eder. Emıenileri yanmda barındırınanın suç ve cezasıölüm olduğundan, Dersiınliler Tehlerian'nın ve Harput'ta katliamdan kaçan diğer iki Emıeniye İran'a gitmelerini önerirler ve bu konuda gereken yardımı sağlarlar. Tehleriyan İran'a gider. İran'da bir sene kaldıktan sonra katliamda sağ kalan akrabalarını görürüm umuduyla 1916'nın sonuna doğru Rus askerlerinin işgali altında olan Erzincan'a döner, fakat aile ve akraba efradmdan sağ kalan kimseyi bulamaz. Tehlerian buradan Tiflise gider ve orda iki sene kalır. Yine sağ kalan ahabalarım gönne umuduyla 1919'un başlarında Tiflis 'ten İstanbul'a gider. Tehlerian İstanbul'da kimseyi bulamaymca, İstanbul'dan Selanik'e ve Selanik'ten Sırbistan'a gider. Tekrar Selanik üzerinden 1920 'nin başlarında Paris' e gider. Erıneni soykırımımn psikolojik etkisiniden bir türlü kurtulamayan Tehlerian Paris'ten Beriine giderve 15 Mart 1921 tarihinde Ermeni soykırımının Mimarı Talat Paşa'yı Berlin Charlottenburg, I-Iardenbergstral3e 37'de öldürür. [Bak. Der Völkennord an den Amıeniem vor Gericht, Tessa 1-1offman, Göttingen, Wien, 1980] Fatih Sultan Mehmet ve Kızılbaş düşmam Yavuz Sultan Selim ile başlayan Dersim'e sefer ve istilalar Tanzimat ve Abdulhamid'in istibdat döneminde de devam eder. N Haldcı : "İşte bu Seyit Rıza'nm dedeleri hiç bir hükümet saygısı bilmeden Sultan Hamit devrine kadar geldiler", diyor. [N. Hakkım, Derebeyi ve Dersim, Ankara 1932, S. 45] Komün kanunun hiç yeri olmadığı halde ilkönce Dersim'de tatbik sahası bulduğunu söyleyen Türkçü N. Hakkı, Dersim'in azdığmı, yani yabancı boyunduruğu kabullenmediğini yazmaktadır: "1324 senesi ilkbaharında artık Dersim, bir istibdat sultam için bile hazmedilemiyecek kadar azmıştır. Dersim, hiç bir şey dinlemiyordu. Bugün en akıllı ve uslu görünen Dersim başları, en önde Diyap Ağa olduğu halde ayaldanmışlar, Ovacık havalisinde bulunan Kıtaatı ımıhasara etmişlerdi. Asi Dersimiilere Seyit Rıza kumanda ediyordu. Gamizon kumandanı neden sonra bir neferi muhasara hattından kaçarak Kemah'a gönderebildi ve oradan Dördüncü Ordu Müşürünü haberdar etti. Dördüncü Ordu Müşüıii, nihayet Abdülhamit'ten Dersim'i tedip iradesini alabildi. Hemen dört taraftan 17-18 tabur asker toplandı. Taburlar önce muhasarayı kaldırarak Ovacık gamizonunu lmıiardılar. Bozatlı asiler, Immilen Munzur suyu tarafma atıldı, bir kısmı dağa iltica etti." Her nekadar "asiler Munzur suyu tarafma atıldı" deniliyorsa da, "asi" olarak adlandırılan Dersimiiierin sırtiarım dağlarına çevirdikleri bes belli. N. Halekı 17-18 tabur askerle bile bir sonuç almamadığım itiraf etmektedir: "Tam o sırada, meşrutiyet ilan edildi. Ağalar şaşırdılar,(...) eşkiya mukavemetten vazgeçti." Kumandan: "Bizim vazifemiz tamam, bundan sonrası idarei mülkiyenindir. (...) Asker gamizona dönünce Dersim gene eski Dersim oldu. Harekat neticesiz kaldı, yapılan fedakarlıklar boşa gitti. Seyit Rıza bu hareketin de kahramam idi." [N. Haldcı, age, S. 45-46] Görüldüğü gibi Dersim, Osmanlı devlet otoritesine karşı - Kızılbaş soykırımcısı Yavuz'dan Abdulhamid'e kadar- direnir. O ne Osmanlı Devletin'in meşrutiyetine inamr, ne Abdulhammit'in merkezi istibdatma, ne de Jöntürklere boyun eğer. Doğuda Emenilere, batıda Türklere ve güneyde Kürtlere komşu olan Dersim Osınanlıya karşı kendi Kızılbaş inanç ve tabiat-sever bir felsefe biçimi ile yan-anarşik şekilde dış güçlere karşı bağımsız olarak yaşamını surdünneyi başarır. Fakat Cumhuriyet Türkiyesi Osmanlı Devleti'nin sürdürdüğü ve sonuçsuz kalan askeri seferlerini üstlenir ve Cumhuriyet için bir "hercümerc yuvası" ve bir "çıban" haline gelendersim üzerine "kesin bir amaliye" yapmak şart olduğunu söyler. [İ. Beşilkçi, Tunceli Kanunu 1935 ve Dersim Jenosidi, İstanbul 1990, S. 25; Genelkunnay Belgelerinde Kürt İsyanları, S. 165] Ve ne yazık ki, Cumhuriyet Türkiyesi 1937-1938 Dersim direnişini kırar, otonom yaşamını noktalar ve Dersimi teslim alır. [Dersim'in bağımsız yaşadığı tezi için bak V. Tiımıroğlu, Ankara, 1991, s. 31-33] Dersim "Türktür" tezi Gerek Osmanlı mtasarrıfları gerekse genç Türkiye Cumuhriyeti'nin müfetişleri olsun Dersim haldeında tuttııkları raporlarda Dersim'n genellikle Türk olduğunu belirtirler. Dersim Mutasarrıfı Arif Bey 1903 yılmda İçişleri Bakanlığına yolladığı bir raporda Dersim sancağı "Türklerin pek eski barınağıdır" ve "Türklerden başka hiçbir nesil eserlerine ve anıları na ratlanamaz", der. [M. Kalman age. s. 81] Naşit 1-1aldcı: "Muhamınet Araptı, Dersimli, Horasan'm öz Türküdür" [N. Hakkı, age, S. 30] Yine bir Dersimliye asim nedir diye soran N. Uluğ, şu cevabı alır: "Ben nebileyim, aslım Dojikbabadan... Kureyşanlıyız. (...) Biz İmamCafer'in evladıyız." [N. Uluğ, age,s.41] Bir bütün olarak olmasa bile, Dersimli burda kimliğinin bir yüzünü anlatmaktadır. Fakat Türkçü N. Uluğ, Dojik (Thujik) kelimesinin Taeilc kelimesinin bir bozuntusu olduğunu yazmaleta ve Taeilc kelimesini Türklüğe bağlamaktadır. [N. Uluğ, age, S. 42] 133

136 Uluğ Orhan Abideleri'nin "Az" adlı bir ulusu Türk camiasının bir parçası olarak kaydettiğini söyler ve bu "Az" kelimesi tekrarlana-tekrarlana "Az-Az"dan "Zaza"ya dönmüş bir kelime olabilir, diye yazar. [N. Uluğ, age, S. 55] Uluğ Bitlis beyi Şerf Han'ın "Şerefuame'"sinde Zazaları Kürtlerden sayınadığını berliıiir ve Dersimleri Zaza olduğunu söyler. Ve Zazaların mezheb bakımında ikiye ayrıldığını vurgular: "Şafı Zazalar bulunduklan muhitin icabı olarak doğu komşularımızia daha fazla temas ettiklerinden dillerinde göç yollanndan getirdikleıi kelimeler daha barizdir. Daha fazla Lice, Palu ve Çapakçur bölgelerine serpili bulunan bu insanların ahlaki telakikilerinin iptidailiğine karşılık mezhebi taassupları kuvvetlidir; Hanefi mezhebinde onlara kafır derler. 24 yaşınakadar Türkçeden başka bir tek yabancı kelime bilmediğini bana söyliyen doğu illerünizde 1925 taassup isyanının reisi Şeyh Sait, dağlarda yaşıyan ve karanlıklar içinde kalan bu Zazalara dayanarak hükümete karşı yürümüştü. Kızılbaş Zazalara gelince, bunların mezhep ayinleri Türkçedir. Ayİnlerde Türkçe nesefleri dinlerler, kadm olsun erkek olsun ihtiyarları dilimizi iyi konuşurlar." [N. Uluğ, age, s. 58] Türkçenin lehçesi onlar gördüğü Zazaca hakkında Uluğ söyle yazar: "Vokaller elcseriyetle değişir; sesleri kendi hançeresinin (gırtlak), dilinin ve ağzının teşeldcülüne uydumr. Bir yol üstü konuşmasında hatırımda kalan sözleri size dağlının lehçesini tanıtayım: -Çorbayı ne ile içersin? -Kosik ile.. -Çamaşırı nerede yıkarsm? -Legan'da. -Samanı ne ile getiririsin? -Çuvale ile ( sondaki e fazla) -Çarsıdan ne alacaksın? -Şe kar. -Aldıklarım ne ile taşıyacaksın? -Begir ile, Ostor ile.. -Eşkiyalık eder misin? -Haşa, ben böyle alçağıyo kabul etmem.. Ben hükümete düşmeni etmem. (yani düşmanlık) -Bu basmaları kimin için aldm? -Tom-ho için.. (Torunları için) -Baban sağmı? -Ahrete yolunu boyladı (T'den sonraki e fazladır) -Geçenki kargaşalıktanerde idin? -0 bozuk'ta ben köyden çıkmamisem. -Bu yoksuzluğun sebebi ne? -Sebebi açığa, ağalar, seyitler... -Şimdi Cumhiriyet devri, neye onları dinliyorsunuz,... -Doğru ayıbo, ayıbo! -Atatürk size hürriyetinizi bahşetti, ne korkuyorsunuz? --Biliyoruz Atatürk bize Cumhuriyet bağış etti... -Bu hayat ağır değilmi -Ağıro, elbet ağıro... ama biz bisucuz... -Burda otunnak şart değil a... Ovalara inin!... -Burası kalıle toprağı (dede toprağı), Piriklerimiz... Biz hayına etmedik, nacaro, burada temeliyo(yerleşik), buradan gitmeye güç nekene... Gerçekten feleğin geım-ü -serdini (*) gönnüş ve geçirmiş dersimli, sıcaklık yerine gemıo, soğugluk yerine serdo, göz yerine şim, yük yerine bar, güzellik yerine rındo da der: bu kelimeler yumuşak bir söylenişle Osmanlı şivesine ginniş olduğunu biliriz. [N. Uluğ, age, S. 56-57] Doğu cephesinde Ermenilere karşı savaşan Kazım Karabekir Dersiınlilerin Türk ve dillerinin Türkçe olduğunu iddia etmektedir: "Dersim ebradmın lisam umumiyetle "zaza"!isam olup kürtçeye yakındır. Aşayirden bazıları ilk bahardan sonbahar ibtidasına kadar gecemişinolarak (gece kalcı olarak) yaylada ikamet eder. Ve kışın köylerine çekilirler. Dersimiiierin ecdadı Mavera-yı Türkistan'dır. Burada hicret etmiş Şeyh Hasan ve Seydanlı namında iki biraderden teesssürle (Şeyh Hasanlı, Seydanlı) namında iki büyük kabile vucuda getinnişlerdir ki elyevm (bugün) mevcud aşayir behemehal bu iki kabileden birine mensubdur. Filasl (kökende) Türk olan Dersimliler menır-i zamanlakendi adet ve millliyetleıini terk etmiş ve lisanlarım kaybetmişlerdir." [K. Karabekir, age., s. 87] Dersimiiierin kulundığı dilin, yöresel Kımımıeki olarak bilinen Zazaca'mn Türkçe olmadığı belli ve açıktır. Fakat bilimadamı olarak geçinen türkçü müfetişler ve istihbarat mensubları dilbilim adma Thujik Bava'yı Taeilc köklinde arar, '"Az' kelimesi tekrarlana tekrarlana 'Zaza"' olmuştur, derler. Yine bu türkçü "'bilimadamları" na göre Zazaca "genn" kelimesinin kökü Moğolca'daki "kerm" kökünden geldigini iddia etmektedirler. "kenn" Moğolca'da kaplıca demekmiş. "serd" kelimesinin kökiide Türk dillerinde "se" kelimesinden türediğini sanmaktadırlar. '"se'de su olduğu izahına lüzum yoktur", der N. Uluğ. [N. Uluğ, age, S. 57] Bilimsel olarak bunu tartışma konusu etmek bile gereksiz ve yersizdir. Çünkü "Resmi Türk Tarihi Tezi, artık aklı başında herkesin karşısında katıla katıla güldüğü bir soytan durumundadır. Hiçbir bilimsel belge ve bulguya dayanmayan, içi boş, kof tezlerden oluşan bu tarih araştırmacılığı bugün artık iflah olmaz bir noktadadır." [Özgür Politika, 29.3.1996] Ayrıca, Zazaca ve Türkçe biıibirinden farklı, ayrı dil guruplarına bağlı ve biribirinden bağımsız ayrı ayrı diller olduğu dilbilimcilerince bilinen bir gerçektir. Bilimsel olmayan resmi teoriler 70 senelik türkçülük politikası ile birlikte iflaz etmiştir. Fakat unutmamak lazını ki, bilim adına yola çıkan bu tür ırkçı-türkçi; ;, üşler Dersim'in 'genn' ve 'serd"inin Türkçe olduğunu söylemelerine, bu tezin Türk aydın ve entelektüel çevresinde etkisiz ve tesirsiz kalmadığını söylemek yanlış olmaz. Bunun da ötesinde, bu ve benzeri görüşler bir gelenek halini alma tehlikesini taşıyabilir. İşte tehlikeli olanda budur. Bu da şiddet sonucu yaratılan ırkçı-resmi tarihin sürekliliğini pekiştirir. Dersim "Kürt" tür tezi? Jöntürkler Abdulhamid'in istibdatına son vermek için Anadolu da yaşayan halkiara özgürlük ve hürriyet vaadinde bulundular. Politik iktidarlarını pekiştirdikten sonra vaad ettikleri refonn, eşitlik ve hüıtiyet düşüncelerini geri plana ittiler ve Pan-Türkizmi kendilerine ideoloji olarak seçtiler. Halkların özgürlük ve eşitlik mücadelesinden korkan Jöntürkler Abdulhamid despotizminin yaptığını aratmayacak katliamlar yaptılar. Jöntürklerin ileri gelen simalarından Talat Paşa övünerek söyle diyordu: "Erıneni somnunun hal etmek için Abdulhamit'in 30 sene içinde yapamadığını, ben daha fazlasıyla bir günde yaptım. [T. Hofmann, Hr., S. 68, 1985] Jöntürklerin Birinci Dünya Savaşı'nda yenik düşmesi ile Pan-Türküzi m idealindeki Büyük Türk İmparatorluğu gercekleşmez. Bunu anlayan Mustafa Kemal müslüman olan 134

137 Kürtleri yanlarına alarak, Dağııda Eımenilere karşı, batıda "gavur" Yunanlarakarşı Misak-ı Milli sınırları dahilinde bir Türkiye için savaşır. Mustafa Kemal Türk milli devletini kurduktan sonra, Türk olmayan diğer halklan şiddete dayanan bir asimilasyon politikasına tabi tuttu. Asimilasiyona boyun eğmeyen halkları ya şidete başvurularak sürgün ettirir veya fiziki olarak yoketme planlarını uygulamaya hazırlamr. Yeni kurulan Cumhuriyet Türkiyesi Kmnanc/Zaza!Dımılilere (Zazalar) ve Kürtlere karşı asimilasiyonu şiddet yoluyla uygulamaya girişir. Cumhuriyet'in askeri şiddetine ve asimilasyona karşı Zazalar ve Kürtler direnirler. Türk devleti Şeyh Sait önderligindeki Zaza ayaklanmasından sonra, hala otonom statüsünü koruyan Dersim'e yönelir. Amaç Dersim'in otonom statüsünü kırmak ve Dersim'i askeri, siyasi ve kültürel olarak Türklüğe bağımlı kılmaktır. Genç milli Türk Devleti Dersim'i bir çıban başı olarak görür ve Dersim'i işgal etmek için askeri olarak kuşatır. Dersim, kendi sosyal-kültürel, Kızılbaş inanç ve felsefesine ve kendi diline (Zazaca) yönelen Türk zıılmüne karşı topyekün (istisnalar hariç) direnir, başkaldırır. Buna rağmen Dersim yenik düşer, coğrafyası askeri olarak işgal edilir ve insanları kültürel, sosyal ve yaşam biçimi olarak esir alınır. Türkler sosyolojik, ldiltürel araştmna zahmetine katılmadan bilim adına Dersim'i tarihe Türk olarak tanıtmaya çalışmışlardır. Dersim'inTürk olmadığına kanaat getirmeyenler ise, Ankara'mn doğusunda yaşayan ve Türk olmayan herkesi Kürt olarak nitelemişlerdir. Dersim, 1938 yenigisinden sonra siyasi ve kültürel olarak şidetle sarsılır, mevcut yapısı bir altüst olmayı yaşar. Asimilasyon Dersim'i birahtapot kolu gibi sarar. Milli bilinç ölü noktasına varır. Dersim'in kendine olan güveni sarsılır. Aşiret ve insanlar arasındaki ilişkiler bozulur, iyi ve dostane ilişkiler yerini güvensizlige bırakır. Bu hal 1960 lı yılllara kadar devam eder. Yenilgiden sonra Dersim identitesi ve kültürel uyanışı sönük kalır. Bu durumun da sonucu olarak Dersimiiierin bir kısmı sol görüşleremeyil göstererek, Türk Solu'yla kader birliğine girer. Diğer bir kısmı da milli olarak uyanan ve bu uyanışı Türk Devleti'nin baskı ve inkarcı politikasına karşı yöneiten Kürtlere katılır. Dersim Kızılbaş-Alevi sorunu dışında Kürtlerle aynı kaderi paylaşır, o da sömürgeleştirilir.bu Kürtlerle ortak olan paydasıdır. Dersimli genç devrimci aydınlar Türk ve Kürt milli sol hareketlerine katılırken, kendi tarihlerini, sosyolojik toplum yapılarını, kendi insanının kültürel ve pisikolojik yapısını göz önüne almadan katıldılar. Bu onları Türk milliyetçiliğininve onun askeri şidetinden kurtulmak için -bilinçli veya bilinçsiz- kendi varlığından büyük fedekarlıklara itti. Bu durum Dersim identitesini daha da kirize soktu ve belli ideolojik görüşlere bağımlı kıldı. Dersim haklı olan Kürt mücadelesine omuz verdiğinden dolayı, onun kimliği ve identitesini ön plana çıkmış Kürt identitesine tabi tutumale yanlıştı. Bunun yanlış olduğunu gören Dersimli devrimci ve aydınlar Dersim'in dili ve kültürü, tarihi ve geleceği hakkında araştımalarını yoğunlaştırıp, hasıraltı edilmiş ve edilmek istenen öz identitelerine eğilmeye başladılar. Dersiınli aydınlar bunu yaparken, kendi insanım, tarihini, inanç ve felsefi yaşam biçimini, dilini ve sosyal-kültürünü temel aldılar. Temel kendi öz insanı, dili, kültürü ve coğrafyası olunca, kirize saplanmış gibi görünen Dersim identitesi sorunu kimyasal artıkiara kurban olmamış berak su gibi ortaya çıktı. Dersimliler kendi öz identitelerine yönelince, milliyetci eleştirilere maruz kaldılarve hala da kalmaktadırlar. Kürt sorununun tartışıldığı bir dönemde "bu nerden çıktı" diyen Kürt milliyetçileri az değildi, hala da öyledir.birçok Kürt aydını ve milliyetçisi Dersim'in tarihte otonom yapısını, dilinin, dini inançlarımn farklı olduğunu gözöni~ne almadan, "bizibölüyorlar", "devlet kışkııimasıdır" diye kamuoyunu yanıtmaya çalıştılar ve hala da çalışmaktadırlar. Önceleri açıkça şöyle dediler: "Kunnançi (Kürtçe) ve Soranca'dan sonra Zazaca'nın da yazı ve edebiyat dili haline gelmesi önlenmelidir... Zaza folklor derlenebilir; ancak öyldi, şiir, roman gibi edebi türlerden yazı yazılmamalı, özgün eser verilmemelidir. Bu iş sadece Kumıançi ve Soranca'ya bırakılmalı..." [Bak,Berhem sayı 3, Eylüll992, sayfa 8] Tarih tekan ür eder gibi oluyor. Kürt ve Zaza devrimcileri kendi dillerine, kültürlerine sahip çıktıklarında, inkarcı sövenist mahkeme heyetleri, Kürtleri ve Zazaları vatam bömekle itham ediyorlardı. Kürt ve Zaza aydınları ve devrimcileri, "Türkiye hıyar değilki bölelim" cevabını veriyorlardı. Bu cevap Kıımanc-Zazalar için de geçerlidir. Belirtildiği gibi, sorun bölme sorunu değil, aksine kültürlerin ve halkların yan yana, eşit ve özgürce varlıklarını sürdümıesidir. Yani sorun özgürlük sonımıdur. Dersimliler artık kendi kimliklerini gizlemeye tahammül etmedikleri bir aşamaya girmişlerdir. Dersimiiierin bu aşamaya gelmesinde başta Dersimli yurtsever yazar, aydın ve Zazaca söyleyen ve konuşan sanatçılarımızın ve "Kızıl Yol", "Desmala Suı-e", "Ayre", "Piya", "Koımışkan", "Raştiye", "Waxt", "Berhem", "Ware" ve "Tija Sodıri" gibi Zazaca ve Türkçe, Almanca, İngilizce, Fransızca çıkan dergilerin büyük faydası olmuştur. Bu faaliyetler sayesinde inkarcılık ve asimilasiyon politikasının yarattığı sis perdesi aralanmıştır. Dersim öz kültürüne açılmak için kapalıtutulan kapıyı çoktan tıklatmıştır. Tarihi uzun bir inkarcılığa dayanan yalan teziere karşı gerçeği ve doğı uyu savunmak elbette zordur. Çünkü özgürlüğün olmadığı yerde statikoculuğu savunmak kolaydır. Tam da statikoculuğa karşı gelinmesi gerekirken, Kürt hareketlerinin çok önemli bir bölümü teorik olarak Türkiye'de hala geçerliliğini koruyan tekçi ve milliyetçi görüşleri beniınsemişlerdir. Dolayısıyla kendileri dışında ki farklı etnik topluluklara ve ldiltürlere tahammül göstemıemektedirler. Buradaki eleştiri hedefim şahıs değil, tersine sahısların tekçi ve statikocu görüşleridir. Kendisinden farldı kimlik ve kültürlere tahammülgösterıneyen tekçi ve statukoculardan biıi de Faik Bulut' tur. Faik Bulut Dersim dergisinin 1. sayısında Dersim meselesine yanlış temelde yaklaştığı ve bu yazıını keza Dersim dergisinde yayınlamayı düşündüğüm için Faik Bulut ve benzeri bir kaç salus, kısada olsa bahis konusu olacaktır. Faik Bulut Tunceli Kültür ve Dayanışma Derneği'nin yayınladığı Dersim dergisinin birinci sayısında "Dersim ve Dersimli Üzerine Notlar" makalesinde Dersiınlilere adeta tarih dersi vermektedir. Faik Bulut bunu yaparken, bir müfffetiş konumuna düştüğünüunutmaktadır. Çünkü o, ne pahasına olursa olsun, Dersim'i olduğu gibi değil, tersine kendi düşündüğü gibi gösterıneye çalışmaktadır.osmanlıya ve milliyetçi cumhuriyete başkaldıran, inkarcılığa ve statikoculuğa karşı direnen Dersim'e tarih dersi vermek yerine, Dersim'in kendisi, yani özü incelenirse daha dostça bir iş yapılmış olur. Türkçü müffetişler Dersim'in Türk olduğunu kanıtlamak için 'Thujik Bava"nın 'Taçik"ten geldiğini, 'Zaza"nın Türkçe olan 'Az' kelimesinden türediğini ve 'gemı' ve 'serd"in ise Moğolca kökenden geldiğini iddia etmektedirler. Faik Bulut "... Zazaca (Dimili)'nın da Kürtçe'den apayrı bir dilmiş gibi gösterildiği yalanını mı 135

138 çürütmeye kalksam!", diyor. [Dersim, sayı 1] Bu tamamen bir önyargıdır. Dersimiileri ve Dersim dilini ve kültürünü küçümsemedir. Neyi çürütmeye kalkıyor sayınbulut? Dersimliler gökten zembille yeni bir dil felan indinnediler. Asırlardan beri konuştııldan bir dilleri vardır. Her dilde olduğu gibi,kendisine yakın ve kendisine uzak olan diller var. Bu anlamda Kürtçe, Zazaca, Farsca birbime akraba dillerdir. Çürütmeye kalkınale istediği ne? Bu dilin yazı dili olmadığını ve alamıyacağını mı söylemek istiyor? Yoksa kendi dilini geliştinnek isteyen Dersimiilere 'neden Kürtçe'yi değil de Zazaca'yı geliştiriyorsunuz' demek mi istiyorsunuz? Anlaşılan lehçecililc postu altında bir dilin yok olmasından yana. Aym lehçecilik altında Türk milliyetçileri de Kürtçe ve Zazaca'mn kaybolması için yoğun çaba harcadılar ve harcamaktadırlar. Fikirlerde açık olmak, Dersim'e dost olmak demektir. Dersim' e dost olan, Dersim 'in diline ve kültürüne karşı çephe almaz, tersine onun gelişmesi için Dersimiilere omuz verir. Dersimiiierin haklı davasına omuz vem1eye cesaret etmeyen, hiç olmazsa susmasını bilsin. Fakat sayın Faik Bulutlehçecilik tezi ile teorik olarak Dersime karşı direkt cephe almaktadır. Sayın Faik Bulut dilbilimeisi ya da dil uzmam değildir. Zazaca bilmez, Zazaca hakkında dilbilimi kiriterlerine uygun bir çalışması yoktur; kaldı ki, Kürtçe'yi ne kadar bildiğini de bilmiyoruz. Buna rağmen Zazaca 'nın dil olmadığını söylemektedir. Yani Dersimlilerin, Kınnanc-Zazaların, konuştııldan dil önemsizdir, çünkü lehçedir. Asıl, has veöz dilleri vardır, o da Kürtçedir. Eğer söylemek istediği milliyetçi Türklerin "Kaıi u Kurt" tezinin bir başka varıyantı olan "Zaz u ZuzKurt" ise, çabası boşunadır. Kör milliyetçilik, farklı dil ve kültürlere tahammülsüzlük, tekçilik, inkarçılık ve diktatörlük iflas etmiştir. Bunun bariz örneği ve pratiği Türkiye de yaşanmaktadır. İkinci bir koldan tekrar milliyetçiliğe sarılmak, tarihi tekantirden başka bir şey değildir.böyle bir milliyetçiliğin genç olması haklı olduğu anlamına gelmez. Öyle analaşılıyor ki, alışılagelmiş görüşleri savunmak, bilimsellikten, sosyolojik ve empirik araştınnalardan uzak tezleri ileri sürmek dahakolay bir yol oluyor. Maalesef demokratik ve özgürlükcü fikirleri özümleyememiş toplumların insanları daha ziyade kolay olan yolu tercih ediyorlar. Bu yol barışı değil, savaşı körükler. Çıkmaz bir yoldur. Farklı dil ve kültürlerin varlığını savunmak ve korumak bu çıkmaz yolun önünü açar. Türkler Kürtlerin Türk olduğunu yeteri kadar iddia ettiler. Halen iddia edenler çoktur. Kürtlerin Türklere benzer bir yolu izlemeleri gerekmiyor. Kınnanc-Zazaların Kürt olduğunu söylemek mecburiyelinde değildirler. Kürtlerin ille Türklere benzeme mecburiyeti de yoktur. Dostum Sait Çiya'nın dediği gibi, "ne yani, Türk ya da Kürtler dışında bu coğrafyada kimse yaşamıyor ımı?" Bir halk dili, kültürü ve inanç biçimi ile varlığını dile getiriyorsa, bunun' ardında hemen bir başka güçün varolduğunu sanmak alışılagelmiş tek tip ulusçuluğun, zayıflığın, tahammülsüzlügün bir ifadesidir. Dersimlilerin, Türklerden veya Kürtlerden ayrı ve farklı olmalarının (ve bu farklıkları bugüne kadar taşımışlardır) Türklere ve de Kürtlere bir zararı olmadığı gibi, onları bölme diye bir sorunları da yoktur. Bölme diyebir sorunları olmadığı gibi, dar milli bir devlet kurma diye bir dertleri de yoktm. Dersimiiierin sorunu şudur: Sosyal yapılarına uygun, Zazaca konuşulan Kın11anc Zaza coğrafyasında ayajet sistemine dayalı federatif bir sistemde Türkler ve Kürtlerle eşit bir şekilde özgürce yaşamak. Faik Bulut aynı makalesinde devamen şöyle diyor: "... yapay bir Dersim-Alevi-Zaza milliyetçiliği yaratmak, şimdilik bilemediğimiz çıkarlar doğıultıısunda hareket etmektir." [ agy] Burda acaba "bilinmeyen" nedir? Dersimler açısmdan bilinmeyen bir tek şey vardır: O da Dersim'i hesaba katmadan yazılmak istenen çarpık tarihtir. Timjik Bava bilinmeden, anlaşılmadan, Timjik B ava 'mn tarihi yazılmak isteniyor. Köktenci bir din çeperi ile çevrili Kızılbaş inanç ve felsefesini anlamadan, "alevicilik" yapılıyor, bu "geriçiliktir" deniliyor. Sorun tabulaştırılmak isteniyor. "Xızır", "Duzgın", "Khures", "Bımbarek", "Buyere", "Ana Fatma", "Jele", "Gağani", "Xeylaşi", "Howtemal", "Pir", "Rayver", "İqrar" vb... daha nice Dersim'e has inanç, felsefe ve yaşam biçimi incelenmemiş ve hak ettiği yere oturtulmamıştır. Dersim, "Ya TlmjikBava" der, "Taçik" diye kayda geçirilir. Dersim kendisine Kumane der, Kürt diye kayda geçirilir. Sahte tarihler süslenir, gerçekmiş gibi sunulur. Faik Bulut gibi bazı Kürt milliyetcileri Dersim ve Dersimiileri -Kım1anc-Zazaları- illeele Kürt ulusunun bir parcası olarak göm1ek isterler.munzur Çem Deng dergisinde "Alevilik, Kurınanci, Kın11ancki (Zazaki) ve Dersim üzerine kimi yanlış görüşler" başlıklı makalesinde şöyle der: "Sayıları çok az da olsa kimi kişiler, Kırmandeiyi (Zazaki Dımılki) Kürtçenin bir lehçesi olarak kabul etmiyor ve btmdan hareketle de onu konuşanların Kürt olmadıklarını ileri sürüyorlar. Yine buna bağlı olarak Kürt yurtsever hareketıline yönelik aşırı suçlamalara rastlanılıyor." [Deng, sayı 34, S. 8] Bu "suçlamalar" dan biri Seyit Rıza'nın torumı ile yapılan bir söyleşidir. Bu şöyleşide elbete Enneni katliamına değinilmiştir ve bu konunun işlenmesi de çok önemlidir. Söyleşide Kürtlerin ele Enneni katliamında katkılarının olduğu söyleniyor. Kastedilen elbette başta Hamidiye Alaylan ve Kürt egemenleridir. Bunların amacının Eımeni ve Süryanı topraldarını ve varlıklarını ele geçinnele ve özellikle Batı Ermenistan'! ilhak etmek olduğu biliniyor. Ama Hamidiye Alaylarının yanısıra müslüman şövenizmiyle galyana gelmiş sıradan müslüman Kürtlerin bu soykırıma ortak oldukları hiçte abartı11a değil. Ermeni-Kürt ilişkileri üzerine ineelemele bulunan Garo Sasuni bu konuda şöyle der: "Kürtler gerici bir unsura dönüşüp, Tatariara özgü bir ahiakın içine batarlarken, yavaş yavaş kendilerine özgü gururlarını ve alicenaplıklarını yitirerek, Enneniler için hiç te dost olmayan bir kavim haline geldiler." [G. Sasuni, age., s. 118] Yine Garo Sasuni 'nın dediği gibi, Türkler Kürtleri Ennenilere karşı kullanmalda Em1enileri fiziki olarak yok etmek ve Kürtleri ele milli bilinçlerinden malmın1 bırakmak istiyorlardı. Tarihte yapılan zulüm üzerinde konuşmak ve tartışmak, bir halka yapılan bir hakaret olarak algılanmamalıdır. Tersine, bu o halkı geçmişteki hatalara ve yanlış yönelimlere saplamasını önler. Tarihin tekaıtür etmemesinde yardımcı olur. Tarihi hataları ile tartışmak, demokratik bir topluma aday olmanın belirtisi ve başlangıcıdır. Farklı halkların ve kültürlerin yanyana, barış içinde yaşamasını kolaylaştırır. Elbette Emıeni olayında karar mekanizmasını ellinde tutan Osmanli Devleti'nin sorumlu üst kademesidir. Böylesi ciddi konularda yalnız bir avuç insanı veya soyut devleti sorumlu tutmak sorumluluktan kaçmak olur ve mesele soyutlaştırılır. Tarihi tartışmaktan kaçınmamak lazım. Sivas olaylarında 37 Alevi ateşe verildi. Bu 37 Alevinin diri diri kül olmasını seyreden ve alkış tııtan 10.000 kökten ci, gerici Müslümanvardı. Burda yanız suçlu benzin döken ve çakmağı çakıp alevi tutıışturan değil, aksine seyirci kalan 136

139 devlet, yani devlet güvenlik güçleri vebu suçsuz insanların yanmasına alkış tutan bu 10.000 kişidir de. Bunun da ötesinde suçun kaynakları bu olayın vuku bulmasına tahamül gösteren toplumun inanç, kültür, felsefe, yaşam ve ruhi şekillenme biçimine kadar inmektedir. Bundan ötürü Kürt yurtsever ve aydınları Türk milliyetçiliğine angaje olımış Kürtlerden müteşekldil Hamidiye Alayları ve Ennenilere karşı zulmünden bahsedildiğinde gocunmalarına gerek yoktur. Bir diğer konu da Seyit Rıza idama gidince "yaşasın Kürdistan" deyip demediğidir. Seyit Rıza'nın idamında yanında bulunan İhsan Sabri Çağlayangil, Seyit Rızanın son sözlerini söyle aktarır: "Son sözünü sorduk. 'Kırk liram ve saatim var. Oğluma veriniz' dedi... Seyit Rıza'yı meydana çıkardıle Hava soğuktu ve etrafta kimseler yokt1ı. Ama Seyit Rıza meydan insan doluyımış gibi sesizliğe ve boşluğa hitap etti: 'Ewlade Kerbelayme. Bexetayme. Aybo, zulumo, cinayeto' dedi". [Bak, Desmala Sure, sayı 2, sayfa, 20; Berhem, sayı 7, sayfa 9] Aynı dönemi yaşayan hala canlı şahitler vardır. Bunların söyledilderi de bu doğrultudadır. (Bu konu için Seyit Rıza'nın kızı Leyla ile Tija Sodiri dergisinde yayınlanan röportaja ve Dersim liderlerinin idama mahkum olduğu Elazığ' daki mahkemede şahsen bulunan Kuresu büyüklerinden Use Seyd'in yeğenini ile yapılan ve Tija Sodiıi 'n ilerideki sayılarında çıkaçak röportaja bak.). Seyit Rıza Kürt milli kuruluş ve örgütlerine üye olmadığı gibi, onlarla örgütlü bir bağı da yoktur. Ayrıca o başka bir dava uğnına değil, işgale uğruyan otonom Dersim'in özgürlüği için direndi. Bunun ötesinde polemiğe ginnenin hiç bir yararı yoktur. Munzur Çem yazısınm başka bir yerinde, "Dersim'in Kürdistan'ın öteki yerlerinden öyle çokça farklı yanları yoktur.... Üç aşağı-beş yukarı aynı dağ, dere, nehir ve yaylaları; aynı meşe ağaçlarını; kimi dıştan sıvalı, kimi çıplak taş duvarlı, bir yada iki katlı olan aynı evleri, aynı değiımenleri; aynı keklikleri, keçileri, inekleri, koyunları ve ağaçları, aynı türden bölünmüş tarlaları, aynı tür atları, eşekleri, katırları...". [Deng, ags, s. 18] Burda bir anlaşmazlık söz konusu. Biribirine çok yakm olan Dersimiiierin ve Kürtlerin eşek ve katırları dışında tavukları da biribirine benzer, hatta ötüşleri biribirine çok yakındır. Fakat berlitmek gerekir ki, Latin Amerika'nın tavuklan da Dersim'in tavukianna benzer. Ve ötüşleri de aynıdır. Ben Çin'de de, eski Sovyetler de de bizim eşeklere benzer eşekler gördüm. Eşek denince, her insanın aklına gelen şekil aşağı-yukarı aynıdır. Yani dünyada eşek şekli evrenseldir. Elbette Dersim'in Ay'da veya Mars'ta olduğunu kimse iddia etmiyor. Seyit Rıza'nm ve Şıx Mahmut Herzenci'nin giydiği elbise aynıymış. Seyit Rıza'nın giydiği elbise (Dersim Müzesi olmadığı için bu konudabilgi eksikliğinin olduğunu belirtmek isterim) Şıx Mahmut Berzenci'ninkine benzemesi de çok doğaldır. Dillerinin biribirine yakın olmaları da doğaldır. Biri Ay' da, diğeri yerde yaşamıyor ya. Seyit Rıza'nın kendi özel tekstil fabrikası olmadığına göre, elbisesini Orient pazarının herhangi bir yerinde almıştır. Bu Şıx Mahmut Berzenci için de geçerlidir. Seyit Rıza'nın giydiği elbise İran elbisesine de benzeyebilr. Dili Fars diline de yakındır. O da kendisine çok uzak sayılmaz. Burda eleştirilen yanlış görüş ve mantıktır. İlle birini diğerine bağımlı kılmak mantığı. İşte Munzur Çem'in Dersimliler için yapmak ve söylemek istediği gibi: "... bir ulusun bireyleri olduğumuz gerçeğini unuttunnamalı." [Deng, ags. s. 20] Munzur Çem, "Kınnanclar (Zazalar) Kürt değil görüşünün bir ucu devlete dayanıyor." diyor. [Deng, ags. s. 31] Hemen belirtelim ki, Kınnanc-Zazalar, Kımıanc oldukları için devlete dayanıyorlarsa, Dersim bir bütün olarak devlete dayanıyor demektir. Çünkü Dersim halkı kendine Kırmanc, diline Kırmaneki (Zazaca, Dımilice, Dersimce) demektedir. Türklere Tırk, Kürtlere Klnırr (Kürt), diline ise Kırdaski (Kürtçe) demektedir. Kırmanc, Dersim'in orjinalliğine dayanmaktadır. Dolayısıyla ileri atılan iddia asılsızdır. Yalandır. ispata gerek yoktur. Dersim 'in milliyetçiliğe, tekçiliğe ve askeri işgale karşı direndiğini yedi düğel çok iyi bilmektedir. Dersim'in dirençini kınnak ve uluslararası itibarını zedelemek için, Osmanlı Sultası ve Türk milli devleti Dersiıne karşı hep şu iddiayı öne sünnüstü: Dersim direnişinde "yabancı pamıağı" vardır ve "feodal-gerici" ayaklanmadır. Türk komunistleri, sosyalistleri ve aydınları da bu iddiaya katıldılar. İşte Munzur Çem 'in ve Kürtlerin Kırmanc Zazalara karşı benzer suçlamaları, Türklerin Kırmanc Zazalara karşı ileri sürdüideri iddiadan farksızdır. Munzur Çem, Dersimiiierin Kürt "ulusun bireyleri" olduğunu ispatlamale için Dersim'in dilini de değiştimıeye yeltenmektedir. Dersim kendi aşiretleıini kendi dillerinde şöyle adlandırır: Klnıresu, Abasu, Dememı, Heyderu, Şıxmemedu vs. Fakat Munzur Çem bu söyleyiş biçimini Kürtçeye yakın bulmadığı için, Khuresu, Heyderu ve Sıxmemedu yerine "Kuresan, Heyderan ve Şıxmemedan" demeyi tercih etmektedir, çünkü sözçüğün arkasma "an" takısı takılırsa, Kürtçe'ye yakın olurmuş: "... yane -an- guretene tenena nejdiye forıne Kurdilci yo urasto." [Munzur Çem, Taye Kılame Dersim", Stockholm, 1993, s. 7] Dersimliler anadillerinde Dersim' e "Desım" ve Dersimiii er' e "Desımızu" veya "Dersımızu" diyorlar. Fakat Munzur Çem için bu pek IGirtçeye yakm görülmemelidir ki, o "Desıımzu" veya "Dersımız'u" yerine, Dersimiilere "Desimizan" diye hi tab etmektedir. Kürtçeye daha yakınmış. [ age, s. 17] Dersim'in "Tunceli" olarak değiştirilmesi ile veya "Desimizu'"nun "Desimizan" olarak değiştirilmesi, gerçeği geçiçi olarak örtbas etmeye çalışsa bile, gerçeğin kendisini değiştiremez. Bunun da ötesinde, kelime oymı ile tarih yazmak, tarihi bozmaktır. Bunun ömeğini Türk resmi tarihinde gömıekteyiz. Bu yaklaşımın sahibi yalnız F. Bulut ve M. Çem değildir. Aynı anlayışın yumuşak bir savunusunu M. Kalman yapıyor. "Belge ve tanıkları ile Dersim ve Direnişleri" adlı eserinde, M. Kalman Zaza-K.ürt sorununu tartışmaya sunarken, hemen önyargılı görüşü ile taıiışmanın önünü kesip, şöyle demektedir: "Acaba bu araştınnacılar (Zazaca üzerine araştınna yapan yabancılar Dr. H. C) kendi devletlerinin çıkarına mı Kürt-Zaza aynınma gittiler, yoksa kendi ölçülerinde açıklık getirmeye mi çalıştılar?... Elbetteki birçok sorunda da görüldüğü gibi 'yabancı parmağı' veya ajanlar ortalığı karıştırmak isteyebilir ler." [M. Ka lman, Belgelerle ve tanıkları ile Dersim direnişleri, Istanbul, 1995, s. 20] "Yabancı pamıağı" dan en çok bahseden resmi Türk tarihidir: Sılav halkları, Rum ve Enneniler hak-hukukunu istediğinde, "yabancı pannağı"dır, der. Ki.ird direnir, hakkını ister, "yabancı parınağı"dır, der. Bu anlamda "bazıları kopya sever" yerinde bir laftır. [Bak Ware, sayı 9] Sorınak lazım, 137 şans eseri bir iki iyi niyetli Amerikalı araştırmacı Kızılderililere "medeniyet" adına yapılan vahşeti su yüzüne çıkarırsa, hangi "yabancı parınağı" burda cirit atımş olacak? Kimse kimseyi sormasın mı? Kimse kimseyi araştınnasm mı? İletişim çağında yaşıyoruz. Bu anlamda dünyanın küçüldüğüni.in farkında değiller mi yoksa? Keşke Kırınanc-

140 Zazalan inceleyen daha çok yabanct bilim insanı çıksın. Bu bizi hiç de rahatsız etmiyor. Hele çok şükür k:ü, Türklerin başka halkları sevme diye bir derdi yoktur. Kaza eseri bir Türk Zaza dilini araştım1aya kalkarsa ve bu halleve dili kendi başına bir dildir, sonucuna varısa, vay Kırınanc-Zaza halkının haline! Avmpa'ııın, Amerika'nın gem1anistk, angilistik, amerikanistik, sinologi, orientalistik v.b. kürsüleri mevcuttur. Frankfurt Üniversite'sinin orientalistik bölümünde iranistik dilleri çerçevesinde Zazaca grameri, kökü, eski Partça dili ile kıyaslama v.b. gibi konularda ders verilmektedir. Ama bu seminerin arkasında hangi ajan takımının olduğunu hala çıkaramadım. Kurdoloj kürsüsü olan Üniversiteler de vardır. Bu kürsülerin ajanları kim acaba? Bu korku ve şüphe pisikozu ile ne bilim yapılır, ne de bilim anlaşılır; bundan ancak kötü bir dedektif romanı çıkabilir. Dedelctif metodunu bırakıp, Dersim gerçeğine bakmaleta fayda vardır. Dersim'in gerçeği ise türküleri, dili, felsefesi, dini ve kültürüdür. Dersim'i en iyi şekilde ifade eden Dersim türküleridir. Dersim de dahil olmak üzere, tarihlerini kendileri yazmamış halkların tarihini en iyi şekilde sözlü türküleri anlatır. Dersim mücadelesini anlatan eski bir Dersim Türküsü şöyle der: Setero, Setero Buko İsmaile mı Setero Nate ma kemero Dote ma kemero İsmaile mı dest berze martini panüne hata ke ro ma dero Bao! Ordi amo nate çhemi dote çhemi Dame pero, kıseme hefe kami Munzır phel dano sade goni Bırae mı serva Desımİ sero Bao! [Dersim Türküleri, Taye Lawılce H.Tomecengi, S. 91] Dersimi, derleyen Destan özet olarak şöyle der: "El at şu Martinine İsmailciğim, gün kavga günüdür, babam! Ordu işgal eylemiş Munzur çayının iki yakasını. Kan akıyor Munzur dalgadalga. Vurun kardeşim vurun, bu kavga Dersim içindir, kardeşim; be hey babam!" Dersim incelendiğinde, Dersim Türküleri ıstısnasız olarak Dersim' den ve Kırmanci ye' den bahseder. Dersim ve Kırınanciye de Kürdistan değildir. Dersim'in tarihini bir destan gibi anlatan "Welat Welat" türküsü, Dersim'in inanç, felsefe, mücadele ve amaçlarını iyi bir şekilde dile getirmektedir: Türkiide Türk ordusunun Dersiın'i işgal ettiği ve Dersim'in ileri gelenleri Türk askerlerince yakalanıp ve idaına götürüldüğü anlatılır. İdama götürülen Dersim büyü Iderinin inanç ve felsefi düşüncelerini ve ülkeleri olan Kınnanciye'ye (Dersim) olan sevgi ve bağlılıklarını Dersim'in büyük milli ve sosyal şairi Weliye Wuse Yiınaıni türkiide şöyle dile getirir: Way debiye biye,!emın biye! Alay onte ma ser, tavuı i berde Borginiye ser Seyd Wuşe' teslim biyo, kaleka Desıınia osene rıjiye Seyd Wuşe' berdo, neberdo, kaleka Desımi uwe de şiye Seyd Wuşe vano, Duzgı çma re veng nekeno! Aşiri kote tıfong, erzene, way!emın, phoştia Asme u Jiaru ra Sey Rıza vano, Sey U şe, ma zene Haqi xori dazno, Jiaru vere ho çamo hete mara Vano, zene mı terseno, ye ının u to nafa sıcımo, dara Seyd Wuşe teslim biyo, qomo, kerdo duze Şeğanki, Yel-qom dorıne de amo peser, Vano, "Bıra, ezo sonu, way!emın, xatır 've sıma! Kotiıne merat vıle Sorpiani, merat vetan mara osa Vetan şirino, Hata roza merdene coru deste ison cıra nebeno Qemer Ağa van o, pire mı, neçe Sultan Süleymane je tu ame na dina ondere, şiye. Endi mın u tu dest nekımo, W ay lemııı, merat rında Kım1anciye Vişt u çor sati tamam nebiye, nisane idami kerd ma vera. Vişt u çor sati tamam nebiye, nisane idami kerd ma vera. Ağlere ma, qomo, idam kerde W ay!emın, zalım cendegu ma nedano. Çifte doxtori ame cendegune ma kefs kene; Aqıle Seyd Wuşeni des u dı derecey aqılu ra gırano. [Söyleyen: Bava Bedri] "Vıle Sorpiani", Harput'a (Xarpet) gidince yüksek bir tepedir. Bu tepeden İç Dersim rahatlıkla seyredilebilinen bir yerdir. Halk türkülerinde Dersim'in "Sultan Süleymanları" (!iderleri) idama götürülürken, bu tepeden vatanları olan İç Dersim'i son bir defa gözetleme fırsatını bulabiliyorlar. Dersim şairi Wele Wuşene Yiınami şiirinde, Dersim büyükierinini Kınnanciye' ye (Dersim'e) olan bağlılıklarını, duygularını ve sevgisini güzel bir Zazaca ile dile getiriliyor. Yine Dersim'in (Kımmnciye) Kürdistan coğrafyası yanında farklı otonom bir coğrafya olduğunu analatan başka bir türkü de şöyledir: Khekil adında bir Dersimli Kürdistan'ın Urfa şehrinde "askeri görevi" sırasında ölür. Kardeşi ölen Khekil'i Dersiın'e (Kınnanciye'ye) getim1ek ister. Urfalılar cenazenin Dersim' e (Kırmanciye'ye) götüıiilınesinin hayli zahmetli olduğunu ve pahlıya ınal olacağmı anlatarak, cenaze sahibini ikna etmek isterler, fakat o ikna olmaz ve kardeşini Kınnanciye'ye götüıiir. Dersim şairi Weliye Wuşene Yimami'ya yine kulak verelim: W ay debiye debiye, bıra ğeribo biye Tele bırae ğeribe mı amo postexane merata Mamekiye Yane qomo, şine teıe bırae ho guret, mı va bırae mı yeno i zn e. Tele bırae ho guret da wendene, kemer nevino! Qoıno, dumane sare 1111110. Nia qomo, mı makina kompila kerde, Urfa sewteınale re şiyo. Qoıno, ını ho dıına nia da, kese mı çino, ez bekes, kese mı çino. Ya qomo, mıno hire roji, hire sewi, ezo ne qomo, mıno hewne çımu nediyo. Ya, sofer ez ardo war, vake "be war, naza harde Uıfa vesaiyo." Yane, eve perskerdene, qoıno, ezo şine pe dayra yüzbaşi de vejiyo. Yane, da pıro, yüzbaşi sandala sere ronişteo. Va ke, "ala perskere, o mordem ye kotio?" Mı va, "na sawalu ınıra ça perskena, ez ye na merate 138

141 Tunceliyo." Tele bırae ını KbekiJi amey vi, vato, "bırae mı eve lerze, nevındo, bero." Nia da, yüzbaşı tavat cı nekot, qomo, usto ra werte dayra de fetelino. Vake, "qalan baqiya ke esta, snna weş be, bırae tu şindare Suriya sewtemale de seyit biyo. " Qomo, ezo sandalya sera peıru, gınu ware Mı nia da, yüzbaşıdestest ını, vano, "ınıxeneteni ıneke! Neçelerııne je tu derdu wa u bıraiya çeınçaiye diyo." Ya, ını va, ne qomo, ını can kerdo ho feka, hiro roj i, bire sewi tümene Urfa vesaiye de feteliyo. Eıme berdena bırae ho gureto, Urfa usta ra, sare Urfa nure duwacıyo. Vano, "oluıne Haqi koti ra rest, peto hardo dewreso; ne bırae ho naza we da, tu bena, iqdidare tu çino. Mı va, "ez bırae ho bonu, çıke mı sono va şero, ınıre sevev ıneve! Ez bırae ho bon welat, bırae ını intizare andere Kınnanciyo. Qoıno, ınıno xeyle saredez, qoıno, Urfa sewtemale de diyo." Yi emsalune bırae ını vake, "bn ae tu weşiya ho kerda, vake, bırae mı 'ke yeno na memleket, yane, cendege mı naza ra vezo, bero memleket, ez axret u dinalıge de endi bırae bora rajiyo." Ya qoıno, temel do pıro, qomo, ni qonanağe bırae ho sereniya hode dardo we. Tarıx u yazı erzeno cı, bırae ını dırvetıno andere Urfae vesaiyo. Vano, "bıra ıneberve, qedere ını biyo tamam, cencenia ınıde qediyo." [Söyleyen: Bava Bedıi] Görüldüğü gibi, kardeşi Khekil'i almaya giden Dersiınli Urfa'nın içinde bulunduğu coğrafyayı ayrı bir memleket, bölge olarak göm1ektedir. Urfalı Kürt komşularının ısranna rağmen, Dersiınli ille de kardeşi Khekil'i vatanı olan Kınnanciye'ye, yani Dersiın'e götürür. Dolayısıyla Dersim Urfay'ı Kırınanciye olarak görmüyor. Dersimlinin Kırınanciye'deki kastı taıihteki otonam Dersiındir. Böylece otonam Dersim'i Kürdistan dan ayınnaktadır. Demek ki Dersiın'e, Dersimiilere yeni kimlik aramak, onları yeniden etiketlendinnek tamamen tarihi hatadır. Zorlama ve ezbere bir çaba yerine, izi kaybettirilmek istenen Dersim'in tarihine balanak, insanlarını ve otantik türkülerini dinlemek, Dersim'i tanmaya yeterli olacaktır. Her halk gibi Kürtlerin de kendi halkını, dilini, kültürünü ve tarihlerini sevmeleri norınaldir. Bu milliyçilik değil, insan olmanın ve insan haklarının gereğidir. Fakat bilimsel verilerden uzak Türk Resmi Tarih Tezini takip etmekle veya kopya etmekle kimse halkına ve gerçek tarihine hizmet edeceği umuduna kapılmasın. Böylesi bir tarih tarihi yazılmak istenen halka fayda değil zarar verir. Tarih subjektif istekler ve kör milliyetçilik doğrultusunda değil, varolan objektif gerçek ve bilimsel verilere dayandınlarak incelenmeli ve değerlendirilmelidir. Kürt Tarih Tezinin savunucusu Cemşid Beneler örııek olarak şöyle eler: İlk kez Kürt halkı bitume maddesini eriterek içine kalker tozu ve arjil karıştırarak as fa!ta benzer bir madde imal etmiştir.... Bu eriyik günümüzele ele aradan üç bin iki yüz elli yıl geçmesine karşın kullanılmaktadır."... Beneler devamla, "insanlığı ilk kez mağara hayatmdan kurtaran emekleyen çocuğu ellerinden tutup yürüten, uygaı-ca bir yasamın koşulllarını tarihte ilk kez oluştııran Sümerler ve Küıi halkı olmuştur." [C. Ben der, Kürt Tarihi ve Uygrlığı, İstanbul, 1991, S. 193-194] Deniz Çelik, Gürdal Aksoy'un Resmi Kürt Tarihinin eleştirisini konu alan "Tarihi Yazılmayan Halk: Kürtler" adlı kitabını Yeni Politika okuyucularına tanıttı. Yazar Gürdal Aksoy, Kürt Resmi Tarih Tezinin savunucuları ve araştırınacılarını eleştirirken şöyle demektedir: "Son derece yanlış, çarpık bir temel üzerinde yükselen bu araştırmalar Kemalist Türk Tezi'nin bir kopyası niteliğindedir. Çıkış olarak Kemalist Türk Tarih Tezi'ne "karşı" çıkınayı benimseyen bu anlayış, vardığı tespitler, tahliller sonucu Resmi Türk Tarih Tezi'nin mantığı ile işlemeye başlamış ve onların Türk tarihi için vardıkları sonuca bu kez Kürtler adına varınışlardır. Öyle ki, Çemşit Bender'in Selahaddin Mihotııli'nin, Tori'ninve Faik Bulut'un tarihi'ndeki Kürt sözcüklerinin yerine Türk yazarsanız bunları resmi Türk Tarih Tezi 'nden ayım1anız bir hayli zorlaşacaktır. Kürt tarih yazıcılığı, kendini reddeden bir tarihin, Türk resmi tarih tezinin üvey çocuğudur ve haddinden çok babasına benzemektedir. ll Yine yazarın beliirliği gibi, Kürtlerin ihtiyaç duyduğu içi boş, kof, iflas etmiş bir resmi tarih tezi değil, aksine "... gerçekten bir tarihe, gerçekleri yansıtacak, abartı dan, ulus merkezcilikten uzak ve kendilerini de yargılayacak bir tarihe ihtiyaçları var." [Yeni Politika,... 03. 1996] Otoriter ve baskıcı bir devlete karşı Kürt halkının kendi tarihi varlığını savunması ve kendisini ipatlamaya çalışınası doğal hakkıdır. Fakat bunu yaparken taıihi ve kendisini görmek istediği gibi değil, aksine olduğu gibi göstem1elidir. Açıkca: Kürtler karşı geldikleri çarpık Resmi Türk Tarih Tezinden ve otoıiter milli devejet biçiminden dersler çıkarmalı ve böyle bir yapıya karşı sivil açık bir toplum biçimine yönelmelidirler. Şartlarını yaratmak zor bile olsa, barışı sağlamanın ve başka dil ve kültürden halklarla (Kınnanc/Zazalar, Süryaniler, Yezicliler vb.) yanyana eşitçe yaşamanın yolu budur. Dersim ne Türk, ne de Kürt'tür; Dersim otonom bir coğı afyadır. Dersim sorununa, Dersim Kım1anc-Zaza dili ve külürü üzerine ciddi çalışmaları ile tanınan araştırmacı Mustafa Düzgün'nün Tija Sadiri dergisinde Dersiınli şair ve ozan Areyiz üzerine "Areyiz u hunere xo" adlı güzel bir çalışması ile başlamak isterim. Bu çalışmada, Mustafa Düzgün şair Areyiz'in Dersim yurtseverliğini, tarihe ve geleceğe bakışını incelemektedir. Şairin bir dizesi şöyle der: "Derde ını çıko, qey nenusnena, qelem'?" Şair burada, "derdiın nedir, neden onu yazmıyorsun, be hey kalem", diye sonnaktaclır. Burda tarih sayfalarının eksik tut1ılcluğunu kastetınektedir. Şair çok iyi bilmektedirki, kendi tarihi, dili ve kültürü eksik ve yanlış yazılmıştır. İşte şair bu eksikliğe ve yanlışlığa sitem etmektedir. Ve şair devamla: "Dırveta mıre coru nebena melem" "Yarama hiç olmuyorsun merhem", diyor. Ve yazılan, topluma sunulan tarihte, şair temsil edilmemektedir. Kendisi tarihte ve toplumda, politik ve kültürel olarak ifade edilmediğini görür. Kalem tutanlar, tarih sayfalarını yanlış süsle- 139

142 mişlerdir. Yine şairin dediği gibi, taıihin kalemi güçlüden yana tutulmuştur: "Xıravunu re rında, çhenı de qarina." (Zalimlere iyisin, yiğitlere nefretsin). Kısaca "zülmün defteri eksik tutulmuşt111'". Ve zülmün defteri eksik tutulduğu içindir ki, mevcut yazılan tarih şairin kabuk bağlamış yarasına merhem alamıyor. Şair devamla: "Ferınanu nusnena tıya, qelem Zazau inkar kena tıya, qelem" (Fennanlaıı yazan sensin, be hey kalem/zazaları inkar eden sensin, be hey kalem) Şair burda, kalemin güçlüden, zalimden yana tavır takındığını ve nice fennan çıkardığını belirtmektedir. Zor ve zulümden yana olan kalem, hem femıan çıkamıaktadır, hem de fennana uğnıyan Zazaları inkar etınektedir. Fakat buna rağmen, şair kalemi kınnayı değil, tersine kalemin, tarihi yerli yerine oturtmasmı diler: "Ez bese neken to parçey keri qelem" (Seni parçalayamam, be hey kalem). Asimda burda belirtilmek istenilen Dersim'in çokça tarif edildiği, fakat asıl anlatılanın Dersim'in kendisinin olmadığıdır. Herkes Dersim 'i kendi milliyetçi çıkarları doğrultusunda açıklamaktadır. Böyle olunca, Dersim zaman zaman Türk ve bazende Kürt olarak tarihe sunulmuştur ve hala zorlama ile sunulmak istenmektedir. Oysa 19. yüzyılda Dersim'e seyhat eden yabancı gözlemciler, Dersim'in Kızılbaş kimliğini ön planda olduğunu vurgulamatadırlar: J. G. Taylor ve M. See! gözlemlerinde Dersimlerden yer yer Kürt olarak bahsetmelerine rağmen, "Kızılbaşlar" terimini kullanır ve Dersimiiierin kendine has bir ırk olduğunu belirtirler (they are an independent race...). Ayrıca dillerinin Zazaca olduğunu ve bunun Kurınaci(Kürtçe) den farklı olduğunu, Kurınanci konuşan bir Kürt için anlaşılmaz olduğunu vurgulamaktadırlar. [Bak Desmala Sure, sayı 2] Yine 20. yüzyılm başmda Zaza bölgesine, Dicle ve Fırat nehirlerinin kuzey kesimine gidip araştııma yapan dilbilimci O. Mann ve daha sonra K. Hadank, Zaza dili, şimdiye kadar sanıldığı gibi, Kürt dilinin bir lehçesi değildir, demektedirler. O. Mann ve K. Hadank gibi birçok tarafsız bilim adamı, dilbilimci bu görüşü paylaşmaktadır: N. MacKenzie, A. Christensen, T.L. Todd. Ve bunların dışında FrankfurtÜniversitesinde orientalistik dalmda Zaza dili ve grameri üzerini çalışmasıyla bilinen Prof. Dr. J. Gippert kuzey-batı İran dil gurubuna giren Zazaca'yı Kürtçe'den ayınnaktadır. Aynı şekilde Dersim Zazacasmı akıcı bir şekilde konuşan dilbilimci Bayan M. Sandanata ve BayC. M. Jacobson Zazacanın ayrı bir dil olduğunu v1ll'gulamaktadırlar. Bu dilibilimci ve bilimadamları dışında, Zılfı Selcan uzun bir sürecin ürünü olan doktora çalışmasında Zaza dilinin Kürt dilinden gramer ve foneti ği ile tamamen ayrı bir dil olduğunu bilimsel kriterlerle göstenniştir. Bunların dişında Kürt tarihinde önemli sahsiyetler olarak kabul gören K. A. Bedirxaan, İhsan Nuri ve Kürtlein onurlu şairiciğerxun aynı görüşü paylaşmaktadır. Dilbilimciler ve meseleye objektiv bakan aydın ve bazı devrimci şahsiyetler dışında söylenenler, bilimsel olan bir gerçeği tersyüz edemez. Burada eleştirilen Kürt özgürlük hareketi değil, tersine Türk milliyetçiliğinin resmi tekçi ve milliyetçi görüşlerinin Kürt hareketlerine yansımasıdır. Kım1anc/Zazalar olarak Türk, Kürt, müslüman veya müslüman olmayan aydın, demokrat ve sosyalistlerden isteğimiz şudur: Tüm dil veldiltürlerin eşit, özgür ve otonam olarak yaşaması için tüm sivil, demokratik kurum ve kuruluşların hareketlendirilmesi ve Kürt, Kııınanc/Zaza, Asur, Laz, Alevi, Y ezidi, Hırıstiyan topluluklar vd. sorımiann barışçıl çözümü için ciddi girişimlerde bulunulması. Bu tür girişimler, demokratik, sivil kuıum ve kuruluşlann güçlenınesini ve işlerliğini sağlar. Bunlar da demokratik, sivil toplumun ve kültürlerin eşit bazda yan yana yaşayabildiği federatif bir sistemin subjeleridir. Yani develet mekanizmasmı Türk millliyetçi burjuvazisinden devralmak değil, devlet mekanizmasını ve onun baskıcı gücünü demokratik sivil kunımlar tarafından zayıflatmak ve bunun sonucu olarak devleti bu sivil kurumların denetimine sokmak. Böylece siyasal ve sosyal özgürlüklerle birlikte etnik ve kültürel hak ve hüıtiyetler de garanti altına alınmış olacaktır. Eğer milliyetçiliği, statikoçuluğu, tekçiliği ve diğer halkiara ve kültürlere hoşgörüsüzlüğü değil de, aksine ldiltürel özgürlüğü ve sosyal emasipasiyonu kednimize amaç edinirsek, insanın umutlarını hep birlikte özgürleşme sofrasma taşıyabiliriz. O zaman herkes kendi dilinde türküsünü söyleme, renginden çiçeğini dikme imkanına kavuşacaktır. Türk Solu ve Dersim sorunu Burda Türk Solu'ndan bahsettiğimde, yalnz Türk uynıklu solcuları kastetıııiyorum. Mustafa Suphi, Sefık Hüsnü, Nazım Hilanet, İ. Bilen, Doğu Perinçek'in yanında Kürt, Eııneni, Arap ve Kımıanc-Zaza uyruklu solcuları bir bütün olarak kastediyorum. Hemen belirtmek gerekir ki, Türk solu Türk olmayan halk ve kültürlerin sonıniarına çiddi bir şekilde eğilmemiş, eğilmediği kadar da bu halkiara yapılan zulüm ve haksızlık karşsında devrimci-demohatik bir tavır takınamamıştır. Bu Türk Solu'nun bir eksiği değil, aksine bir giinahıdır. Osmanlı döneminde Türk olmayan halkların bir kısmı Osmanlı idaresinden kopunca, işçi ve ayuın kesim arasmda tanınmış birçok değerli sosyalist simalar faaliyetlerini başka coğrafyalarda surdünneye başladılar. 19. yüzyılın sonunda Abdulhamid istibdatı Erınenileri katliamdan geçirince, bundan tabi ki Eııneni aydın ve sosyalistleri de paymı aldı. Cılız olamalda birlikte Türk Solu 1918-1919 ve 1923 cumhiriyetin kuruluşuna kadar sosyalist ve komünist adları altmda partiler kurınuş, zaman zaman!ega! zaman zaman illegal olarak faaliyet göstermişti. Türk olmayan azınlık halkların desteğini alarak Abdulhammid isdibdatını devirerek iktidara gelen Jöntürkler pan-türkizm ideallerine ulaşacaklan umudu ile kendilerine engel olarak gördükleri gayri-müslüm Ermenileri ve Süryanileri kürtlerin de yardımıyla Anadolu ve Mezopotamya topraklarından sildiler. Jöntürkerin amaçlarına ulaşaımyacağını gören Mustafa Kemal, büyük pan-türkizm ideali yerine, yenik düşmüş, zayıf Türk ordusunun gücü dahilinde çeğirdeğini Türklerin oluşturduğu ve sınırının mümkün olduğunca geniş 11ıtulacağı büyük bir Anadolu'yu gerçekleştinneyiöngörüyordu. Mustafa Kemal bu idealini gerçekleştirınek için, öncelikle müslüman olan Kürtleri yannma almayı planladı. Dolayısıyla ilk kongresini Erzumda yaptı. Dersim bu kongreye katılmadı. Mustafa Kemal, Türk ve Kürt müslümanlara batıda "kahpe" Yunanları, doğuda "gavur" Ennenileri hedef gös- 140

143 teriyordu. Mustafa Kemal savaştan yenik çıkmış Rusyası'm İngiliz ve diğer batı ülkeleri ile olan çelişkisini görerek Lenin'le iyi ilişkilere girer. LeninMustafa Kemali ve onun milli hareketini destekler. Mustafa Kemal Türkiye'deki Lenin yoldaşlarına aınansız savaş açmasına rağmen, Türk Solu, istisnalar hariç, bir bütün olarak Türk Kurtuluş savaşı döneminde Mustafa Kemal'in milli hareketini destekler. Türk olmayan halklar konusunda Jöntürklerden büyiu( farldılıklar göstem1eyen Mustafa Kemal, müslüman halkı da yanına alarak Ermenilerin Anadolu topraklarından tamamen sökülüp atılamsı için büyük çaba harçar. 1917 Ekim Devrimi'nin başanya ulaşması ile Komintem ve Soviyet iktidarı her ne kadar bağımsız proleter örgütlenmeden bahsetti iseler de, proleteıyayı ve emekçi tabakayı Mustafa Kemal'in açtığımilli bayrağın güzergahına çağırdılar. Bunun da ötesinde Enneni katliamında baş rolü oynayan Jöntürk ve Mustafa Kemal hareketine dahil milliyetçiler Doğu Halklarının Bakü Kongresi'ne davet edildiler. Bu millliyetçi akımın emperyalistler ile olan gizli ilişkileri ve Türk olmayan halkara karşı düşmanlığı gözardı edildi. Kominter ve genç Sovyet iktidarı milli devrimierin proleter devrime dönüşeceğini umut ederek, küçük halkların çıkariarım proleteryanın "büyük davasına" kurban etmeyi göze aldılar. Sovyetlerden etkilenen Türk solcuları ve komünistleri Jöntürk milliyetçilerinin Osmanlı Devleti'nin yıkılış sürecinde Ermenilere karşı giriştikleri katliama karşı sesiz kaldılar. Mustafa Suphi, Şefıle Hüsnü ve taraftarları Türk Milli Kurtuluşu yıllannda Em1enilere karşı Mustafa Kemal'i ve Doğu Cephesi komutanı Kazım Karabekir cephesini suvunurlar. Mustafa Suphi Sovyet kamuoyunda itibarısarsılan Türk milliyetçi cephesinin propagandasını yapar ve Türklerin haklı olduğunu vurgular. Buna rağmen 17 Türk komünist liderikemalist milliyetçiler tarafından 1921 de Karadeniz de öldürülür. Yine de Ermeni sorunu İngiliz emperyalizminin bir kışiortması olarakgöıiilür. Şefilc Hüsnü daha da sert bir şekilde Ermenilere karşı tavır takınır ve Erınenilerin doğrudan emperialistlerin hizmetinde olduklarını söyler. Ermenileri Japonlarla işbirliği yapan Çin' deki gerici, militarist güçlerle kıyaslar. Türk komunisti Dr. Hilanet Kıvılcımlı, Ekim Devrimi ile birlikte tüm Erınenilerin Sovyetlere göçünü önerir. Ve Sovyetlerin kapısını Ennenilere açması ile, Türkiye'nin bir bütün olarak Enneni sorunundan kurtulmuş oluyordu. Dr. Hikmet Kıvılcımlı bu vesileden dolayıkemalistlerin Sovyetlerin elini öpmesini önerir. Çünkü Sovyetler Ennenileri Sovyet cografyasına kabul etmekle Türkiye'yi artık Ennenisorunundan kurtanmş olacaktır. Güzel ve eleştirisel şiirleri ile tanınan komünist Türk şairi Nazım Hilanet bu konuyla ilgili yalnız iki dörtlük yazmıştır. Nazım Hikmet bu dörtlüğünde Em1eni katliamından yalnız Kürtleri sorumlu tutmuştur. Büyük bir övgü ile yakın tarihte naşı Türkiye'ye getirilen Talat Paşa ve diğer Jöntürklerin bu konuda planlı ve programlı davrandıklarından bahsedilmiyor. Enneni techiri ve kırımından sonra mevcut Türkiye Cumhriyeti coğı ayasında en büyük katliam ve soykırım Dersim de uygulanmıştır. Em1eni meselesi gibe Dersim meselesi de maa!ese Türkiye ve Türk komuoyuda hala tabıı konu! ardır. Türk Solu ( bir bütün olarak, komunistler, sosyalistler, sol ögrenciler, sendikalar, öğretmenler ve sedikaları, kadın kuruluşları v. s.) 60'1ıve 70'li yıllarda da kendi ulusal tarihinde vııku bulmuş insanlık dışı vahşetleri tartışmak ve bunlardan ders çıkarmak bir yana, kendi milliyetçi bujuvazisini "sol" ve "egaliter" olarak lanse etmeye devam etti. "Kişi özgürlüğü" ve "güleryüzlü bir sosyalizm"i Türkiye'de ilk olarak TİP savıındu. "Köylülere toprak, herkese iş" talep ediyordu. İnsanların sosyalizm için değil, sosyalizmin insanlar için olmsını savunuyordu. Açık ve insana önem veren programı ile emekçi kesimin sempatisini kazandı. Bu olumlu yönüne karşılık, TİP kemalizmi ezilen, baskı altında olan halkların umudu ve kurtarıcısı olarak gösterdi. 1961 askeri cuntası ve anayasasına sempati ile baktı. Programının amacı ihmal edilmiş sonıniann çözümü olmasına rağmen etnik sorunlar için somut bir öneri sunmamıştır. M. A. Aybar J. P. Sartre'nin başkanlık ettiği Russell Mahkemesinin heyetine üyedir. Sartre Amerikan'nın Vietnama saldırısmı katliam ve soykırımı olarak kınar. Sartre bununla birlikte Türklerin Birinçi Dünya Savaşı yıllarında Ennenilere yaptıklarını katliam ve soykııım olarak!guar ve metin olarak tüzüğe geçim1ek ister. TİP'in genel başkanı Mehmet Ali Aybar da, Amerika'mn Vietnama saldırısını bir katliam ve genasit olarak adlandırır, fakat Enneni soykırımını kabul etmez ve metnin programdan çıkarılmasını savunur. [M. Ali Aybar, TİP Tarihi I ve 2, İstanbul, 1988] Türk solunun sivri simalarından Doğu Perinçek sosyalizminden ziyade, kemalizmi kendine ve partisine rehber alır ve ezilenlerin uımıduve kurtarıcısı olarak tanıtır. Kemalizmi emperlalist güçlere karşımeşale olarak göıiir. Doğu Perinçek Kürt ve diğer azılık düşmanı diktaı ör Saddam Hüseyin'i, yalnız Amerika'ya karşı geldiği için, M. Kemal gibi antiemperyalist olarak değerlendirmektedir. [Bak "Yüzyıl, sayı 14, 1994] Yine Türk solu için önemli bir şahsiyet olan Mihri Belli Ermeni katliamını reddeder ve empeıyalist savaşın bir neticesi olarak görür. M.Belli'ye göre emperyalistler kedi çıkarları için savaşmışlardır ve şavaş neticesinde Türkler ve Ermeniler de bu savaşta ölmüştür. M. Belli, Kım1anc/Zaza ve Kürt ayaklanmaları ve direnişlerini feodal ve gerici olarak tanımlar. Bu direnişierin veya hareketlerin başanya ulaşmaları dengeyi emperyaliınin lehine değiştirecektil M. Belli'nin önderlik ettiği "Milli Demokratik Devrim" (MDD) hareketinin teorik temeli Kemalizm ve Stalinizme dayanıyordu. Türkiye emperyalizmin denetiminde olduğu için olası devrimin milli olması gerekirdi. Dolayısıyla M. Belli tüm ulusal güçlerin birliğini savunuyordu. M. Belli'ye göre bu devrimin aktörü asker ve sivil katmanlardan oluşan bir cunta olmalıdır. [Bak, M. Salah, Türk Solumm Gelişmesi ve Perspektifleri, Türkiye: Devlet ve Toplum, 1987 Frankf1ırt ] M. Belli'nin Türk askerine olan sevgi ve güveni Türk askerinin Kıbrıs'ı işgali sırasında dagörülmektedir. M. Belli Türk askerinin Kıbrıs'ı işgal etmesini bir demokrasi hareketi olarak görmektedir. Türk askerinin Kıbrıs'a girmesinin Yunanistan'daki demohasi sürecini hızlandıracağma inamr, Belli. [Bak, A. Kalfa, Türk Solu: Dünü, Bugünü, Stocld1olm, 1986] Türk işçi kuruluşları ve sendikaları, asker ve polis haskısma maruz kalmalarına rağmen, Türk ordusunu eleştirı11ekten kaçmmış, tersineövgüler sunmuş ve askeri darbeleri kemalizme geri dönüş olarak selamlamışlardır. Türk-İş 1960 askeri darbesini övmüştür ve bu dönemi Türk işçi hareleetinin altm çağı olarak değerlendim1ektedir. 1967 de kurulan DİSK, Türk-İş gibi, 1971 askeri darbesini ve 1980 cuntasını 141

144 övmüştür. DİSK 1971 darbesinde Türk ordusundan yana olduğunu vurgular ve 1980'de ise tüm sendika yöneticilerini cuntanın çağrısına uyarak, cuntaya teslim olmalarını salıkverir. [Bak, H. Çaglayan, Türkiye'de İşçi ve Milli Hareketler, 1994, s. 289-90] Türk Komunistleri ve solcuları görüldüği gibi yalnız Erıneni sonınııda değil, Kınnanc/Zaza ve Kürt sorununda da benzer milliyetçi tavrıtakınır: 1921 Koçgiri-Dış Dersim, 1925 Şeyh Sait Zaza, 1929-1930 Ağrı Kürt ayaklanmasında ve 1938 Türk işgaline karşı Dersim direnişide Kemalist cephe desteklenir. etnik ve kültürel hakları için direnen, ülkelerini işgalini önlemeye çalışan (Dersimliler) bu halkların mücadelesi bir dış gücün -İngilizlerin- kışkırtması olarak görülür ve bastırılması için Türk milliyetçi hareketi desteklenir. Türk komunistlerinin kendi milliyetçi burjuvazisine kuyruk olması ile yanlız Türk olmayan halkların etnik ve kültürel hakları ayaklar altına alınmadı. Türk sosyal hareketinin bağımsız gelişmesini önlendi ve dolayısıyla Türk emekçilerinin sosyal hakları Türk milliyetçiliğineemanet edildi. Komünistlerin, sosyalistlerin ve işçi kuruluşlarının bu taktigi Türkiye' de fanatik milliyetçiliğin palazlamasında önemli bir rol oynadı. Türk milliyetçiliği ordusuyla birlikte artık ciddi bir muhalefet tanımaz konuma yükselmişti. Gerek 70'li yılların ve gerekse 1980 cııntası sonrası Türk Solu olsun, Türkiye'de yaşayan Türk olamayan halklar haldeında olumlu somut bir öneri veya programı olmamıştır. Türk milliyetçiliğinden kopan radikal Stalinci Türk Solu ise, kadın sorununda olduğu gibi Kırmanc/Zaza ve Kürt sorununun çözümünü Türk devrimine bağımlı kılıyorldu. Alevi, Yezidi, Süryani sorunun ise hiç sözıü edilmedi. Türk solu 70'li yıllarda kendi milli, kültürel ve sosyal sorunlarına eğilen Kürt solunu milliyetçilikle ve bölüçülükle suçladı. Kürt solunuve milli karekterli Kürt harketlerini küçümseyip azarlıyorlardı. Kürt solu ve milli hareketleri bağımsız örgıtlenmeleri ile kendilerini ve Kürt halkının varlığını kabul ettirebildiler. Kendini yenileyemeyen, zaafı ve yenilgilerini göremeyen bir kısım Türk solcuları, hiç geçmişini gözden geçirmeden, kendini hiçmi hiç eleştiriye layık görmeden zayıflıklarını örtbas etmek için Küıi milli örgütlerinin kuryruğu olmayı yeğlemişlerdir. Samimi olmayan ve bozukplak gibi senelerden beri aynı teli çalan bu kesim, Kürdü bilmeden, tanımadan "Kürt dostu" veya Kürten çok "Kürtçü" olamaya çalışıyor.kürt dilini bilmeden, Kürt "dilbilimcisi" oluyor. Kültürünü bilmeden, "kültürbilmci" kesiliyor. Kırmanc Zaza'dan bahsediliyor, "hepsi Kürt". Zazaca dili bahis konusu, "bir lehçe". Kırmanc/Zaza halkının özgürlügü, yani Türk ve Kürtlerle eşitçe, dil ve kütürlerinde özgürce yan yana ve birlikte yaşama hakkıdan bahsedildiginde, "aman bölük-pörçük etmiyelim." Bu solculuk adma yapılan statikoculuktur. ÇünküTürk Solunun statikoculuğu tarihidir ve içselleşmiştir. Cumhuriyet geleneği ile birlikte yükselmiştir. Hep güçlüden yana tavır takınmıştır. Çünkü zora tapınır.bugün de, zorui görünce, Türk olmayan halklar arasında örgütsel olarak güçlü olan Kürtler ise, daha mazlum olan Kım1aç/Zaza halkına karşı tarvı takınır, Türk Solu. Türk Solu Türk milliyetçiliğine kuyruk olmakla Kürt sorununun önemini, Türk bujuvazisi gibi, hafife aldı ve demokratik bir çözüm önerisini redetmekle, sorunu çözümsüzlüğe zorladı. En azında bu çözümsüzlüğe ortak oldu. Şimdi Türk Solu bu çözümsüzlüğün günahınıkürt milliyetçiliğine yaranınakla hertaraf etmeye çalışmaktadır. Bu ne Kürt, ne de Türk halkının kurtuluş/emasipasiyon hareketine fayda verır. Ne garibtir ki Türk Solu Türk burjuvazisinin çizdiği katı kuralların sınırını aşamamıştır. Ömeğin 70'li yıllarda gelişen Kürt hareketi karşısında Türk bujuvazisine benzer tavırlar aldı. Bu hareketin kedilerini böldüğünü ve dolayısı ile emperyalizmin işine yararlığını söyleyen tavırlar takımıdı. Yani Türk milli statikoçuluğu aşılmadı. Şimdi ise kendi etnik ve kültürel değerlerini sahiplenen bir Kım1anc-Zaza (Dımıli) halkı sözkonusudur. Türk devleti ve siyasetçileri bir ağızdan hepsinden ya Kürt veya DağTürkleri diye söz etmiştir. İşte daha düne kadar Türk olmayan halklar konusunda Türk bujuvazisiyle nispeten aynı dili konuşan Türk Solu bugün bilir bilmez bu halkın varlığmdan, dilinden, kültüründen bahsetmekten korkmaktadır. Çünkü sol, statikoçu geleneği aşamamıştır. Kürt hareketi kendi öz gücü ve dayatma sonucu varlığını kabullendirdi. Türk: solu geçmişinin bir özeleştirisini yapmadan tekrar statükocu bir yöntemle sözlü olarak Kürt hareketinin en güçhisünün yanında yer alama görünümünü sunmaktadır. Eğer Türk Solu mevcut devlet yapısmı bir azınlık sol adma ele geçinneyi ve mevcut milli devlet geleneğinin sürdürülmesini değil de, özgürlük ve barış tohumlarımn filizlenmesinin taraftarı ise, Türkiye'de mevcut Türk olmayan halkların hak ve hukuklarımn garanti altına alıması konusunda çaba harcaması gerekir. Bu Türkiye'de özgürlüğün temel taşı olaçaktır. İşte o zaman fanatik milliyetçilik çirkef etkinliğini yitirir ve özgürlük, barış ve tölerans toplum arasında yer edinir ve milliyetçilik sosyal emansipasiyona/özgürlük hareketine dönüştürülebilinir. Türk Solu doğruların yanında bağımsız bir güç olarak kitlesel örgütlenmelidir. Ancak bağımsız, geniş kitlesel tabanlı sivil bir sosyal hareket Türkiye'de milliyetçiliği frenleyebilir. Türk demokrat solunun görevi böyle bir haraketi oluştıırınak olmalıdır. Yoksa Türk ordusu ve PKK arasında bir ayrım yaparak, bir tarafı davasında haklı gösterınesi sorunun çözümü için kafi gelmemektedir. Türk Solu sosyalizm ile eşdeğer görd;,,-, ' Stalinizmi ve Leninist tipi örgütleme biçimini terk edip, Türkiye'nin her köşesinde, her alanında aktif bir şekilde Kürt ve Kım1anc/Zaza sorununun demokratik ve barışçıl çözümü için, barış ve özgürlük hareketinin güçlenmesi için mücadele etmelidir: Kısaca, Türkiye'nin yüzyıllık sorunları küçük gurupların avantgartçılık mantığı ile çözülecek sorunlar değil. Geri püskürtülmesi gereken savaş kışkırtıçılığını üstlenen milliyetçi faşist kurum ve kuruluşlardır. Türkiye cılız olan sivil örgütlenmeye muhtaçtır. Türk milliyetçiliği ve devletinden bağımsız yaym organları, sendikalar, insan hakları dernekleri, enstitüler, kadın kuruluşları, Alevi, Yezidi kültürüne mensup dernekler, entellektüel aydın hareketi vb. kurumların oluşmasına ve bunların barışçıl demokratik bir kanalda biraraya gelmesine gerksinim vardır. Oluşması gerekli böyle bir muhalefete Kürt, Kırmanc/Zaza ve benzeri diğer hareketlerle iyi iletişim sağlanması çözülmemiş tabu sorunların çözülmesine doğru ilk adımların atıılmasında kilit bir rol oynar. Böyle bir durumda Türkiye'de demokratik, özgür bir toplumun önündeki engellerin aşılma süreci 142 başlamış sayılabilir. ll

145 Ap Zeynele Qeremani Mainz de veciya, lawıki vati Phoncseme, roca 21 e paiza wertena 99i de Zeynele Qeremani suka Mainzi, Almanya de, diare,veroz"i de veciya, lawıke mae weşi ardi ra zoni. Hozan Mikail Aslana ke ebe gurenaisane xuye muziki be esere xuyo peyen "Agerais" nasbiyaiyo, Ap Zeynel Kölni ra ardi bi uca. Ez Ice şiyane,veroz", Zeyneli be lace tome Sey Rızay, Rüstemi sobete kerdene. Ap Zeynel ki ze Rüstem Polati Xozati rao. Zeynelo Qeremanio Ice ma gurenaise bırau Metin-Kemal Kahramani,Yaslilar Dersim Türküleri Söylüyor" (çae berbena; ez be bıı inım) ra nas kenime, ebe venge xuyo gur u zıxm u wes dest kerd thamure xuye Kınnanciye, ma ebe lawıleane Desımi esqıli kerdiıne, arasnayme ra, ma welate ceri ra tey berdiıne Desım. Qeseykerdena Ap Zeynelia Zazakiye zaf xasa. Zeynele Qeremani Kırdaski ki zaneno. Ma re ebe Zazaki, Kırdaski u jü ki Tırki kılami vati. isan jü mekteb de neşikino huı1de zonu zen e ra, ebe thame zoni bımuso, qesey bıkero. Kokımin u persaniya Api ver, gegane kuxais gına ra cı, ree ki aras (maben) da cı. Çıqa Ice o venge xo ra, dece gula xo ver ki geneci bi, sewda xo oda ro hewl biye hira. Adeto Ice mordem mılete Anadaliye de raşte cı beno, tae de ma zenatkari rınd gos nedane, xo xo de mobete kene ke nesone ser, veng pey de ki yeno vereniye, peskare ımieti beno. Beno ki eke sair pıro gıno, gos nedino, qelbe xo şikino. Hama Ap Zeyneli ebe kamılina xo raa xo ra jüqane lawıki vati. Lawılce ke Zeynele Qeremani vati, tae ni biy: Hewa Heyderi, Melem T1ya, Çae Berbena, Ez Be Bırinzm, u iye bine wese Ice pe namane diıle nezanon. Meymanane hewlu ra bira Mikail u waa Meıivane ki uca gos da. Sureo ke maben da cı, i ki dawete meclısi kerdi, day naskerdene. Mikail u Merivane ke ebe gurenaisane xuye hewl u kifaitu zanine, xo da naskerdene, çıtur zone ma musay, zone ma sero çı esere ilmkiy arde meydan, vati. Mı! eti zaf h unuete musne ra inu. A.B. *** 6 Şubat 2000, Mainz'de Metin Kemal Kahraman konseri verildi Pazar günü, 6 Şubat 2000 tarihinde Almanya'nın Mainz kentinde Haus der Jugend'de Metin-Kemal Kalıraman ve eşlik eden Dore arkadaş (keman), ayrıca Alunet Aslan konser verdi. Saat I 6.00'ya doğru başlayan geceyi, bu etkinliği düzenleyen sanatçı Mikail Aslan'nın amcasının oğlu Ahmet Aslan gitanyla başlattı. Enstrumental girişinden sonra" Yalana Beni, Yanduma Beni" parçasıııa geçen Alunet Aslan'ııı sesi dikkat çekiciydi. Parçayı söyledikten sonra prograınım bitirmek isterken, tekrar alkışla salıneye çağrıldı. Bu kez, Yaşli/ar Dersim Türkiileri Söylüyor albümünden tamdığımız Yusuf Amca (Usıve Zurneci)'nin "Wererı? Bone Pzve Tiiyo" adlı Zazaca parçay la, türkünün hoş içeriğinden ötürü dinleyicileri eğlendirip s.ahneden ayrıldı. Akabinde, sunucu olan Kamer Söylemez, Metin-Kemal Kahraman karde 0 ]eri Dore ile birlikte salıneye davet etti. Enstrümental girişe ağırlıkla Dersim'de çekilen dia şovu eşlik etti. Önce kendi albümlerinden parçalar sunulduktan sonra ara verildi. Moladan sonra tıkabasa dolu olan salonda otantik Dersim türküleri ve deyişler söylendi. Zazaca ve Türkçe'nin yanısıra Kürtçe söylenen bir Mazgirt Türküsü de pek beğenildi. Sahneye tekrar çağrılan Kalıraınan ekibi, geceye,milıriban" parçasıyla son verdiler. *** Frankfurt'ta Ermeni (Rum, Süryani, Yezidi) ve Dersim Soykırımı üzerine Panel Frankfurt'ta Türkiyeli Gençler Birliği demeği, 12 Aralık 1999 Pazar günü, Enneni ve Dersim Soykırımı üzerine panel düzenledi. Panelde, Dersim-Zaza Kültür Demeği Rhein-Main'ın başkanı Dr. Hüseyin Çağlayan ve Soykırım Karşıtları Demeğinden (SKD) Ali Ertem yer aldı. Panel e, daha güzel bir dünya için ölen ve öldürülenleri n anısına saygıduruşuyla başlandı. ABD ve Almanya sömürüsüyle T.C. 'nin soykırım inakrı eleştirilerele konuşmayı Dersim Kültür Derneği başkanı Dr. Hüseyin Çağlayan devraldı. Çağlyan, Türkiyeli Gençler Birliğine sol örgüt olarak böyle bir panelin düzenledikleri için teşekl<ürünü ileterek başladı. Y etmişbin-yüzbin arası insanın öldürülmesiyle sonuçlanan Dersim 37-38 katliamının gerek kamuoyu gerekse sol örgütleri tarafınca yeterince işlenilmediği eksikliğini dile getirdi. Dersim 37-38'in bir ulusal isyan değil de, halkın katliama karşı bir direniş olduğtmu söyleyen Dr. Çağlayan, Dersim'de erkek-kadın-kız, çolukçocuk, yaşlı-genç ayırd edilmeksizin katledilmesi, T.C.'nin güya bir ayaklanınayı hastırdığı değil de, uyguladığı ve devlet güçleri tarafınca belgelere rastlamnasma rağmen inkar ettiği bir jenosidin kanıtı olduğunu ve bu soykınının!930'larda planlandığını dile getirdi. Söylediklerine dair kaynak sunan Çağlayan, Osmanlı döneminden Cumhuriyet dönemine kadar olan gelişmeler hakkında tarihçe sundu ve 1921 Koçgiri Direnişine, 1925 Şeyh Sait Zaza-İsyanına değinerek Dersim katliamına geçti. Katliamdan ayrıntılar vererek bu konuda yazılmış olan birkaç kitap ve dergi tanıtarak sözünü bitirdi. Konuşma sırasını alan Ali Ertem (SKD) Ermeni katliam üzerine bir tarihçe sundu. Tanzimat'tan dolayı ulusal bilinçlenmeye adım atılmasında Ermeniler'in de yer aldığını belirten Erdem, sanat, edebiyada uğraşan halkların daha erken ulusal bilince vardığınmdan ötürü Ermeniler'in Kürtler'den önce ulusal bilince vardığmı belirtti. Anadolu'da tek-uluslu bir topluluk yaratmak için çok-kültürlü Anadolu'nun yapısını inkar etmekten ve katliamdan geçmesi gerekti.!909'daki şeriatçı provokasyondan ötürü 30.000 insanın katiedildiğini söyleyen Ali Ertem, Osmanlı ve Jön Türkler'in riyakarlığını dile getirdi. Ermeni halkının önce genç, okumuş kesimi ve papazları katiedilerek savunma mekanizmasını dumura uğratmıştır. Halkların gönlünü fethetmenin, işlenen bu insanlık suçunun itirafından ve nesilden nesi le hadisenin aktarılmasından geçtiğini söyleyen Ertem, Ermeni katliamı olarak bilinen vaka sadece Ermeniler'in değil, Süryani, Yezidi ve Rum halklarının katliamını da içerdiğini belirtti. Anadolu'nun 12 milyon nüfusuyla o zaman 2,5 milyon insan katledilmiştir. Bu soykırıının inkar edilmesi, Soykırım Karşıtları Derneğinin kuruluş sebebi olduğu söylendi. Sonrasmda dinleyiciler, ilgiyle izledikleri panelin sunucularına sorular ve eleştiriler yöneltti. A.B. *** 143

146 Metin & Kemal Kahramani ra jii Albume do newe. Hurdımena bıray hata 1984 zobina koına de gmiay. Dıına ki albume xo "Deniz Koydum Adını" 1993 de, "Renklerde Yaşamak" 1995 de, "Yaşlılar Dersiın Türküleıi Söylüyor" 1997 de veti. Nıka ki albmno newe "Feıfecir" veto. Feıfecir de gıraniye da be lawıleane enstnnnentala be süara. Çıqa ke süara vace ki, album mordemi re gıran neno. Qese u sewda xo mordemi re weş yena. (res nı: qayt k e pel ge 6) Adresa lvietin-kemal Kahramania interneti: http: 1 /me m b ers.xoorn. corn/mkk2 O 00 "Aus den Bergen" Anato/iseher Liederabend mil A1usik aus Dersim A1elin & Kemal Kalıraman und Gas/musiker Das Konzert "Aus den Bergen" haleinen authentisclıen Einblick in die Iraditionelle und zeitgenössische :1\jusik Dersims (Ostanatolien) vermittelt. Die Musiker und Komponisten M'etin & Kemal Kahraman machen eine Musik, duren Quelle in den Kulturen, der Mythologie und Musik Anatoliens liegt. Ihr Repertoir bestel1t sowohl aus eigenen Kompositionen mit Liedtexten auf Zaza und Türkisch, als auch aus traditioıiellen Liedem ilırer I-Ieimat Dersim. Die Kahramans spielen Gitarre und die anatolischen Saiteninstrumente Saz und Cura. Begleitet wurden sie von Serdar Keskin (Bassgitarre) und Dorotlıea Marien (Geige). Im ersten Teil des Konzerts spielten Metin & Kemal Kahraman zuntichst Stücke ilıres letzten Soloalbums "Ferfecir", wobei Dias aus ilırer Heimatregion gezeigt wurden. Ansclıliessend trugen die alteren Saz-Sp Zeynel Kalıraman und Yusuf Yıldız, die aus Dersim zu Gast in Berlin waren, Iraditionelle Lieder vor. Zuletzt spielten Ercan Kahraman (Klarinette) und Deniz Yıldırım (Pauke/Davul) aus Hozat/Dersim trnditionelle Tanzmusik. *** Yeni Evrensel, ll Temmuz 1999: Farklı türlerde dört Zazaca kitap Teknolojik gelişmeler ile birlikte yaşam tarzının değişmesi, dogal olarak da kelimelerin ölmesi, yeni koşullarla birlikte ortaya yeni kelimelerin çıkması, tüm dillerde meydana gelen olağan gelişmelerdir. Ancak, telmolojik gelişmeler farklı bir dil ile halka ulaştırıldığında, zamanla ana dilde, bunu karşılayacak yeni kelimelere ihtiyaç duyulmaz olur ve ana dil yok olup gider. Yıllardır uygulanan asimilasyon politikaları yüzünden, halk arasında konusulan, süreç içerisinde özellikle Türkçe' den etkilenen, hatta konuşma dilinde bile birçok Türkçe kelimenin kullanıldığı Zazaca 'yı yazı dili olarak öğrenmeye bir basamak oluşturacak bir kitap yayınladı Tij Yayınları. C. M..lacobson'un yazdığı kitap, "Zazaca Okuma ve Yazma El Kitabı", adını taşıyor. Znzaca 'yı akıcı bir şekili de konuştuğu halde, okuyup yazaınayanlar için yazılmış bir eser niteliği taşıyan kitapta, iki ayrı bölümden oluşuyor. Zazaca'yı kuzey ağzı ve güney ağzı olmak üzere iki ayrı bölümde inceleyen ve çoğunlukla günlük yaşantıdan örneklerle besleyen kitapta, ''ğ, x, ü, ü" gibi kimi harflerin kullanıını da, bazı tartışınaları beraberinde getireceğe benziyor. Kuzey ağzında, kimi sesleri tmıımlamak için kullanılan "ğ, ü" harfleri, güney ağzında ise, "x, ü" harfleriyle gösteriliyor. Bu da, her ara ses için yeni bir harfi n üretilip üretilemeyeceği tartısmalarıııı gündeme taşıyacak gibi görünüyor. Tij Yayınları, bunun dışında, Zazaca'nın kullamldığı üç kitabı da okuyuculam sundu. Maksim Gorki'nin "Ekmeğimi Kazaııırken" adlı roınanı, "Karkere Noni" adıyla, Kemal Akay tarafından Zazaca'ya çevrilmiş. Yok olmakla karşı karşıya olan bir dile, dünya klasiklerinin yayınlanması ile karşı koymak da, doğru bir seçim olarak çıkıyor karşımıza. Maksim Gorki'nin birçok dile çevrilmiş olan eserini, Zazaca okumak. farklı tatları duyuracaktır mutlaka. "Ebe Yaraniye Kewtiıne Rae-Yariınle Düştüm Yola" (doğrusu: şakayla düştük yola, W are) adlı kitap, Xal Çelker tarafından yapılan bir derlemeden oluşuyor. "1-Jeket u Mesele W ejati-ülkenin Yaşanmış Mizahi Öyküleri" altbaşlığı ile sunulan kitapta, fıkraların mizalıiliği ile, trajedinin keskinliğini bir arada bulmak mümkün. Çogunlukla Dersim yöresinde yaşanmis olan olayları yansıtan eserde, hem insanların bilinci ve bilinçsizliğinin birlikteliğini de bulmak mümkün. Kitaptan yapacağımız küçük bir öykü, bu konuda ipucu verıneye yetercektir: "Komutan, köye gelir. Köylüleri meydanan toplar ve sorar: 'Bu köyde terörist, merörist var mi?' Yaşlı bir adam, cevap verir: 'Komutan Bey. Bizim köyde terörist merörist yok. Çayın yukarısında Partizan, çayın aşağısında ise Halkın Kurtuluşu var." Hawar Tornecengi'nin "Roze Yenn-Gün Gelir" adlı şiir kitabı da, Tij Yayınları'ndan çıkmış olan son kitap. Şiir dili ve imge anlamında Zazaca 'yı incelemek isteyenlerin basvuracaklari bir eser olarak değerlendirilebilecek kitap, hem yöre insanlarının yaşantılarını gözleınleyen, hem toplumsal olayların şair üzerinde uyandırdığı etkiyi örnekleyen şiirlerden oluşuyor. "Ma Çı Adıri Di", "1-lalepçe", "Azadiye", "Klın! u Kokııne Ma" adlı şiirler, söz konusu yönelimlerin gözleınlenebileceği ürünler. il 144 Zaza.. Press adresa wa Zaza-Press Box 4014 S-12804 Stockh ZazaPress@hotmail.com Nıımey Mayt,..udıkt! Namey PJ: Harurı Zoıı:Z.Uııld 0/A kı kame yi! şar blynyenda xu rc wilhcr nc, vıccno, helc şurc binun rıı zi nino hcs bnn)'lş. Jcw biyuycndu welı.ıtanc oran miyun d1 cayc xil gıroten knme yil xu ri.! wchcr vicyayena beno.

147 Dersim Cemaati Köln II. başkanı İbrahim Battefeld'in "Dersim Günü '99"da yaptığı konuşma Hepinizi Dersım Cemaati adına selam Hoş geldiniz! lıyorum. Değerli Misafırler! Köln Dersım Cemaatı olarak her yıl Dersım kültüründen ömekler sunan, tarihini anlatan etkinlikler düzenliyonız. Bugün düzenlediğimiz Dersım Gününde, şarla, ağıt ve destanlanmızla, folklorumuzla gurbette yaşayan Dersıınlilere, dostlanınıza, ki.iltürümüzden, taıihimizden bir parça sıınuyonız. Dersım ve Dersımliler Osmanlı ve T.C. taıihi boyunca kapalı bir kutu ve bilimneyen bir denklem olarale kaldı. Etrafı çevrildi, hep çıban olarak gösteıildi, tedip, tenkil ve techir planlan hazırlandı, saldm ve katliamlara maruz kaldı. Çünkü Dersim, Osman ve Mervangilleıin egemenliğini kabul etmedi, müslümanlaştııma politikasmı şiddetle reddetti. Hallamız önce Anadolu'nun içlerine, batısına sürgüne göndeıildi, sonra özellikle de son 15 yılda neredeyse dünyanın dört bir yanma s ürüldü. 1938 katliammdan sonra, 1994 de köylerimiz yeniden yakıldı, Dersıın köylüleıi sürgüne mecbur bırakıldı. Kalanlannda gitmesi ve Dersıın'in yeniden insansızlaştııı.lması için, askeıi operasyonlara, basla ve işkenceye, ekonomik ambargo da ilave edildi. Böylece kendi kendi ülkemizde, kendi erettiğimiz elaneği, yağı, peyniıi ve öteki ihtiyaç maddeleıini devletin izni olmadan kullanınamız yasaldandı. Temel gida meddeleıi, giyim-kuşam gibi gereksinimler Immeye bağlandı. Kısacası ülleemiz hapishaneye, hallamız savaş esiı leıi haliııe getiıildi. Son yıllara kadar haldaınızda hep başkalan konuştu. Bize isim buldular, bize taıih yazdılar, bizi tarif ettiler. Nasıl istiyorlarsa öyle gönnek istediler. Dersiın'in asıl ve gerçek kiınliğiııi saklamaya çalıştildan gibi, inancını, kültüıünü, dilini yok etmeye çalıştılar. Dersım Cemaatlan Avrupa'nm çeşitli yerleıinde ve Türkiye'de bu olmnsuz koşullara kaı şı direnınek, kaybolma tehlikesiyle karşı karşıya dilimizi, kültüıümüzü yaşatmale, hallamız arasında iletişim kunnak, hallaınızı beraber yaşadığı halldara ve dünyaya tamtınale içiıı kumldu. Yeni biı yüzyılm eşiğiııdeyiz. Dünya çehresini değiştiıiyor. Uzun yıllardır çözülmeyen somnlar, çözilin süı ecine girdiler. İrland, Filistin, Bask Ülkesi, Doğu Tiınor somnu önemli ölçüde çözüldü. Çatışma savaşların yeıinin, baı1ş ve diyalog aldı. Taraflar kendileıine palıalıya malolan şidet oıiamma son veıip, sonmlamıı konuşarak, anlaşarak çözmek istiyorlar. Bazı olumsuz eğiliınlere rağınen, dünya çapmda bu eğiliın güçleniyor. Çünkü savaş kandır, zıılümdür, acıdır, sürgi.indür, lasacası, iıısaıım bozulması ve yozlaşmasıdır. Peki, Türkiye'de ne oluyor? Türkiye ters yolda yüri.imekde inat ediyor. Halklan, inançlaı1 inkar eden, demokrasiyi red eden, tek dil-tek diıı-tek-milet tek-bayrak ideoloji üzerine kumlu sistemi şiddetle Immmak istiyor. Herkese Tüı kçe'yi, Sunni İslaııı'ı, Kemalizm'i mecbm kılıyor. Elbette bu böyle gitınez. Türkiye bu yapısmı uzun süre komyaınaz. Sistem ya yumuşayıp dönüşecektiı. Yada kmlacaktır. Nitelilin Türk rejimiııiıı geleneksel destekçisi ABD de, yıımuşaması ve dönüşmesi konusıında Türkiye'ye telkinde bulıınmaldadır. Zaten Kürtler, Aleviler, zayıf olmakla beraber Türk Sol muhalefeti de bu surece içerden itiraz ediyor!aı. Bu mücadele hepimizi mmıtlandmyor. Ne yazıle ki hallamız ve kültüri.imüz hala daha yalıuzca devlet tarafından değil, Kürt hareketinin ve Sol muhalafetin büyiile çağııniuğu tarafmdan da yok sayılıyor. Türkiye' de Kürtçe başta olmale üzere öteki dillere özgürliile isteniyor. Anadolu ve Mezopotamya mozaiktir, deniyor. Ama Dersım'in de dili olan Zazaca yok sayılıyor. Alevilik tartışılıyor, Dersım İnancı iııkar edilerek, Türkçü Bektaşicililc içinde eıitilınek isteniyor. Bmada, Alınanya'da Ki.iıiçe bazı Eyaletlerde eğitim dili olaı ale Zazaca yok sayıldı. Hatta, "Zazaca'yı Kürtçe'nin lehçesi" olarak gören geıici anlayışın sonucu olarak, çocuklarımızm Küıiçe eğitim alınalan öneıiliyor. Yani Zaza dili oıiadan kaldııı.lmaya çalışılıyor. Bu sonuçta bizim de katkımız vardır. Başkası gelip biziın haldaı1mız iciıı mücadele etıııez. Kendi sonınlarıınıza, kendiıniz salıip çıl~ııalıyız. Dilimiz, kültürümüz iııkaı ediliı ken, hallamız sürgündeyken, topraklaınnız savaş alanma çevrilımşken, Türklerin ya da Kürtleıin kmiancısı kesilınek beyhude biı çabadır. Bir Dersım atasözünde dile getiıildiği gibi yağınm yağdığında "kerpiciıı taş duvaı-a ağlaması"dır. Sm 30 yılda Tüı k Solumın ve Kiiıi hareketiııin mücadelesine, Dersim gençliği, Dersım aydmlan büyiilc katialaı-da bulundulaı-, başıru çekip, önderiilc ettiler. Dersun 80 Cuntası'na kaı-şı, neredeyse tek başma diı endi. Kiiıi Özgi.iı lük haı elcetiııe de demola-asi ve sosyalizm mücadelesiııe de güç verdi. Cezaevleıi Dersımli gençlere mekan haliııe getiıildi. Herkes bize borçludıır, ama biziııı kimseye borcumuz yoktıır, kiınse de bizden daha fazla bir şey yapmış değildiı. Somnlaı a çözüm bulınınun ilk koşulu, kişiıli ya da toplummı kendini tammasmdan geçer. Hastalılc taımmıadan, tedavi edilemez. Bizde öncelilde sonınlanmızı bilince çılcaı malıyız. Dersıın ve Dersımliler ne dıımmdalar? Dilimiz Zazaca ve kültüıümüz Dersım inancı yok olmanın eşiğiııde bulunuyor. Çocukalrımız diliınizi konuşmuyorlar. Yeni nesil Dersım İnancmı taımnıyor. Dilimiz yasaldı, basmyayında, öğretiınde kullamlamıyor. T.C. köyleıi-nıiziıı büyiilc çoğıınluğunu yalap-yılcaı ale boşalttı. Onnaıılaıunızı yaldılar. Ziyaı etleıiınizi, Dıızgm Baba'yı, Mıınzur Baba'yı, Sultaıı Baba'yı, Çewres-Ospore Qelxerun'u ziyaret etmemizi engelliyorlaı-. Yayiaya çılanayı dalıi yasalclayıp, yiyeceği karneye bağladılar. Dersıın'iıı inci si olan Munzıır Vadisi'in önce oımanlan yalalarak, şimdi de 1 O üzerinde baraj yapılarale doğal yapısı bozııluyor. İnsanlaı1mız büyük şehirlerde per-perişan durumdalar. Hepimiz bıınlan biliyor, yaşıyo- 145

148 ıuz. Dersım 1514 yılından bu yana önce Osmanlının. sonra onun mirasçısı TC. nin saldm hedefi haline geldi. Hallillllız 1938'e kadar bu saldmlara direndi. TC. 38 katliaım ile Dersım'in kaderini değiştirdi. 70 bin insanımızı katletti. Ülkemizi "yasak Bölge" ilaı1 etti. Dilimize ve inancın112a kaı şı topyekün saldm başlattı. Yine aynı oıiamda yaşıyonız. 38 katliaım devam ediyor dersek, abartma değildir. 38'de hallaınız kendini, dilini, kültürünü taıuyor ve saldınlaı a karşı direniyordu. Şimdi ise, gençlik ve yaşlı kuşak birbirine yabaı1cılaşıyor. Asimilasyon toplumumıızu önemli ölçüde yaralaımş, kendi özünden kopanmştır. Bu koşullaı da ne yapabiliıiz? Aziı11le kendi kin11iğimize, kultüıiimüze, diliı11ize, doğaımza, toplumımmza sahip çıla11alı, birlik ve beraberliğiı11izi yeniden sanlamalıyız. Biz taı11 demola-asi ve gerçek özgürlük istemeliyiz. Dünyanın medeni demohasileıinde olduğu gibi, bütün dilllere özgürlülc ve eşitliği, inaı1çlaı üzerindeki baslanın son bulmasını, örgütlenı11e ve ifade özgürlüğü istemeliyiz. Demola asi mücadelesi bunu gerektiıiyor. Dolambaçlı yollaı a başvuımadan, kendiı11izi iıllcaı etmeden, başkalaıınm yedeği olmadan, değerleıimizi inkar etmeden demohatilc istemleıimizi savunmalıyız. Bunlar hallaımzın yaşa111sal istekleri dir. Zazaca'ya ve tüm yasaldı dillere eşitlik ve özgürlüld Dersım inancı ve basla altındalci ötelci inaı1çlara özgürlük! 1938 katliaım devlet tarafindaı1 kabul edilmeli, hallmnızdan özür dilenerek veıilen zaı arlar kaı şılaı1malıdır. Y alalaı1 ve boşaltılaı1 köyler yeniden onaıılmalı, Zazalar, Kürtler, Asur-Süıyaniler kendi topraklanna dönmelidir. Anadolu bir mozaiktir. Bu topraldarda yaşayan Zazalar, Küıiler, Asur-Süıyaniler ve ötelci halldar demo]a atilc temsilini sağlamalıdırlaı. Gerçek banşa ve demola asiye giden yol burdaı1 geçmektedir. Dostlar! Yurtdışında yaşayan Dersimiilere de önemli görevler düşüyor. Her şeyden önce bir araya gelmeli, kunn111aıımızı güçlendirmeliyiz. Dersım Cemaatlan federasyonlaşmalıdır. Dilimizde yayın yapan dergileıi desteldemeli, Zazaca okumave yazmayı yaygınlaştın11alıyız. Avrupa'da olaı1aldanmız vaı. Zazaca'yı iletişim dili heline getirmeliyiz. Alınanya'da aımdilde eğitiı11 haldayasal bir haktır. Bu halda bizde alınalı, okullaı da Zazaca eğitimi sağlaınalıyız. Artık sonmlaıı biliyoıuz, çözüı11 için mücadele ediyoruz. Kendimizi tanımalı, kendimize özgürlük ve demola-asi güvenmeli, dostlanımzla biı Jilcte, mücadelesinde yüıiimeliyiz. D Vı'mJI.';r/Tii..rihJ Df.tll.!i!: 1:::.;:.::- ı: J~) PB 1265- NL 3800 BG Amcrsfoort

149 Iranische Religionen und Iranische Sprachen Aus: Brockhaus Enzyklopadie in vierundzwanzig Banden, 19., völlig berarbeitete Auflage, 10. Band HERR-IS, F.A. Brockhaus Mannheim. S. 628-629 Iranische Religionen. Über die frühen Religionen der Iranier gibt es unterschiedl. Theari en, denn ihre Erforschung ge ht vorrangig von einem heterogenen Textkorpus, dem nicht vollstndig erhaltenen Avesta, von nicht einheitlichen religionswissenschaftl. Modellen und von Vergleichen mit der vedischen Religion aus. Enge Beziehungen zur letzteren müssen die frühen iranisehen Religionen besessen haben. Erst durch die ıgathas< des ZARATHUSTRA (wohl Mitte des 1. Jahrtsd. v. Chr.), des Refonnators der i. R., lassen sich gewisse Vorstellungen der vorzoroastrischen i. R. gewinnen. ZARATHUSTRA brach mit der alten Gotterwelt der Iranier, welche die moderne Wissenschaft in drei Klassen (hen-schaftl., krieger. und nahrendes Prinzip) geordnet versteht, und setzte an ihre S te lle Ahura Masda, der si ch über gute und schlechte Geister erhebt, welche si ch streng dualistisch gegenberstehen. Die Lehre von einem alhnachtigen und allgebenden Gott Ahura Masda Wtırde zur religiösen Staatsdoktrin unter den Achaimeniden, wie die Inschriften von DARElOS 1. (522-486 v. Chr.) zeigen. llrrer zentralisierteıı Staatsauffassung eııtsprach eine Zeııtralisieruııg der Götterwelt: Das Überirdische (Amescha speııtas) war Ahura Masda, das Irdische dem pers. ıköııig der Koııige< zugeordııet. Aber selbst in der Zeit des DARElOS koilllte sich diese ımanotheist < Vorstellung ni c ht durchsetzeıı, wie Opfertafelchen aus dem Palast dieses GroBkönigs zeigen, auf denen Gaben des Hofes an eine Vielzahl von Göttern, auch nichtiranische, verzeichnet sind; und sclıoıı unter den Nachfolgern des DARElOS begegnen aufkönigl. Insclrriften neben Alıura Masda aus vorzarathustr. Zeit der Lichtgott Mitlrras ıınd die Fruchtbarkeitsgöttiıı Anahita. Die Vennischuııg der >reinen< Lehre des ZARATHUSTRA mit alteren Schichten der İ. R. clıarakterisieren auclı das ıheilige< Buch der Zoroastıier, das vielfach berarbeitete Avesta. Noch in ııachachaimenid. Zeit kam Ahura Masda im Paııtheon der Iranier eine bedeutende Ro lle zu, und nach den religiös to leranten und vom Hellenismus beeinflııbteıı Parthem entstand unter den Sassaniden im 3. Jh. n. Clrr. eine zoroastr. Reichskirche, der es melır an Orthopraxie als an Orthodoxie gelegen zu haben scheint. Gegen diese Reichskirche, deren Lelrren nur schwer rekonstruierbar sind, wandte sich der Griinder einer weiteren Religion iran. Ursprungs, Mani, der mit seiner vom İran. Dualismus tief gepragten synkretist. Lelrre das Erbe aller Religionsstifter vor sich antreten wollte wıd Anhanger weit über Iran hinaus fand. Als eine Bewegung İilllerhalb des Manichaismus, ader zumindest von ihm stark gepragt, wird die sich auf den wissenschaftlich schwer nachweisbaren MAZDAK zuriickgefühıie Lehre betrachtet, von der wir nur durch spatere muslim. Auloren erfalrren, Autoren, die Angehöıige der Religion waren, der sich seit dem 8.Jh. n. Clrr. ınehr und ınehr Iranier zuwandten und die seit dem 16.Jh. im Gewand der Schiiten die İran. Form des Islam wurde. iranische Sprachen, die in Iran und z. T. in Nachbarlandem gesprochenen indogemıan. Sprachen, die als Sprachgruppe mit den indoar. Sprachen nachstverwandt sind. Voın Altiranisclıen sind nur zwei Sprachen gut belegt: das in zwei Entwicldungsstufen vorliegende (Gathisch-, Jung-)Avestisclıe, die Sprache des Avesta, das wolıl urspr. nördlich von Afghanistan heimisch war, und das Altpersische der sudiran. Provinz Pars (Persis), erhalten auf Insclrriften der Achamenidenkönige (6. bis 4. Jlı. v. Clrr.) in einer dafür geschaffenen Keil Schrift. Als Amtsspraclıe aber wurde im Achaimenideııreich die aramaiselle Sprache verwendet. Von anderen Schriftlosen altiran. Sprachen wie Medisch und Skythisclı (Sarmatisch) sind nur einzelne Wörter und Namen indirekt durclı Nachbarsprachen belegt. Das Mitteliranisclıe ist durch Lautaııdeıungen und den fortschreitenden Verfall der graınınat. Endungen gekeıırızeiclmet und aus sechs Hauptspracheıı bekannt. Vier von ilmen verwendeten versch., aus der ehem. amtlichen aranıaischen Schıift entwickelte Alpbabete (u.a. Pehlewischrift): voın Westmitteliraııischeıı Mittelpersisch (Pehlewi) aus Pars, die amtl. Sprache der Sassaniden, erhalteıı in Inschriften, Münzlegenden, Papyıi und Handschriften manichaischer und zoroastr. (Pehlewi)Literatur (3.-9. Jlı.) und Partlıisclı aus NO-Iran, erhalten auf Ostraka, sassanid. Iıısclrriften und manichiiischen Handschıiften ( l.jlı. v. Clrr. -9.Jlı. ıı.clrr.); vom Ostınitteliranischen aus Zentralasien Sog(lı)disclı, aus Insclrriften, Münzen, Dokwnenteıı und Handsclrriften manichiiischer, clrristi. und buddhist. Literatıli (3.-9.Jlı.), und Clıarismisclı (Ciıorismisclı, Clıwaresmisclı), vorislamisch von Ossarieııinsclrriften bekannt; letzteres wurde nach der Islamisienıng bis ins 14. Jh. in arab. Sclrrift gesclrrieben. Sakisch ist aus Dokumenten und buddhist. Literahrr (7.-IO.Jh.) aus Hotan in W Sinkiaııg (Hotanesisch, Hotan-Sakisclı) und in einem archaischeren Dialekt aus dem nördlicheren Tumschuk bekaımt. Beide Formen verwenden eine Abart der ind. Brahmisclrrift. Baktrisch, die Sprache von Balctıien in N-Afghanistan unter den Kushanherrschem und ilrren Nachfolgem, ist in wenigen Insclrriften und Dokumenten in weitereııtwickelten Fonnen des griech. Alphabets belegt. Vom Neuiranisclıen sind aus alterer Zeit nur das Neupersisclıe (Farsi) mit einer reichen und vielfaltigen Literatur (seit dem 9. Jlı.), das Kurdische und das ostiran. Pa selıto (beide se it dem 17.Jlı.) überliefert, in einer eıweiteıien arab. Sclrrift. Neupersisch wird in ganz Iran und, ineiner arehaisehen Aussprache, in Afghanistan (wo es heute Dari genaımt wird) und vereinzelt in Pakistan gesprochen. Als Tadschikisch wird ein in der Sowjetrepublik Tadschikistan gesprochener, in der Grammatilc vom Turkischen gepriigter Dialekt bezeichnet, der sich seit der Okloberrevolution von 1917 zu einer in erweiterter kyıill. Schrift gesclniebenen Literatıırsprache entwickel hat. lımerhalb Irans und Afghanistans werden versch. Mundarten des Neupersischen gesprochen, aber auch eine grobe Zalıl von meist ungesclrriebenen nichtpers. Dialeleten von marınigfaltiger Strukhır. Dem Persischen am nachsten stehen die südl. Farsdialekte (der Prov. Fars), die der Luren (Luri, Bachtiyari) im W und das Tatische (im Sowjet. Aserbaidschan und Dagestan). Daneben bestehen eine Gruppe kleinerer zentraliran. Dialekte und verschiedene nordwestl. und kasp. Mundarten, darunter Talyschi, Semnani, Gilaki, Mazandarani, Gurani und (in 0-Anatolien) Zaza. Eine urspr. nordwestliche Sprache, die im MA. durch Emigration ihrer Sprecher nach SO-Iraıı und Palcistan gelangte, ist das Belutsclıi (in zwei Hauptdialelden). Zu der nordostiran. Gıuppe gehoren aııber Paschto (mit seinen Hauptgruppen Pasclıto und Paclıto) folgende Sprachen: die in den Bergtalem isolierten Pamirdialelde, die dem Saltisehen nahestehen, u. a. das Waclıi (im afghan. Wachan), Ischkaschmi, Mundsclıi und (im Sowjet. Paınir Gebiet) die Schuglınigruppe sowie Yazgulami; in einem Seitental des Serawschan in Tadschilcistan ein sprachl. Relikt des Sogdischen, das Jaghnobi; weit von anderen İran. Sprachen getreilllt im zentralen Kaukasus wird das in mehreren Dialeleten (lron, Digoron, Tualisch) erhaltene Ossetisch gesprochen. Sudostiran. Relildsprachen sind das Paratsebi und Ormuri in Dörfem jeweils nördlich wıd südlich von Kabul, letzteres auclı im palcistan. S-Waziıistan (North West Frontier Province). Hb. dcr Oricntaıistik, hg. von B. SP U LER, Abt. ı, Bd. 4, I: Jranistik, Linguistik, bcarb. v. K. HOFFMANN u.a. (Lcidcn ı958; Nachdr. ebd. 1967); ı. M. ORANSKU: Lcs langues iranicnncs (Paris 1977). 147 D

150 LAUF DER MILITARISCHEN EREIGNISSE AN DER KAUKASUSFRONT Band IV. Quelle: Schreiben von Trapzunta, "Die Dersiıner" veröffentlicht im Jahre 1863; "spb. Wendomostjax" TSCHAPACHDSHUR UND DERSIM Übersetzung aus dem Altrussischen: E. Petrov Gesammelt von: Torne Mirze Sile Hemi İsmail (!smail Kiliç) Unter Bezugnahme auf offizielle Mitteilungen des Stabs der kaukasischen Aımee kann der Schlul3 gefal3t werden, dal3 das Waldgebiet des bekannten Dersim von tmseren Truppen schon uınzingelt ist. Die linke Flanke der kaukasischen Heere hat bereits die Bezirke Ognut und Kindsha erobert. Dschapahdschur (Bingöl) und Omut gehören dem Bitlis-Wilajet an und liegen in der fruchtbarsten Ebene des linken Nebenflusses von Euphrat. Diese Ebene wird mit dem Flachland Palu und Harpuga durch den Pal3 Takim verbunden. Von Dschapahdschura bis Harput ist die Entfemung 3 Taqe lang d. h. 90-100 Werst. Einziges emsthaftes Hindemis auf dem Wege nach Harput ist der Pal3, von dem die harpulische Ebene zu sehen ist sowie auch der dadurch fliel3ende Arazani (der linke Nebenflu13 des Euphrats). Bei Dschapahdschur endet die Gegend, die von den gamidischen Kurden besiedelt ist und beginnt ein fruchtbares Gebiet, besiedelt von Aımeniem und dem Staımn Sasa (Zaza). Sasa- das isteinalter anneniseher Staımn, der zuın Islam bekehrt wurde und dessen Dorf- und Familiennamen bis heute noch annenisch sind. Der Stamm Sasa in dem Wissen, dal3 seine Vorfahren Armenier sind, raubte nnd mordete die benachbarten Annenier auf Verordnung der türkisehen Regierung. Übrigens, vor 15-20 Jahren wehrte der Hen scher dieses Gebietes, der Aımenier Sergei Gigo, junger Annenier und den Stamm Sasa anführend, erfolgreich die Raubüberfalle der Kurden des Erzunun- und Bitlis-Wılajets ab Im benachbarten Kigi Gebiet spielte dieselbe Rolle Mkrich (Mixre) Effendi Hoschmatljan zusaımnen mit seinen Brüdem. In den Gebieten Dschapachdschur, Kigi und Palu ist es der Regierung nicht gelungen, diese heleannten annenisehen Familien zu vemichten. Zentnun von Dshapachdshur ist die Stad! Tschawlik (Çewlik), mn die sich bis zu 25 armenische Dörfer befanden. Früher war Tschawlik die Residenz des Bischofs, doch verhiiltnisınii13ig unliingst wurde die Dschapahdschur-Diözese von der Diözese Pal u getrennt mıd der Bitlis-Diözese angeschlossen. Ausgehend davon, dal3 die lesiden und Annenier in diesen Gebiet iınıner in freundschaftlichen Beziehungen gestanden haben, kann ınan hoffen, dal3 in Dersim, dessen Eroberung von der russischen Armee jeden Tag zu erwarten ist, viele Aımenier am Leben geblieben sind. DIE DERSlMER KURDEN' (Sclu eiben von Trapezunta)'. Unliingst ist hi er die Nachricht über die Anerkennung der Dersiıner Kurden von den Behörden des Sultans eingetroffen. Das Ereignis hat eine Bedeutung nicht allein ftir den Arserum (Erzurmn) Paschalak. Zuniichst einige Woıie über Dersim und seine Einwohner. Sandschak Dersim befındet sich im Harputischen Müteschariflik (Gouvemement) und ist in 7 Bezirken (l(aza) gegliedert, niimlich: Chosat (Xozat) oder Dersim (Desım), Aufenthaltsort des Kaiınekam, Masgiı d (Mazgerd), Kuseldschan (Pıleınoriye); Owadschik (Vacuğe), Kemınach (Kemax), Gerschanis und Kumtschai (l(uruçay). Die Flüsse Murat und Firat bilden die natürliche Grenze des Sandshak; diese fliel3en bei Kesban-Maadska zusaımnen mıd bilden ein Dreieck, das unter den Einheimischen unter dem Namen Dersima bekannt ist, obwohl die Gegenden um die nördliche Mündung zu anderen Sandschak gehören, und die von dem dersimer Kaimekam abhiingigen Bezirke Gerschanis und Kurutschei (l(uruçay) liegen aul3erhalb dieses Dreiecks. Dersinı erstreckt sich auf eine Fliiche von 200 Quadratrneilen (322 kın') und wird von Gebirgserhöhungen von 10- bis ll 000 Ful3 über dem Meeresspiegel durchquert. Ein Teil der Berge ist mit dichten Wiildem, vorwiegend Eichenwiilder, bedeckt mıd der andere Teil sind kahle steile Felsen. Fruchtbares Land gibt es selu wenig. Nur in eineın Bezirk, in Owadschik, gibt es eine ldeiııe fruchtbare Ebene, die etwa 7 000 Ful3 (2 134 ın) über dem Meeresspiegel liegt. Die Gebirgsbiiche im Narden fliel3en iıı den Firat, und im Süden münden diese in Murad in den Flul3 Musuıischai (Muzurçay). Wiihrend der Sclıneeschınelze übertreten all diese Biiche ihre natürlichen Grenzen. Diese Fülle an Gebirgswasser ist die Stütze ftir die Viehzucht (vorwiegend Schafe und Ziegen). Die Hauptguelle der Existenz der Einheimischen. Aıı dem Nordhang des Gebirges gibt es einige Salzquellen, in manchen davon fınden man Kupfer tmd sogar Silber. Überhaupt dieses Land ist wenig bekaıınt, kaunı ein europaiseher Reisender hat es besucht, ausgenommen der englische Konsul in Arsemm (Erzurum) Daniel, der im vergangenen Jahr viele Teile des Kurdistans bereist hatte. A uclı in der alten Geschichte spricht ınan wenig über dieses Land; als es zu dem Aımenischen Kaiserreich angehöıi hatte. Davon zeugen die Nanıen von vielen Orten, Ruinen und zwei annenische Klöster. Reste der damaligen Bevölkerung 148 ' Die Rede isi hier von der alevilisehen Zaza-Bevölkerung, die falschlicherweise zu den Kurden gerechnel wurden. W are ' Der Auszug von diesem Schreiben wurde in,spb. Wedomosljax" 1863 veröffentlichl, aber das lnleresse tür die in diesem Schreiben enlhaltenen Angaben, für deren Exaklheil sich 1.1. Beresin verbürgl, verpflichlel uns, diesem inleressanten Arlikel einen gebührenden Plalz in "Sapiski Georg Obst" einzuraumen

151 haben sieh in einigen Tausenden Arnıeni em erhalten, die unter den Kurden in absoluter Abhangigkeit von diesen leben. Es besteht keine Mögliehkeit mit Exaktheit feststellen zu können, wann genau, in welcher Epoehe die Kurden in diesen Gebieten ersehien sind, doeh man mu13 annehmen, dal3 dies zur Zeit des Verfalls des Annenisehen Kaiserreiehs gesehehen İst. Die Kurden, die in Dersim leben, unterseheiden sieh von den übrigen Kurden an der Spraehe und Region. Thre Spraehe - SASA (ZAZA), İst nm ein Dialekt von KURDMANSCHI, doeh so anders, dal3 Kuı den, die Kurdmanschi spreehen, die Kurden nicht verstehen, die SASA sprechen. Man kann nichts mit Sicherbeit über die Religion der dersiıner Kurden sagen. Die Türken neımen sie IUSILBASCH (Rothauptige), doch Kisilbaschi nennen sie überhaupt aile Schiiten und vorwiegend die Persier. Einige nehmen an, dal3 die dersimer Kurden der Selete ALI-ALLAH angehören, d.h. denjenigen Schiiten, die den bekaımten Propheten Ali, den Schwiegersohn von Muhammed, als Gott verehren. Das İst eine Sekte, die unter den Persidischen Kurden gut vertreten ist. Die dersimer Kurden haben überhaupt kein gesehriebenes Gesetz, haben überhaupt nichts desgleichen, was wir Emstimmigkeit in den geistigen Beziehungen nennen. Einige von diesen versaımneln sich im Zimmer und verneigen sich vor der Holztreppe, andere - vor der aufgehenden Sonne, von der Eiche, dem Schwaı-zbauın, tragen Holzstückchen mit, vor denen sie beten. Sie haben auch geistliche Hirten, doch nicht aile, und dalıer wird dieses Amt in einigen Faınilien fast vererbt. Diese Geistlichen reisen durch das Land, belehren das Volk, schlieben Elıen und versammeln sich zum Gebet İı1 Ziımneın mit Kamin, in dem das Feuer bremıt. Einige Kmden haben sogar den Braueh, zweiınal im Jaln zu fasten, d.h. sie entlıalten sich dem Fleischverzehr. Es gibt sogar einige heiligen Orten, die sie besuchen, dartınter auch annenische Klöster. Die Vereln ung der christlichen Welt und der heiligen Orten finden wir übrigens auch bei den Rechtglaubigen; so z.b. in Trapezınıt verehrt der Mos! em nicht den Hlg. Dimitrius (den sie Kaınma nemıen) oder den HI. Georgij. Vıele annenische und griechische Klöster haben christliche mıd moslemische Namen: so z.b. das IUoster Hl. Oganes in der Nahe von Baybmi heibt bei den Türken Hussein esda. Die Kmden, die um das höclıste Gebirge in Dersim, das Duschik (Dujik) Dag, leben, verehren einen Duschik Baba, den ihre Einbildungskraft als einen Mann auf scluıeeweibeın RoB n oc h auf dem Gipfel sclıildeıi, der in den Handen den Krieg mıd die Pest halt. Sein Schwan mıd seine Ma!uıe sind mit Hemıa gefarbt; Henna Iragen sieh aile reiehen und annen Petsier auf, bei den Türken wird sie wenig veıwendet. Aus diesem Grmıd sind die Kurden, die Duschik Baba verehren, unter dem Namen DUSCHIK-KURDEN bekarınt. Diese Kurden, die unter Türken leben, ftilılen sich als Moslems. Ailenfails ist die mosimische Religion seln geachtet und es bestelıt kein Zweifel, dab nur die türkisclıe.macht unter diesen halbwilden Vöilcem verbreitet sein wiı d, wenn diese echte Moslems werden. 140 000 Personen gehören den dersiıner Kurden an und sie sindin 5 Gesclıleclıter gegliedert: I. Dersimli (Desmu) 2. Balabmıli (Balabanu) 3.Tscharikli (Çareku) 4.Sclıaiclı Hasan1i (Şıx Heseno) 5. Kureyschli (Klıuresu), die sich ihrerseits weiterhin staı k untergliedem. Ausgehend von der Eigenart des Laben leben die Einwohner in kleinen Dörfem. Diese werden von Agas verwaltet, ınanchen von ilınen untersteht ein und andere - mehrere Dörfer. Die Agas verhalten sich der Bevölkermıg gegenüber so wie GroBlandbesitzer gegenüber den Baueın, ungeachtet dessen, ob letztere Kurden ader Annenier sind. Die Annenier haben einige Kirehen und Priester. Die IUeidung der aımsten und somit des gröbten Teils der Kurden besteht aus grobem Woilstoffmıd aus Filz, die sie selher anfertigen. Sie wohnen in Hütten, oft in Felsenhöhlen zusaımnen mit ihren Herden; im Sonmıer wohnen sie in Zelten aus Filz. Si e eına!ıren sich mit Gerstenbrot, Milch tınd Kase; die iinnsten von ihnen essen Eiclıel. Aber trotz ailedem finden man in der Hütte auch des all er fumsten iımner eiııe gute Waffe. Die Agas ldeiden sieh besser und leben in verhaltnismabig besseren Wohnungen, eiııgeıichtet zum Teil mit Waııdteppich und Schals und filln en ein ganz einfaclıes, patıiarchalisches Leben. Die meiste Zeit sin d die Agas miteinander verfeindet tın d diese Feinseligkeiten werden zwischen den Geschlechtem ausgetragen und von den Gesetzen der Blutraclıe eınalnt. Doclı sobald si ch der gemeinsame Femd -die Türken- zeigt, legen sich aile innere Kampfe eiıı, und aile Kmden kampfen ge gen den gemeinsamen F ei nd. Koımnunikationssclıwierigkeiten gehören zu den Gründen dafür, dal3 niemand von den Agas Einflul3 auf die übıigen ausüben kann; übrigens besandere Macht geniebt Aga SCHAH-HUSSEIN OGLU (Sa Uşen Beg), der Vorgesetzter der Sippe ALLAWERS HUSCHAK (im Gebiet Kuseldselıan/Pülümür) von dem Geschleelıt Tscharikli (Çareku), das fast das Ganze ilnn mıterstellt dieser Aga karın ca. tansende bewaffnete Kurden aufsteilen. Die Produkte des Landes sind Schafe, Ziegen, relıe, Woile, Butter, Kase, Nüsse, kurdische Wandteppiclıe (in geringen Mengen) und mit diesen wird gehandelt; die grobe Manufalctırr und die einfachen Hausgerate bilden den Hauptanteil aıı den Einkünften. Die Kurden haben niemals irgend jemanden als ihren Herrscher anerkamıt; wenn irgendein Eroberer iluıen Zwangsabgaben auferlegt lıatte, flüclıteten sie wie ihre Gleiclısippigen in die undurclıdringliclıe Gebirge und entkamen dort ilırer Unteıwerfung der türkisehen Admiııistration. Vor zwanzig Jalıren waren sie absolut unabhangig mıd ftir unwesentliche Abgaben an die türkische Regierung rachten sie sich mit Raubüberfailen auf Karawane tınd beraubten die in der Nahe liegenden türkisehen Döıfer. Unter ilınen litten vor allem die angrenzenden Dörfer aıı Erepigan mıd Kuha insbesondere die fruchtbaı e KASA Terdschan (Tercan), seit eb und je bekaıuıt als besanders fiuchtbaı. Folge dieser Raubüberfaile war die, dab diese Gebiete zur Ganze entvöllcert wurden, gaııze Döıfer wurden von İlıren Einwohneın verlassen, grobe Teile des Fruclıtbaren Bodens blieb mıbearbeitet. Vor ailem begaım die moslemische Bevöilceıung auszusiedeln; die übıigen Einwoluıer, waren mit ihrer unzufiieden, weil der TANSJMAT' es ihnen gestattet, siclı nur auf muıütze Verteidigung zu beschranken und die Kurden beraubten sie ungestraft; in vergangenen Zeiten fanden sie letzten Endes eine Möglichkeit, sich aıı iln e Peiniger durclı Eindringen in ihre Grenzen zu raehen. Nach dem Beispiel der moslemischen Bevöilcenıng verlieben ilıre W alınungen auch die annenisehen Familien. Diese Umstande zwaııgen letzten Endes die türkisehe Regierung auf die Kurden iln Au genmerk zu lenken und insbesondere als diese die Aufstellmıg von Rekruten verweigerten. Aile, der Anzahl wenigen Expeditionen hatten nur einen vorübergehenden Eıfolg; letzten Endes hatte der MUSCHIR (Oberbefehlshaber) Resehid-pasclıa den Befehl erhalten, mit 15 000 starkem Heer in Dersim einzudıingen und das Land zu unteıwerfen. Ungeachtet der verschiede- 149 ' Tanzimat: die 1839 durch einen ErlafS des Sultans Abdülmecit eingeleitete pal. Reform (bes. f. Minderheiten).

152 nen natürliehen Rindemissen durehqnerte das türkisehe Heer das Land in alien Richtungen und bezwangen die Kuı den. Das war in den Jahren 1850-51. Die kurdischen Agas, sich dessen bewubt geworden, dab sie ııieht dem türkisehen Heer standhalten werden köıınen, dab sie ihre Herde, die Hauptquelle ihı er Existenz, verlieren köıınen, beschlossen sich zu unterwerfen. Dabei wurden einige Hunderte von Kurden in die Armee eingezogen, viele Agas naeh Konstantinopel schickt und von hier aus in verschiedenen Burgen in Ruınelien (Rumeli-Hisari). Das Land wurde gebandigt und das Heer verlieb es, indem nur unbedeutende Gamison in einigen Grenzpunkten, vor allem auf dem Wege von Ersingarı nach Harput (Xarpet!Elazığ) blieben. Diese Stiidte, bedeutende Ballungsorte, haben je 30 000 Einwohner und liegen von einander in einer Entfemung von 32 Stunden auf direktem Wege dureh das kurilische Land, doch dieser Weg ist für den Handel und die Reisenden uıızugiinglich, und die Karawanen haben eine Umweg - Egin- Kemaeh, der 56 Stunden dauert, zu gehen. Die hergestellte Ordııuı1g, wie man annelunen koımte, koıınte sieh nicht lange halten; dazu karn noch der Ostkıieg und gleich zu Beginn dieses Krieges erhielten vi ele Kurden die Genelungung, von der Verbarınung zurüekzukehren, andere entkan1en einfaeh aus den Gefangnissen. Da aile Kriifte in eine andere Richtung gelenkt waren, so wurde Dersim in Ruhe gelassen, uı1d die türkisehen örtlichen Behörden schrankten sich in ihren Beziehungen zu den Kurden in Versprechııngen ein, die nur zu eine Überheblichkeit der Kurden ftihrten. Demzufolge wurden die Gamisons abgezogen, und die Kurden begannen ihr altes Leben zu ftihren - das riiuberisehe. Von Zeit zu Zeit wurden zu ihnen Expeditionen entsandt, die nur Schaden zuftigten, da diese nur mit vorübergehenden Erfolgen die Kurden in ihre Schranken wiesen. Die harputischen Gubematoren, in dessen Gebieten sieh der dersimische Sandschak befindet, und die arserumisehen Gubematoren, deren Paschalak-Bevöllcerung vor allem unter den Kurden zu leiden hatte, sowie auch der Muschir der anatolisehen Armee unterrichteten regelmiibig die Hauptstadt über alle Vorkommnisse in Dersim und besehlossen die Kurden zu unterwerfen und im Extremfall die einsatzbereit stehende Annee einzusetzen. Wie gewölınlich standen die kurdischen Anftihrer in Feindsehaft gegeneinander, und es gelang der örtlichen Verwaltungsmacht mit Verspreehungen über Hilfe einige von diesen auf ihre Seite zu ziehen. Die Folgen waren die gewöhnlichen, die Kurden nahmen dies in Anspruch, doch schlugen die 'Entriehtung der Abgaben ab unter dem Vorwand, dab die feindlichen Kurden ihnen viele Verheenıngen zugefiigt hiitten. Der gröbte Teil ihrer Anftihrer stand in offenem Kampf, obwohl die Agas bei jeder Gelegenbeit den Gubematoren versieherten, dab der Sultan keine treuere Untertanen als die Kurden hiitte. Von Zeit zu Zeit entriehteten sie unbedeutende Abgaben und vennieden es sorgfaltig, vor den Hauptvertretem der örtliehen Verwaltung zu erscheinen. Nur in ExtTemfallen entsehieden sie sieh, persönlich vor dem Gubemator zu erscheinen und zwar mit Empfehlungen. Selbstverstiindlieh hielten beide Seiten an ihre Verspreehungen, doch es gab leeine weitere Ergebnisse auber dieses persönliche Treffen. Schah-Husscin-Oglu, dessen Kurden sorgfaltig Kontributionen vor den Bezirken Kuhi und Terdschan nahmen, beabsichtigte überhaupt nicht vor dem Musehir oder Gubemator zu erscheinen, ungeaehtet jeglicher Versprechungen, zumal er auch Anlal3 hatte, den Türken nicht zu glauben. Noeh wiihrend der ersten Expedition von Reschid-Pascha wurde er nach Konstantinopel gesehiekt und von dort aus nach Vidin verbannt, von wo es ihın gelang, zu fliehen. Ausgehend von den damaligen Uınstiinden wurde er ııicht nur von der türkisehen Regienıng nicht verfolgt, sondem aus politischen üründen wurde er zum Mudir (Gebietsverwalter) im Gebiete Kuseldschan emannt, in der si ch aueh sein eigenes Land befand. Zu dieser Zeit stand in der Umgebung von Erzingarı eine iigyptische Division und ihr Befehlshaber besehlob, den kurdisehen Raubüberfallen ein Ende zu setzen und den damaligen Mudir Schah-Hussein Oglu unschiidlich zu machen. Zu diesem Zweck lud er ihn zu sich unter dem Vorwand einer Beratung ftir eine Expedition gegen andere Kurden ein. Die Funktion des Mudirs verpflichtete Sehah Hussein-Oglu zur Gehorsamkeit und er ersehien im türkisehen Lager in Begleitung von einigen h underten bewaffneten Leuten. Die Kurden kamen ins Lager und gegen Abend wurden sie entwaffnet und gefangen genonunen. Sehr bald verstand Sehah Hussein-Oglu worum es geht und ungeachtet dessen, dab er von der Wache umzingelt war, gelang es ihın, sich aufs Pferd zu werfen und das liebe Pferd veniet seinen Herrn nicht und trug ihn davon, und die Heiınatfelsen machten jegliehe Veıfolgungen unmöglich. Von hier aus übennittelte er mit der Hilfe von Verwandten Briefe, in denen er schwört, dab seine Leute niehts mit den Riiubem, die Umgebungen plündem, zu tun haben. Doch das Riiubertuın ging fort und sogar oft mit BlutvergieBen. In den letzten zwei Jahren entsehlossen sieh die Einwolıner von Terdsehan und vor allem die Arrnenier, ihre Wohnungen zu verlassen und aus dem Land zu ziehen, wo ihr Leben in stiindiger Gefalır war. In Arsenım übersiedelten hunderte solcher Farnilien; die örtliche Verwaltung versuehte ıııit allen Mitteln, mit Bitten und Versprechungen, die zu überzeugen, zurüekzukehren. Doeh trotz alledem maehten sieh viele auf dem W ege naeh Kars, uın in der Niihe von RuB!and zu sein, wo sie, wenn die Mögliehkeit bestünde, iıtll11er zu ihren Gleiehgliiubigen zurückkehren konnten. Dies veranlabte die örtliehe Verwaltung, ihre Wachsamkeit arı der Grenze zu versehiirfen; einerseits schickte die türkisehe Regierung Feisa (Fevzi)-Paseha (der Ungar Kolmann, Verteidiger von Karsa) eine Postenkette zu bilden, und andererseits verorduete sie der örtlichen Veıwaltung, Dersim zu biindigen. Diese lud die kurdischen Anfiihrer,ı, in Arsenım zu erscheinen, was sie auch taten mit Ausnahme von Schah Hussein-Oglu. Die Agas wurden mit besonderen Ehrungen empfangen und reichlich besehenkt. Ihnen wurde befohlen, alle ihre Verspreehungen zu erfıillen und aufschah-hussein-oglu aehtzugeben. Den Musehir und den Gubemator über seine geringsten Vorhaben auch zu informieren. Im Ergebnis dessen, besehlob Sehah-Hussein-Oglu, seinen Sohn nach Arserum zu sehieken, der auch ausgezeichnet empfangen wurde und dem seine vergangenen Riiubertaten unter der Verpflichtung vergeben wurden, dab der fıir die Raubüberfalle seines Stammes sich zu verantworten haben wird, nicht allein die alten sondem auclı die künftigen Abgaben zu entrichten hat und sich rekrutieren lassen mub. Sornit erkannte Dersim die türkische Macht über sieh an. Man kann nicht sagen, dab die Kurden ihr Verspreehen einhalten werden. In der jetzigen Zeit zwingt sie nichts, die gegebenen Versprechen zu breehen; der Winter macht Raubüberfalle unınöglich, der Winter hiilt auch die Abgabeneinnehıner auf; die Rekrutierung istim vergangenen Jalır abgeschlossen, was bedeutet, dab auch die rekrutierten Kurden nılıig sind. Im Herbst wird si ch walırsclıeinlielı al!es anders entwickeln, doclı z.z. ist Dersim ruhig und versprochen, nıhig zu bleiben. Die Biindigung seines kurdischen Stammes zeigt trotzdem den EinfluB der Türkei und soll überhaupt aufalle Kurden, die etwa 3.000.000 sind, bezogen werden. D 15. Januar 1863 150

153 Dersa Zone Ma Zazaki für Anfanger XI XI Bılbıle ğeribiye' Bılbıli gurete pe, rusne ğeribiye. Mız de theyr u thuri feteliye, cere ra, rew ame dewe. DewıZlı cıra pers kerdo: "Sıma ça amay?" Bılbıli: Dewıji: Bılbıli: "Geribiye de peue ma şikiay." "Çıra?" "Uza çe ma çino." Peue ra, ame bostane dewe - Vay ver haleni mız-mıhal biye. Peuay ra kakıta kou ser, si - Lızge şiiiye lerznaiso, qutnaiso. Dewıji: "Nu tezele sımao, endi gene mekere!" İnu nıkliya xo darde 'ra we: "Halen! Halen! Halene Ma!" Dewıji ebe ters: "Endi beso, endi mewane!" Bılbıli: "We-lat! We-lat! We-late Ma!" Torge u vora şiae - Gulane ame. Tae merde, tae mende, tae dırbetın, newe leyre. Tek u teyna u neçar dewe ser wanene. Nustoğe: Rozşene tae Nachtigallen der Fremde Sie fıngen die Nachtigallen, schickten sie in die feme Fremde. Mühsam wanderten sıe ım Nebel, kamen früh ins Dorf zurück. Die Dörfler fragten: "W anun se id Ihr schon zurück?" Die Nachtigallen: "In der Fremde brach uns der Flügel." Die Dörfler veıwundert: "Weshalb?" Nachtigallen: "Dort haben wir kein Zuhause." Sie flogen in den Dorfgarten - ihre Neste weggeweht. Sie flogen auf die Felsen - die Regeneile donnerder Schauer. Die Dörfler sagten: "Dies ist euer Schicksal, klagt nicht!" Sie hoben ihre Schnabel: "Nest! Nest! Unser Nest!" Die Dörfler sclıroff: "Genug des Klagegesangs!" Die Nachtigallen: "Hei-mat! Hei-mat! Unsere Hei-mat!" Hagel und schwarzer Schnee- kam Mai. Manche tot, manche lebend, manche verwundet, manche neugeboren. V ereinzelt und hilflos singen sie über dem Dorf. ı Aus: Kemal Astarc. 1991. Hazar Dcngızc Zerre Mı de 1 Tauscnd W o gen im Hcrzcn. Apcc-Tryck & F'örlag. Stockholm. 151

154 n. Qese Newey 1 Neue Wörter ın. bılbıl die Nachtigall şili ye der Regen ğeribi ye die Fremde lerznais das Beben m ız der Nebel qutnais das Gacl,ern theyr u thur al!erlei Vögel teze! das Schicksal dewız der Dö1jler mkliye der Schnabel peıte der Fliigel ters die Angst/die Furclıt bostan der Gm ten welat die Heimat va der Wind torge der Hagel halen das Nest vore der Schnee kakıte der Gipfel Gulane der Monat Mai lızge der Zweig/der Ast leyr/leyre das Junge (eines Tiers) re w dırbetın şıa tek u teyna ne çar fdih verwundet schwarz ganz al! e in, vereinzelt, einsam hilflos Masdar./Infinitiv Koka waxte veri 1 V ergangenheitsstamm pe-guretene fangen guret- pe Rusnaene sclıicken rusnafeteliyaene (intransitiv) vvandenı feteli yara-ceraene (intransitiv) zuriickkehren cera- ra amaene (intransitiv) kanımen amapers-kerdene fragen pers kerdşikiyaene (intransitiv) zerbrechen şikiyara-penaene (intransitiv) wegfliegen perra- ra biyaene (intransitiv) werden, sein bişiyaene (intransitiv) ge hen şiera-we-dardene hoclı lıeben daı d- 'ra we w en dene singen, lesen w en d- merdene sterben merdmendene bleiben mend- Çıturi vajime? 1 Aussprache Buchstabe Phonetisches Beispiel Deutsch Aussprache Zeichen X [X] xape das Halfter wie ch in Bach ğ [ J{] ğezna der Schatz, genau wie ch in Bach, der Tresor aber stimmhaft 152

155 IV. Die Vergangenheit in Zazaki Wie wir in der Lektion V gesehen haben, hat das Verbum in Zazaki drei Stamme - einen Prasensstamın, einen Prateritalstamm, und einen Konjunktivstamm- woraus verschiedene Fonnen gebildet werden. In der Lektion V haben wir die Infınitivfonnen einiger Verben und deren Konjugation im Prasens gelemt In dieser Lektion werden wir einen B li ek auf zwei Tempora der Vergangenheit werfen-auf die einfache Vergangenheit (Prateritum) und auf das Perfekt. Nur intransitive Verben (Verben, die kein direktes Objelct haben) werden in dieser Lelction berüclcsichtigt. Die Transitiva werden in der nachsten Lelction behandelt. Der Prateritalstamm dient als Basis :für die Tempora der Vergangenheit. Um das Prateritum oder Perfelct eines Verbuıns zu bilden, muss man den Prateritalstaımn ableiten lcönnen. Da der Prateritalstaınm in dem Infınitiv enthalten ist, kanıı man den Prateritalstamm am einfachsten von dem Infınitiv ableiten. Durch das W eglassen der -en e Endung des Infınitivs gelang man an den Prateritalstamm. Der Prateritalstamm lcann mit einem Konsonant oder mit einem Volcal auslauten. Zum Beispiel: Prateritum Infinitiv Prnteri talstamm bleiben mendene mend-ene mendweinen bervaene berva-ene berva- Die falgenden Endungen w erden dem Pditeritalstamın zugefügt, um die einfache V ergangenheit zu bilden. Konsonantisch auslautende Stiimme mendene 'bleiben' S tarnın Vokalisclı auslautende Stiimme Endung ez men d- un e Ez çe de mendune.!ch blieb zu Hause. tı men d- a Tı çe de menda. Du bliebst zu Hause. o men d- - O çe de mend. Er blieb zu Hause. a men d- e A çe de mende. Sie blieb zu Hause. ma men d- ı me Ma çe de mendime. Wir blieben zu Hause. s ıma men d- ı Sıma çe de mendi. I/ır bliebt zu Hause. ı mend- ı İ çe de mendi. Sie blieben zu Hause. Beim Zufügen der Prateritalendungen an volcalisch auslautende Stamme findet man eınıge Veranderungen. Im falgenden Beispiel, fallt der Volcalauslaut a- des Verbalstammes beiın Zufügen der Endungen -une und -a weg. Der auslautende Volcal des Stammes zusammen mit der Endung -e der dritten Person Singular, feminin hat den Volcal -e zur Folge. Das Zufügen der Pluralendungen an den Stanun hat den Diphthong -ay zur Folge. 153

156 bervaene 'weinen' Stamm Endung ez berva- + u ne - bervune Ez bervune. Iclı weinte. tı berva- + a - berva Tı berva. Du vveintest. o berva- + - - berva O berva. Erweinte. a berva- + e - berve A berve. Sie weinte. ma berva- + ı me - bervayme Ma bervayme. Wirweinten. s ıma berva- + ı = bervay Sıma bervay. Ihr weintet. ı berva- + ı - bervav İ bervav. Sie weinten. Perfekt Die Bildung des Perfekts erfolgt durch das Hinzufügen der Kopula des Priisens an den Priiteritalstamm. Ein Vergleich der Fonnen des Perfekts mit denen des Priiteritums zeigt, dass es nur in den dritten Personen einen formalen Unterschied gibt. Vergleiche die Priiteritalfonn O mend mit der Perfektform O meııdo, zum Beispiel. Stamm Kopula ez men d- un e Ez mendune. Iclı bin geblieben. tı mend- a Tı menda. Du bist geblieben. o me nd- o Omendo. Er ist geblieben. a men d- a Amenda. Sie ist geblieben. ma mend- ı me Mamendime. Wir sind geblieben. s ıma mend- e Sıma mende. Ilır se id geblieben..--------------------------------------------------------~ Stamm Kopula ez berva- + u ne - bervune Ez bervune. Iclı lıabe geweint. tı berva- + a - berva Tı berva. Du lıast geweint. o berva- + o - bervo O bervo. Er hat geweint. a berva- + a berva A berva. Sie hat geweint. ma berva- + ı me - bervayme Ma bervayme. Wir lıaben geweint. s ıma berva- + e - berve Sıma berve. Ilır lıabt geweint. ı berva- + e - berve İ berve. Sie lıaben geweint. Zwei unregelm~iflige Verben: şiyaene "gehen" und biyaene "werden, sein" Prnteritum Perfekt ez şin e bine şin e bine tı şi ya bi ya şi ya bi ya o şi bi şiyo biyo a şi ye bi ye şi ya bi va ma şim e bi me şim e b im e s ıma şi bi şive bi ve ı şi bi şive bi ve 154

157 Gebrauch des Prateritums und des Perfekts Das Prateritum und das Perfekt sind beide Tempora der Vergangenheit. Das Prateritum wird gebraucht, um den völligen Abschluss einer Handlung auszudrücken. Das Perfekt bezeichnet eine Handlung, die noch in der Gegenwart weiter wirkt. Noch dazu wird das Perfekt verwendet um auszudrücken, dass der Sprecher etwas vermutet, es also nicht selbst gesehen oder erlebt hat. Zum Beispiel die Perfekt Fonn O bervo kann bedeuten, "Er hat geweint (ich weij3, ich vermute, weil ich das Resultat (rote Augen) noch sehe)" oder "Er hat geweint (so wurde es mir erzahlt; ich habe nicht gesehen, dasser weinte.)". Den Unterscheid in der Bedeutung muss man aus dem Kontext erschliefien. Zusatzlich zu den neuen Vokabeln stehen hier einige intransitiven Verben: Infinitiv Priiteritalstamm Angst lıaben tersaene tersaweglaufen remaene rema- (um-)drelıen çarnaene çama-!emen musaene musagekoclıt werden pesaene pesalıalten, stelıen bleiben vınetene vınetaufstelıen ra-ustene ust- ra sic/ı setzen ro-niştene nişt- ro selılafen ra-kotene kot- ra V. Nıka dora tuya! 1 Jetzt bist du dran! A. Gib die Form der einfacheıı V ergaııgeııheit aıı. 1. Laze mı, Wuşe, hire asmi Alamanya de ----------------- (mendene) 2. Tı sate çondine de çe? (amaene) 3. Bılbıl kou ser. -------------- (ra-perraene) 4. Bılbıli kou ser. -------------- (ra-perraene) 5. ~a -----------Estemol. (ra-ceraene) (amaene) 6. Zerzele (Erdbeben) de xeyli mordemi (merdene) 7. Sıına thoa çarşi de? (şiyaene) (feteliyaene) 8. Ez heşi ra (tersaene) 9. Ewro Adıl hem rew, hem ki rew ------------- -------------- (ra-ustene) (ra-kotene) 155

158 ı O. B oj iye çena mı (şikiyaene) B. Gib die Form des Perfekts für die Satze in Übung A an. ı. 6. 2. 7. 3. 8. 4. 9. 5. 10. C. Bestirome die Form der unterstrichenen Verben des Gedichts. ErkBire warum das Prateritum oder das Perfekt verwendet wurde. ı. feteli ye 2. cere ra 3. am e 4. amay Ciavi 1 Antworten A. ı. men d 2. ama 3. perra ra 4. perray ra 5. cerayme ra amayme, ameyme 6. m erdi 7. şi feteliyay 8. tersune 9. ust ra kotra 10. ş iki ya 5. pen e ra 6. ame 7. perray ra 8. şi B. ı. men do 2. ama 3. perro ra 4. perre ra 5. cerayme ra amayme, ameyme 6. m erde 7. ş iye feteli ye 8. tersun e 9. usto ra koto ra 10. şikiyo Zazaki de dı kaseti ebe qeyde jazz-roeki vıraziye: ı. ZeleMele: Şele 2. Sozdar: Keje 156

159 Asmeno Bewayir (asmen@nikocity.de) Hesene Req asa. (hesen73@yahoo.de) X. Çelker (suredar@aol.com) W are Peseroka Zon u Kulture Ma: Dımıli-Kırmanc-Zaza Zaza Dili ve Kültürü Dergisi Zeitschrift der Zaza-Sprache und Kultur.. : "' Redaksiyon * Redaktion: H. Tornecengi ( tij asodiri@t-online.de) Mehmet Doğan (m.dogan@otelo-online.de) Cemate Ağıney * Yayın Kurulu. * Freie Mitarbeiterlnnen: Alican, Daimi, Gagan Çar, H. Alcbaba, H. Mergarıji, Hesen Uşen, Hesene Dılavi, Keme Xece, Mursao Areiz, Fidane, M. Çapan, Mete Xece, Musa, Mıstefae Mızuri, Munzır Comerd, Sait Çiya, Şervan, Uşen Laşer, Usxane Cemali Adresa Nustene * Yazısına W are Postfach 1369 D-72258 Baiersbronn email: warezaza@hotmail.com http :1/members.xoom.com/zazaki Hesabe Panga... Banka Hesabı -;, H. Dursım Konto Nr.: 608141 L2ıyout 1 rezkerderıe: BLZ.: 545 500 10 Asmeno Bewayir Stadtsparkasse Ludwigshafen Adresi * Kontaldadresse Bankveı'bindung Ware * Autoren, Übersetzer und aile Mitarbeiter erhalten keiıı Honorar. * Namentliclı gekeıuızeiclmete Beitriige ge ben ııicht unbeclingt die Meiıııuıg eler Redaletion wieder. * Die Redaktion belıiilt sich vor, zugesandte Beitriige zu kürzen, Zlı versclıiebeıı bzw. auclıniclıt abzuclruckeıı. * Aile Artikel dürfen mit Genelunigung der Reclaküon und Einsenclmıg eines Belegexemplars nac!ıgedmckt werden. Amor Nr. 13: 10.- DM ISSN: 0946-4573